«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

«ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՂԶՅԱԿՆԵՐԻ ՏԵՍՔՈՎ ՉԻ ԼԻՆՈՒՄ»

Հարցազրույց «Ջումա» մեչեթի իմամ, Խղճի եւ դավանանքի ազատության պաշտպանության կենտրոնի (DEVAMM) նախագահ ԻԼԳԱՐ ԻԲՐԱՀԻՄՕՂԼՈՒԻ հետ

- Մասսայակա՞ն էր, արդյոք, Ադրբեջանում կրոնին դիմումը ԽՍՀՄ փլուզումից հետո:

- Ինչպես գիտեք, խորհրդային շրջանում կրոնը համատարած կերպով արգելված էր: Ադրբեջանում հակակրոնական քաղաքականությունը տարվում էր հատկապես ջանասիրաբար: Բայց եղավ «պերեստրոյկան», հետո տեղի ունեցավ երբեմնի հզոր խորհրդային կայսրության փլուզումը եւ աշխատեց «զսպանակի էֆեկտի» սկզբունքը` որքան այն ուժեղ էր սեղմվում առաջ, այնքան մեծ էր կրոնի հանդեպ մարդկանց հետաքրքրությունը: Նշանակալի էր «Ջումա» մեչեթի հետ կապված իրավիճակը: Մենք սկսեցինք իրականացնել այնտեղ տարբեր ծրագրեր, որոնք մի կողմից կոչված էին ծանոթացնելու մարդկանց իրենց կրոնի հետ, իսկ մյուս կողմից ուղղված էին հասարակությանը հնարավոր սոցիալական օգնություն ցուցաբերելու համար հավատավորների համար պայմաններ ստեղծելուն: Այդ թվում էր նաեւ «Ասմա ուլ Խուսնա» ծրագիրը, որը պետք է լուծեր արյան ժառանգական հիվանդություն ունեցող երեխաների խնդիրները: Ծրագրի գլխավոր նպատակը հոգաբարձուների խմբերի կազմավորումն էր (որոնք կազմված էին «արյան եղբայրներից եւ քույրերից»` դոնորներից), եւ այդ միջոցով լիովին անմեղ փոքրիկներին դոնորական արյամբ ապահովելու խնդրի լուծումը: Որպես նման դրական գործընթացների տրամաբանական շարունակություն «Հեմոֆիլիայով հիվանդների հանրապետական ընկերակցությունը» նույնպես դիմեց «Ասմա ուլ Խուսնա» ծրագրի օգնությանը եւ դարձավ նրա մասնակիցը: Այդպես այն արդեն զբաղվում էր ոչ միայն տալասեմիայով, այլեւ հեմոֆիլիայով տառապողների խնդիրներով: Այս ծրագրում կամավորական սկզբունքով աշխատողներ ունենալու համար անց էին կացվում սեմինարներ, ֆոտոցուցահանդեսներ, մրցույթներ եւ այլ միջոցառումներ բժիշկների, լրագրողների, երեխաների, նրանց ծնողների, հավատավոր «արյան եղբայրների եւ քույրերի» մասնակցությամբ: Կամ վերցնենք «Հայրենիք առանց որբերի» ծրագիրը: Այն սկսվեց 2002 թ. սեպտեմբերին եւ կոչված էր արմատապես փոխելու խնամազուրկ երեխաների հետ կապված իրավիճակը, նրանց վրա հրավիրելու հասարակայնության մեծ ուշադրությունը: «Հայրենիք առանց որբերի» ծրագրի շրջանակներում մանկատներում, մասնագիտացված ինտերնատներում կազմակերպվում էին բարեգործական ճաշեր, մանկական տոնահանդեսներ, տարաբնույթ մրցույթներ եւ վիկտորինաներ: Հատուկ ուշադրություն էր դարձվում սիստեմատիկ պարապմունքներին` օտար լեզուներ, աշխարհագրություն, մաթեմատիկա, պատմություն: Ծրագրում նաեւ մասնակցում է կամավորների մի խումբ, որոնք շփվում են երեխաների հետ, զբաղվում են նրանց հոգեբանական ռեաբիլիտացիայով:

Հետաքրքրական է նաեւ «Իսլամական լուսավորություն» ծրագիրը: Այն սկսվել է 2000 թ. սեպտեմբերին: Նպատակը Իսլամի` որպես ռացիոնալ եւ տրամաբանական ուսմունքի դասավանդումն է, ինչպես նաեւ` հանդուրժողականության, այլակրոնականների նկատմամբ համերաշխության, ռադիկալիզմի անընդունելիության քարոզը: Ծրագրի ընթացքում եղել են 2100-ից ավելի ունկնդիրներ: Կարելի է նաեւ նշել բանավիճային կենտրոն «Դար ուլ խիկմեթը» («Իմաստնության տուն»): Կենտրոնում գործում էին մի քանի բաժիններ հետազոտական հետեւյալ ուղղություններով` «Իսլամը որպես հանդուրժողության կրոն», «Կրոնի դերը հասարակական գործընթացներում», «Կրոնը եւ կախվածության խնդիրները` թմրամոլություն եւ ալկոհոլիզմ», «Քաղաքակրթությունների երկխոսություն», «Ընտանիքը որպես հասարակության հիմք», «Գենդերային խնդիրներ», «Կոռուպցիան որպես հասարակության մեջ քայքայիչ գործընթացների շարժիչ», «Կապ անհանդուրժողականության եւ արմատականության զարգացման միջեւ», «Էսթետիկան կրոնի տեսանկյունից» եւ այլն: Կենտրոնի աշխատաոճը ուսումնասիրվող թմաներով քննարկումների կազմակերպումն է: Բայց որոշ պատճառներով այժմ մեչեթը փակ է, ինչն անկասկած անդրադառնում է նշված եւ այլ աշխատանքների վրա:

- Բայց այնուամենայնիվ մեծացել է մեչեթներ այցելող երիտասարդ տղաների եւ աղջիկների թիվը: Ինչո՞վ եք դա բացատրում:

- Աստված ամեն մի մարդու մեջ էկզիստենցիալ փնտրտուքի զգացողություն է դրել: Այդ փնտրտուքը կարող է մարդկանց բերել տարբեր, երբեմն բեւեռային հակադիր արդյունքների, ամեն ինչ կախված է մարդուց, փնտրտուքի իր ընտրած ճանապարհից: Ամեն դեպքում բոլորը փնտրում են իրենց անհանգստացնող խորքային, հոգեւոր հարցերի պատասխանները: Եվ մարդկանց մի մասը այդ պատասխանները գտնում է հենց կրոնի միջոցով:

- Այսինքն Դուք համաձայն եք, որ Ադրբեջանում ակնհայտ է կրոնի, եւ մասնավորապես Իսլամի հանդեպ հետաքրքրության կտրուկ աճը:

- Կարծում եմ, որ սա բնորոշ է ոչ միայն եւ ոչ այնքան Ադրբեջանին, այս գործընթացը ողջ աշխարհում է նկատվում: Իսլամն իր մեջ կրում է էությունների անսպառ մի օվկիանոս, խորքային հոգեւորություն, որը խարսխվում է տրամաբանության, փիլիսոփայության եւ ռացիոնալիզմի ամուր հիմքի վրա: Եվ սա գրավում է շատ մարդկանց, չի կարող չգրավել: Չնայած իսլամը վատաբանելու, այն որպես «Ալ Քաիդայի» մեկնաբանություն ներկայացնելու բոլոր փորձերին, մարդիկ այնուամենայնիվ սովորել են տարբերել հատիկը թեփուկներից:

- Ինչպիսի՞ դեր է ունեցել կրոնը ղարաբաղյան հակամարտությունում:

- Ես չեմ կարծում, որ կրոնը ղարաբաղյան հակամարտության հիմնական գործոնն էր: Ես հարցն այլ կերպ կդնեի. հայերի համար քրիստոնեությունն ու հայությունը նույն հասկացություններն են: Այսինքն` հայերի համար չկա քրիստոնեություն առանց Առաքելական եկեղեցու, եւ չկա Առաքելական եկեղեցի առանց «Մեծ Հայաստանի» գաղափարի: Այդ պատճառով այնտեղ կրոնը դարձել է ազգային գաղափարի զենք: Միեւնույն ժամանակ ազգային գաղափարը վեր է ածվել եկեղեցու զենքի: Այդ գաղափարախոսության շրջանակներում հայերի թշնամին թուրքերն են, որոնք մահմեդական են: Այդ պատճառով հայերի համար պայքարն ունի ազգային-կրոնական երանգ: Ինչ վերաբերում է ադրբեջանցիներին, ապա իսլամը բազմազգ կրոն է եւ չի կրում վառ արտահայտված ազգային գաղափար: Իսլամն այս պատերազմում դեր չի խաղացել: Բայց սերը դեպի հայրենիքը մահմեդական աշխարհընկալման անքակտելի մասն է: Եվ Ղարաբաղը վերադարձնելու գաղափարն առկա է մահմեդական ադրբեջանցու Աստծուն ուղղված յուրաքանչյուր աղոթքում: Կարելի է ասել, որ մուսուլմանի համար իր հողերի վերադարձը նրա աշխարհընկալման անքակտելի մասն է: Սա իրողություն է, որի հետ պետք է հաշվի նստել: Եվ պետք է տարբերակել սա կեղծ հայրենասիրական նշանաբաններով ելույթներից:

- Ինչպե՞ս եք վերաբերում հիմնական կրոններին չպատկանող միսիոներների գործունեությանը:

- Դա հենց այն երկսայր փայտն է, որի մի ծայրին մարդու իրավունքներն են, իսկ մյուսին` պետության անվտանգությունը: Բայց ես կարծում եմ, որ պետք չէ նորից հեծանիվ հայտնագործել, այս խնդիրները լուծելու համար կարելի է ղեկավարվել միջազգային ստանդարտներով: Փիլիսոփայական, քաղաքական, ավանդական եւ ոչ ավանդական կրոնական հոսանքների քարոզչությունը կարող է արգելվել միայն այն դեպքում, եթե այն վնասում է Ադրբեջանի ազգային անվտանգությանը: Իսկ վնասո՞ւմ է այն, թե՞ ոչ, կարող է որոշել միայն դատարանը: Այդ պատճառով ոչ ես, ոչ էլ որեւէ մեկն իրավունք չունի խոսելու ինչպես ավանդական, այնպես էլ ոչ ավանդական կրոնական կառույցների օրինական լինել կամ չլինելու մասին: Բացի այդ պետք է ծայրահեղ զգույշ լինել այս հարցում եւ թույլ չտալ, որ ազգային անվտանգության համար պայքարի քողի տակ խախտվեն մարդու իրավունքները: Պետք է նաեւ վերջ տալ այս առիթով արվող տարաբնույթ ներողամտական հայտարարություններին: Կրկնում եմ, որ այս հարցում մենք պետք է ղեկավարվենք Ադրբեջանի օրենքներով եւ գոյություն ունեցող միջազգային ստանդարտներով:

- Վերջին տարիներին, հատկապես ԱՄՆ-ում սեպտեմբերի 11-ին տեղի ունեցած ահաբեկչական գործողությունից հետո իսլամն ավելի ու ավելի հաճախ են անվանում ահաբեկիչների ռազմատենչ կրոն: Ազդո՞ւմ է, արդյոք, դա Ադրբեջանում իրավիճակի վրա:

- Կարծում եմ, որ դա արդեն անցյալ է: Արդեն նաեւ Եվրոմիությունում են լրջորեն խոսում «իսլամական ահաբեկչություն» կարգի արտահայտությունների կիրառման սահմանափակումների մասին: Չէ՞ որ երկարատեւ դոկտրինացման արդյունքում շատ մարդկանց համար այս հասկացությունները գրեթե նույնն են դարձել: Բայց չէ՞ որ ցանկացած անշահախնդիր մարդ կհաստատի, որ իսլամը սիրո եւ հանդուրժողականության կրոն է: Դրա համար բավական է անդրադառնալ սկզբնաղբյուրին` կրոնին: Իսկ նման մտքերը խղճի ազատության եւ մեկ միլիարդից ավելի մարդկանց դավանանքի վիրավորանք են: Հուսով եմ, որ իրավիճակը շուտով կշտկվի: Ինչ վերաբերվում է Ադրբեջանին, ապա այստեղ էլ որոշ գործիչներ «ուզում էին Հռոմի Պապից ավելի կաթոլիկ լինել» եւ եռանդագին ձեռնամուխ էին լինում «ֆունդամենտալիստների» փնտրտուքի մեջ: Բայց, լավ է, որ սեփական «արտադրանքի» համար անդրսահմանային սպառողներ չգտան եւ կարծես թե հանդարտվեցին:

- Ի՞նչ են Ձեզ համար կրոնական ազատությունները:

- Ինձ համար կրոնական ազատությունները էկզիստենցիալ ճգնաժամից գլոբալացման դարաշրջան թեւակոխելու համար հարթության ստեղծման երաշխիք է: Ժամանակակից աշխարհին բնորոշ են բառացիորեն բոլոր բնագավառներում գլոբալ փոխակերպումները: Դրա հետ մեկտեղ այս գործընթացը զուգորդվում է հոգեւոր ճգնաժամով: Տպավորություն է ստեղծվում, որ գիտատեխնիկական զարգացման արագությունը ուղիղ համեմատական է հոգեւոր ճգնաժամի խորությանը, որը դրան զուգահեռ աճում է երկրաչափական պրոգրեսիայով: Ակներեւ է էկզիստենցիալ ճգնաժամը: Տասնամյակների ընթացքում դիտվում են պասիոնար էկզիստենցիալիստների զուր փորձերը արթնացնելու մարդկության խիղճը, զգուշացնելու մարդկությանը մոտեցող մահացու վտանգի մասին մի ծայրահեղությունից մյուսն անցնելիս` վերածվելով անխղճության փիլիսոփայության դոգմատիկների: Սակայն ժամանակն է ընդունելու մարդկության մեծագույն ներկայացուցիչների կանչը եւ ասելու կտրական «Ոչ» անտարբերությանը, կարծրությանը, ռոբոտիզացիային: Ժամանակն է մարդկությանը դառնալու դեպի իր սեփական «Ես»-ը: Ժամանակն է ոսկե միջինը գտնելու եւ անցնելու կյանքի ներդաշնակությանը, որի պայմաններում մարդկության նյութական զարգացումը խոչընդոտ չի լինի նրա հոգեւոր արթնացման համար: Ժամանակն է, որ մարդկությունը հասկանա, որ մարդու իրավունքները այն ամենաարժեքավորն է, որոնք երաշխավորում են նրա պատվի եւ արժանապատվության անձեռնմխելիությունը: Այս լույսի ներքո կրոնական ազատությունները ստանում են ավելի մեծ նշանակություն: Ամենայն պատասխանատվությամբ կարելի է հայտարարել, որ պոստմոդեռնիզմի (հնարավոր է արդեն` պոստպոստմոդեռնիզմի) դարաշրջանում կրոնական ազատությունները հավակնում են դառնալու այն անհրաժեշտ իրավիճակի ստեղծման յուրովի երաշխիքը, որի շնորհիվ մարդկությունը կկարողանար դուրս գալ էկզիստենցիալ ճգնաժամից: Չէ՞ որ հենց կրոնական ազատություններն են համարվում մարդու հիմնարար նշանային իրավունքները, այդ պատճառով նրանց պաշտպանությունը ողջ համաշխարհային հանրության գլխավոր առաքելություններից մեկն են: Բայց պետք է հաշվի առնել, որ խոսքը մարդու իրավունքների եւ ազատությունների համալիր զարգացման մասին պետք է լինի: Չէ՞ որ ազատությունը կղզյակների տեսքով չի լինում:

- Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում մարդու իրավունքների վիճակը գլոբալ իմաստով:

- Մեր աշխարհում մարդու իրավունքները արժեք են դարձել, որոնք ընդունում են բոլորը, անկախ կրոնից, գաղափարախոսությունից, ազգությունից, ռասայից, բնակության վայրի աշխարհագրական դիրքից, երկրի զարգացման մակարդակից, սեռից, կրթությունից: Ուրիշ հարց է, որ ցավոք, այդ արժեքը դիտում են ոչ թե դեպի մերձավորը եղած սիրո, այլ էգոցենտրիզմի պրիզմայով: Սակայն ակներեւ է նաեւ այս հարցում առաջադիմությունը: Համենայնդեպս տեսական մակարդակում մարդկանց ճնշող մեծամասնությունը մարդու իրավունքներն ընկալում է որպես բացարձակ արժեք: Եվ, ըստ էության, իրականում այդ վերաբերմունքը սկիզբ է առնում մարդու նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխությունից: Այսպես, ժամանակակից աշխարհում ինքը մարդն է տեղափոխվում դեպի ուշադրության կենտրոնը, եւ մարդու նկատմամբ հարգանքը դառնում է այն ընդհանուր հայտարարը, որը միավորում է տարբեր մշակույթները, աշխարհընկալումները, մտածելակերպը: Այս գործընթացը կարելի է նշել որպես մարդու կենտրոնականություն: Ասել է թե` հետզհետե մարդը դառնում է Տիեզերքի կենտրոնը, դուրս մղելով ավելի փոքր համակարգերին:

Հարցազրույցը` Ռ. ՎԵԼԻԵՒԻ