Մեր օրերում այնքան բանաստեղծներ, արձակագիրներ, նկարիչներ ու երաժիշտներ կան, որ մարդու շունչ է կտրվում նրանց առատությունից: Հայաստանը արվեստի մարդու պակաս բնավ չի զգացել նույնիսկ անարվեստ ժամանակներում: Բայց հրապարակ իջած այսպիսի բազմություններ երբեք չեն եղել: Իհարկե, պատճառն այն է, որ այժմ բոլորը լիակատար ազատություն ունեն. ով ինչ ցանկանում է` գրում ու հրատարակում է, ով ինչ եւ ինչպես կարողանում է բեմ հանել` համադամ կերակուր տեսած սովահարի նման մոտենում է պատառին, ով որտեղ կարողանում է` իրացնում է իրեն: Անշուշտ, այս բազմահազարների մեջ կան շնորհներ ունեցողները: Բայց ավելի հաճախ հեռուստաընկերությունների եւ խմբագրությունների դռները ոտքով բացում են ամենաքիչը իրենց հանճարեղ համարող մարդիկ, ովքեր գուցե մեծ հաջողությամբ կարող էին լավ սափրիչ, ատաղձագործ, մատնիչ կամ կարուձեւի վարպետ լինել, քան գրող կամ նկարիչ: Բայց ո՛չ, նրանք ցանկանում են նաեւ հանճարեղ արվեստագետի ճանաչում էլ ունենալ: Այս երեւույթը սարսափելի չէ, պարզապես տրագիկոմիկ ֆարս է, որը վերջին հաշվով քսվում է միայն մեծ արվեստի դարպասներին...
Այս ամենի մասին ակամա մտածեցի, երբ կրկին ու կրկին կարդացի XX դարի 60-70-ական թվականների մեր լեգենդի` Սլավիկ Չիլոյանի բանաստեղծությունները, նրա «Չենք ասում, ինչքան գիտենք» գիրքը (Երեւան, «Արեւիկ» հրատարակչություն, 2005 թ.):
Նրա բոլոր ժամանակակիցները այսօր հայտարարում են, որ մոտ-մտերիմ են եղել նրա հետ, նրա ընկերն ու բարեկամն են եղել: Աստված նրանց հետ, թող ասեն: Մեծին մերձենալու ամեն մի ճիգ գոնե ինչ-որ չափով լուսավոր է դարձնում միջակ մարդուն: Ինքը` մեծը դրանից ոչ շահում է, ոչ կորցնում: 60-70-ական Երեւանին ծանոթ մեկը, հատկապես բանաստեղծների, արտիստների, նկարիչների բանաստեղծական այդ ժամանակն ապրած մարդը հազիվ թե համաձայնի, որ Սլավիկը շրջապատված է եղել ընկերներով ու բարեկամներով:
Համոզված եմ` կան մարդիկ, ովքեր անընդհատ-անվերջ մտածում են, բայց այդպես էլ չեն կարողանում խոսել, խոսել չեն սովորում: Միստիկներն են, ովքեր տեսնում ու լսում են անասելին: Ու, ահա, երբ ցանկանում են այս մասին պատմել ուրիշներին, ուրիշ, բոլորովին ուրիշ բան է ստացվում: Ամենաչքնաղ ու բանաստեղծական պատկերը տեսած միստիկի բերանից հաճախ կոպիտ խոսք, անգամ հայհոյանք է լսվում: Ուրիշները հաճախ այդ կոպիտ խոսքը իրենց են համարում ուղղված, չգիտակցելով, որ դա միստիկի զայրույթն է հենց իր դեմ, անասելին թարգմանել չկարողանալու պատճառով ծնված զայրույթը: Նրանք` միստիկները բաց կամ փակ աչքերով հայում են այնպիսի վիճակների, այնպիսի զգացողություններ են ունենում, որ խոսքի (երաժշտության, գեղանկարչության) թարգմանելու դեպքում ընկալվում է որպես անիմաստ մի բան: Ու երբ դա գիտակցում է միստիկը` սկսում է զայրանալ, պոռթկալ ինքն իր անկարողության, իր թլվատության դեմ: Նա երազներ է տեսնում, որոնց մասին մենք չենք կարող անգամ երազել, նա հնչյուններ ու ամբողջական սիմֆոնիաներ է լսում, որ ոչ մի կատարյալ կոմպոզիտոր չի լսել երբեւէ: Տեսել եք, չէ՞, Վան Գոգի գույները: Դրանք պարզապես այրում են: Զգացել եք, չէ՞, Գոգենի պատկերած թաիթցիների մեջ եռացող կրքերը: Մարդու շունչ է կտրվում... Սլավիկ Չիլոյանի գրավոր խոսքն ու իր ապրած կյանքն էլ (ընդամենը 35 տարի) խորհրդավոր-անբացատրելի են:
Գյուղերից քաղաք իջած տղաները, որ եկել էին քաղաքը (Երեւանը, այսինքն` ողջ Հայաստանը, Խորհրդային Միությունը, աշխարհը, տիեզերքը, մարդկային հիշողությունը) նվաճելու, հանրակացարաններում, վարձու սենյակներում, ավելի վատ` ազգականների մոտ տեղավորվելով փորձում էին ամեն ինչ այնպես անել, ինչպես քաղաքի (Երեւանի) տղաները: Ավելին, նրանք ցանկանում էին ամեն ինչ ավելի լավ անել, քան Երեւանի տղաները: Ու ամեն ինչ խառնվում էր իրար, հրմշտոց, երբեմն կագուկռիվ, ավելի հաճախ` ձեռառնոցի էր ստացվում: Հասկանալի է, Երեւանի տղաները ուզում էին ձեռ առնել գյուղերից եկած տղաներին. թեեւ շատ հաճախ այս գյուղից եկածները ավելի կարդացած էին: Միայն թե նրանք տասը ռուբլիանոց կոշիկներ էին հագնում եւ հաճախ սրճարաններ («Պապլավոկ», «Սկվազնյաչոկ») էին մտնում չարդուկված շալվարներով, ճմրթված վերնաշապիկներով, գրպաններում մի քանի կոպեկ փող, որ գյուղում ապրող նրանց ծնողները իրենցից կսմթում, ուղարկում էին զավակներին, որպեսզի սրանք «աշխարհի ամենաճանաչված մարդը» դառնային:
Բացի «խելացի ու գրագետ» գյուղացի տղաներից գյուղացի խելամիտ ու «իրենց ապագայի մասին մտածող» տղաներ կային, ովքեր ամուսնանում էին երեւանցի աղջիկների հետ եւ մնում էին Երեւանում:
Ահա, այսպես, այս մարդկանց հետ Երեւան էր եկել նաեւ Սլավիկ Չիլոյանը, որը բնավ չփորձեց դառնալ երեւանցի: Նրա քրքիջը Երեւանի պետական համալսարանի միջանցքներում, նրա հոմերական ծիծաղը «Պապլավոկում», անգամ հայհոյանքը Երեւանի նուրբ ու բարեկիրթ աղջիկներին կարոտով կարմրելու առիթ էր տալիս: Մաքսավոր մեկը այս ամենից մեծ շահույթներ կքամեր, իսկ ինքը` հեչ, իր բանաստեղծությունն էր գրում այս տոթ քաղաքում եւ ապացուցում, որ ասֆալտի վրա Հիսուս Քրիստոսի նշան վարդ կարող է աճել: Նա չէր ընդունում ոչ մի հեղինակություն, ինքն էլ անզուսպ հռհռում էր, երբ մեկն իրեն մեծ բանաստեղծ էր համարում: Արծվի չանչերի հետքերի նման իր ձեռագրով ցանկացած տեղ պատահական թղթի վրա բանաստեղծություն էր գրում ու կորցնում: Աստված նրա բանաստեղծությունը բանաստեղծություն էր համարում, թեեւ շատ հաճախ ինքը կորցնում էր գրոտած թղթերը:
Սակայն դրանք բանաստեղծություններ չէին: Ավելի շուտ, դրանք տառապալիք մի պայքար են ինչ-որ կապանքներից, երկրային շղթաներից, հագուկապից, չափուձեւից, անիմաստ կարգուկանոնից ազատվելու համար: Նա տեսնում ու լսում էր անիմանալին եւ փորձում խոսել այդ մասին: Բայց ոչ մի միստիկի էլ չի հաջողվել լավագույնս թարգմանել իր տեսածն ու զգացածը:
Նա քայլում էր լույսի եւ մթան միջով, քայլում էր գլխի-գլխի-գլխիկոր, ինքը չէր տեսնում ուրիշներին (որովհետեւ իր աչքերը իր երազի մեջ էին), ուրիշները չէին կարողանում տեսնել նրան (որովհետեւ մարմնավոր մի ուրու էին տեսնում միայն), ու, այսպես, գնում, քայլում էին իրարից անջատ, միմյանց անհաղորդ: Հզոր մի ուժ էր նրա մեջ նստած, որը շատ հաճախ կողքից անցնողները շփոթում էին դեւի հետ: Ու այսպես շփոթ, այսպես չհասկացված Երեւանն ու նա քայլեցին իրար մեջ: 25-30 տարի հետո նախ Հրաչյա Թամրազյանի, ապա նաեւ Դավիթ Հովհաննեսի օգնությամբ նա պիտի եւս մեկ անգամ մեր տուն մտներ, որպեսզի քրքջար, քրքջար, քրքջար եւ չպարտադրելով պարտադրեր լուծել իր առեղծվածը, միստիկի բանաստեղծության առեղծվածը:
ՍԵՐԳԵՅ ԳԱԼՈՅԱՆ