Ինչպե՞ս դառնալ ԼՂ քաղաքացի
«Փախստականները եւ միջազգային իրավունքը» քաղաքացիական հասարակության ցանցն այս տարվա հուլիսի 13-ին նամակ է ուղարկել Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւին, որում առաջարկում է քննարկել Ադրբեջանից ու Նախիջեւանից բռնագաղթած հայ փախստականների` 1988 թվականից կրած կորուստների փոխհատուցման հարցը: Իլհամ Ալիեւը ոչ մի տողով չի արձագանքել, չնայած նույն ընթացքում ադրբեջանական լրատվամիջոցներում արծարծվել է իրողությունը: Նամակ է հղվել նաեւ Մինսկի խմբի համանախագահներին առ այն, որ ԼՂ վերաբերյալ առ այսօր ընդունված ոչ մի փաստաթղթում փախստականների հարցը չի ներառվել:
Ադրբեջանական կողմից ոչ մի արձագանք չստանալով, կազմակերպության փորձագետները իրենց այլեւս ազատ են զգացել միակողմանի լուծումներ մշակելու համար:
Ցանցը մշակել է «ԼՂՀ քաղաքացիության մասին» օրենքի նախագիծ, որը երեկ ներկայացրել էր հասարակական քննարկման: Նախագիծը արդեն 2 ամիս է, ներկայացվել է նաեւ փորձագետներին:
Ցանցը հարցումներ է անցկացրել Ադրբեջանից եւ Նախիջեւանից բռնագաղթած 6 հազար չափահաս տարիքի փախստականների հետ (իրականում նրանք ներկայացնում են 25-30 հազար մարդ), եւ վերահաստատել իրողությունը, որ նրանք ոչ մի պայմանով մտադիր չեն վերադառնալ իրենց նախկին բնակության վայրերը: Բայց դա չի նշանակում, որ հրաժարվում են իրենց կարգավիճակի անձանց վերապահված միջազգայնորեն սահմանված իրավունքներից, նյութական ու բարոյական մասնակի փոխհատուցումներ ստանալու հավանականությունից: Ցանցը այդ մասին բազմաթիվ նամակներ է ստացել ԱՄՆ-ում, Ռուսաստանում այժմ վերաբնակված հազարավոր արցախցիներից:
Հայ փախստականներին փոխհատուցում տրամադրելու կարգը ներկայացնող ենթաօրենսդրական ակտի համապատասխան նախագիծը «Փախստականները եւ միջազգային իրավունքը» հասարակական ցանցը խոստանում է ներկայացնել առաջիկայում: Սակայն մինչ այդ բազմաթիվ անպարզ ու խճճված խնդիրներ կան, որոնցից փորձում էին գլուխ հանել երեկվա հավաքի մասնակիցները:
Օրենքի նախագիծը հայ փախստականների խնդիրները փորձում է կարգավորել միջազգային նորմաներով: Մինչ այսօր անտեսված այս կարեւոր հիմնախնդիրը կարող է գործուն խաղաթուղթ դառնալ ԼՂՀ միջազգային ճանաչման, նրա սահմանների անձեռնմխելիության եւ անփոփոխ թողնելու հարցերում: Համենայն դեպս, այս հույսին են նախագիծը ներկայացրած խմբի անդամները:
Փորձագիտական դիտարկումներով, Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիության մասին օրենքը գործողության մեջ դնելու դեպքում Ղարաբաղի բնակչության քանակը կարող է աճել միջինը 300-350 հազար մարդով:
Այն ադրբեջանցիները, որոնք ապրել են Արցախի տարածքում, ըստ օրինագծի, եթե ցանկանան, իրենք էլ կարող են վերականգնել Ղարաբաղի քաղաքացիությունը` երկքաղաքացի դառնալով, պայմանով, որ մինչեւ ԼՂՀ հռչակումը «ծնունդով եղել են» այստեղի քաղաքացի: Դա նշանակում է, որ Կուբաթլիի, Զանգելանի, Լաչինի, Քելբաջարի եւ մյուս շրջաններում ծնված ադրբեջանցիները ավտոմատ կարող են դառնալ ԼՂ քաղաքացիներ:
Բայց ինչպես մյուս ադրբեջանցիները, նրանք ի սկզբանե թշնամական վերաբերմունք են արտահայտել ԼՂ պետության գոյության փաստի հանդեպ: Մյուս կողմից նրանց մեծամասնությունն այդ տարածքներ վերադառնալու եւ ապրելու լուրջ հավակնություններ ունի: Այսօր բանակցությունների սեղանին այդ հարցն է դրված, առանց սակայն տարհանված հայերի խնդիրները լուծելու: Եվ ԼՂՀ նախագահի խորհրդական Արման Մելիքյանի դիտարկումն այս առթիվ այն է, որ «այդպիսի մարդկանց Արցախի քաղաքացի դառնալու իրավունք տալն անհեթեթ է եւ անտեղի»:
Քաղաքագետ Արմեն Այվազյանը ադրբեջանցիների զանգվածային երկքաղաքացի դառնալու հնարավորությունը անհավանական է համարում. «Միայն Արցախում ծնված լինելու հանգամանքը բավական չէ նրանց քաղաքացիությունը վերականգնելու համար: Պետությունն այս առթիվ որոշակի պայմաններ կարող է առաջադրել, որոնք 100 տոկոսով նրանց սրտով չեն լինի, որ սա հայկական պետություն է, որ այս պետության լեզուն հայերենն է եւ այլն»:
Իգոր Մուրադյանը մտավախություն հայտնեց փաստաթղթի լեգիտիմության վերաբերյալ, գտնելով, որ Ղարաբաղի գործող պառլամենտն ի վիճակի չէ այս պահին նման պատասխանատու եւ լուրջ օրինագիծ ընդունել:
ԿԱՐԻՆԵ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ