«Մատենադարանը հրաշալի համաձայնագիր է կնքել», հակադարձում են ուրիշները
ԿԱՐԻՆԵ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ
Մաշտոցի անվան Մատենադարանի եւ ԱՄՆ-ի Սուրբ Հովհաննես Բենեդիկտյան վանքի միջեւ ստորագրված պայմանագրից կրքերը շարունակում են շիկանալ: Այսօր ԳԱԱ հասարակագիտական բաժանմունքում հնագույն ձեռագրերի թվայնացման եւ «օտարի ձեռքը հանձնելու» խնդիրը քննարկվելու է ե՛ւ կողմ, ե՛ւ դեմ ճամբարներում հայտնված գիտնականների մասնակցությամբ: Իսկ մինչ այդ «Ազգը» որոշեց կանխավ ներկայացնել մի քանի կարծիքներ ու գնահատականներ երկու կողմից էլ:
Բաբկեն Հարությունյան, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ- Այս ամբողջ ընթացքում մենք նկարագրել ենք ընդամենը 600 ձեռագիր, որոնք հրատարակվել են 2 հատորով: 3-րդ հատորը, որ պիտի հրատարակվի, պատրաստվել է դեռ Մատենադարանի նախորդ տնօրենի ժամանակ: Այդ ժամանակից մինչեւ հիմա մենք, ըստ էության, լավ ծանոթ ենք միայն 900 ձեռագրերի: Այն դեպքում, երբ 14 հազար ձեռագրերից 11 հազարը հայկական ձեռագրեր են: Այդ 11 հազարից 10 հզ. 100-ի վերաբերյալ նորմալ տեղեկություններ չունենք: Կարող է դրանցում ազգային անվտանգության հետ կապվող հարցեր կան, եւ ընդհանրապես չի կարելի երկրից դուրս հանել: Օտար լեզուներով ձեռագրերի հարցն ավելի բարդ է, դրանք ուսումնասիրողներ չկան, որովհետեւ մասնագետներ չենք պատրաստել: Բայց վերցնում ու տալիս ենք դուրս, ուր եւ ասորագետներ, եւ պարսկագետներ կան:
Հեղինակային իրավունքի պահպանման մասին խոստումները գրոշ չարժեն, որովհետեւ էլեկտրոնային սայթերում հեղինակային իրավունքի հարցը դեռեւս միջազգային իրավունքի կողմից ճշտված չէ: Այսինքն ստացվում է, որ դրանք այլեւս մեր սեփականությունը չեն: Բենեդիկտյան միաբանությունն ասում է, որ ձեռագրերն իր ներքին ինտերնետային ցանցում է դնելու, բայց այդ ներքին ցանցից օգտվողների քանակն ահռելի թիվ է կազմում, ավելին, քան ողջ հայ ժողովրդի թիվը:
Հանկարծ կարծիք չստացվի, որ թվայնացմանը դեմ ենք: Քավ լիցի, բայց եկեք այնպես անենք, որ ձեռագրերը հանրապետությունից դուրս չգնան, մեր հնարավորություններով անենք: Եթե հիմնադրամներին դիմեին, Քըրք Քըրքորյանին դիմեին, հաստատ կֆինանսավորեին եւ գործը կարվեր: Եթե դուրս ենք տալիս դրանք, այլեւս ոչ մի հայագետ չի գա Երեւան, քանի որ Մատենադարանը դռները բացելու կարիք չի ունենա: Այսինքն, մենք մեր ձեռքով մեր հարստությունները տալիս ենք ուրիշի:
Հայտարարեցին, թե թույլ չեն տալու, որ 1000 ձեռագրերի պատճենները տանեն: Բայց ինչի՞ց որոշեցիք, որ դրանք ամենակարեւորներն են: Կարող է 10 հզ. 100-ի, էլ չեմ ասում օտար լեզուներովի մեջ ինչքան ասես ավելի կարեւորները կան:
Պարույր Մուրադյան, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր- Ձեռագրերն առանց ճանաչելու դուրս հանել, պատճենել եւ տալ մեկին, նշանակում է ապագա հայագետին զրկել սեփական ժողովրդի մշակույթը, լեզուն, պատմությունն ուսումնասիրելու հնարավորությունից: 50 տարվա մեջ նկարագրվել է ընդամենը 900 ձեռագիր: Քանի հարյուր տարի պետք կլինի, որ այդ ձեռագրերը բոլորը նկարագրվեն: Ամեն ձեռագիր ունի անծանոթ գրիչ, գրչության վայր, միջնադարյան Հայաստանի ավերված գյուղեր, գոյություն չունեցող քաղաքներ կենդանանում են մի փրկված ձեռագրի միջոցով:
Այդ մարդիկ ասացին, որ սա իրենց ունեցած ամենախոշոր հավաքածուն պիտի լինի: Վատիկանը 100 հազարից ավելի ձեռագիր ունի, 100 հզ.-ից ավելի ձեռագրեր ունեն Աթոսի վանքերը Հունաստանում: Մեզանից տասնյակ անգամ ավելի ձեռագրեր կան Սինայի թերակղզում: Ինչո՞ւ այդ վանքերից ոչ մեկը հետաքրքրության առարկա չէ, Երեւանի Մատենադարանի ձեռագրերն են հետաքրքրում: Որովհետեւ ամենաթույլ օղակը Երեւանն է: Բենեդիկտյան միաբանության վանքը մեզնից առաջ դիմել է Վենետիկի Մխիթարյաններին: Վերջիններս կտրականապես մերժել են: Մեր Մատենադարանը պետական ինստիտուտ է, բոլոր ծախսերով նստած է պետության վրա, մինչդեռ Վենետիկի հայոց միաբանությունը, Վիեննայի Մխիթարյան միաբանությունը, Երուսաղեմի պատրիարքարանի ձեռագրատունը պետական ֆինանսավորում չունեն, իրենք պիտի գոյության միջոց հայթայթեն: Բայց նրանք բոլորը մերժել են այս ընկերությանը:
Պարոն Սեն Արեւշատյանը նախարարության իր ելույթում ասաց, որ նրանք մեզ են տալիս հայկական այլ հավաքածուների` Անթիլիասի 200 եւ Զմմառի 1200 ձեռագրերի պատճենները: Ասացեք խնդրեմ, եթե Բենեդիկտյան միաբանությունն իրավունք ունի այդ 2 հավաքածուները պատճենել, թվայնացնել, մի օրինակը մեզ տալ, ուրեմն մեր տվածն էլ ուրիշին տալու իրավունք ունի:
Աշխարհում ոչ մի խելագար միաբանություն ու ոչ մի խելագար պետություն միլիոններ չի տա միայն գեղեցիկ աչքերի համար: Նրանց կենտրոնը ոչ հայագետ ունի, ոչ էլ հայագիտական հետաքրքրություններ: Ուրեմն ինչո՞ւ է տանում մեր ազգային ամենանշանավոր գանձարանը: Որովհետեւ ապագայում ամերիկացի հայագետն այլեւս Երեւան գալու կարիք չի ունենա, նա հենց այդ վանքում կաշխատի: Մինչդեռ ապագա տասնամյակներում, հարյուրամյակներում մեր ձեռագրերը պետք է աշխարհի տարբեր գիտնականների ձգեն մեզ մոտ ուսումնասիրությունների: Եվ միաժամանակ Հայաստանը տուրիստական հսկայական եկամուտներ կստանա:
Սա նշանակում է, որ հայագիտության կենտրոնը տեղափոխում ենք եւ նվեր տալիս ամերիկացիներին: Լսե՞լ եք, որ իզուր տեղը ինչ-որ մեկը միլիոններ ծախսի:
Այդպես վերադարձրին գերմանական արխիվային նյութերը (18 հազար գրքեր)` բռնագրավված պատերազմի ավարտին եւ բերված Հայաստան: Վերադարձվեցին առանց կոպեկի: Գերմանիայում հայկական ձեռագրերի հավաքածուներ կան, թող դրանց հետ փոխանակեին: Սա թալան չէ՞ պետական մակարդակով: Ինչո՞ւ Ռուսաստանը նույնը չի վերադարձնում, իսկ մենք վազում ենք:
Ես կարծում եմ, որ նրանք փնտրել են եւ իմանալով մեր կարոտյալ լինելը, մեր ձեռքի մեջ կոպեկ են դրել: Եվ դժբախտաբար, Մատենադարանի տնօրենությունը չի կարողացել գայթակղությունից հրաժարվել: Այդ գնով դրամ չեն վաստակում:
Լեւոն Չուգասզյան, ԵՊՀ հայ արվեստի պատմության եւ տեսության Յունեսկոյի ամբիոնի վարիչ- Խոսքը Մատենադարանի ձեռագրական հավաքածուի ճակատագրին է վերաբերում, ուր մեր պատմական հիշողությունն է արձանագրված: Բազմաթիվ գրավոր երկեր կան, որոնց մեջ չգիտենք, ինչ կա: Պատկերացրեք, որ ունեք հսկա հանք, որի մեջ ուրան կա, ոսկի, արծաթ, մոլիբդեն, բայց դուք ընդհանրապես չգիտեք, թե ինչ կա, ու այդ բոլորը տալիս եք ուրիշին: Սա նշանակում է մարել հայագիտության ճրագը եւ այն վառել աշխարհի տարբեր երկրներում:
Ինչ վերաբերում է հեղինակային իրավունքի պահպանմանը, դուք գիտեք, թե ինչ ահռելի ապօրինի, ավազակային պատճենահանումներ են կատարվում կինոինդուստրիայից, հեռուստատեսությունից: Հոլիվուդը կարողանո՞ւմ է ճնշել, ստիպել որ այդ ապօրինի պատճենահանումները չլինեն:
Մեզ թվայնացումը չի անհանգստացնում, պատճենների զանգվածային, ահռելի, հսկա քանակներ են հայտնվում դրսում: Մեր բոլոր ասպարեզների հայագետները ահռելի քանակով մրցակիցներ են ձեռք բերում, որոնք ինչպես ուզեն, այնպես էլ կմեկնաբանեն: Դե գնա, ծայրը բռնի, անկանխատեսելի վիճակների առաջ կանգնի: Թշնամական ձեռքերում եթե հայտնվեն, առհասարակ, ավելի վատ կլինի:
Հետո` ինչո՞ւ է անտեսվում, որ Հայաստանն ունի թվայնացնողների խմբեր: Մերուժան Կարապետյանի խումբը հայ միջնադարյան պատմագիտական գրականության երկերն է մուտքագրում: Մեր ամբիոնը հազարավոր օրինակներով թվայնացրել է կիրառական արվեստի, մանրանկարչության, գորգագործության նմուշներ: Ճարտարապետության թվայնացման երրորդ` Արմեն Հախնազարյանի եւ Սամվել Կարապետյանի կենտրոնը կա:
Եթե օրհներգը մի տարի քննարկվում է, ուրեմն ձեռագրերի ճակատագրի համար չարժի՞ որ մի քանի քննարկում ու կոնֆերանս լինի, որին մասնակցեն եւ տեղի թվայնացնողների խմբերը: Ինչո՞ւ են գաղտնի անում, ինչո՞ւ ակադեմիայի հայագիտական հաստատությունների եւ համալսարանի մասնագետներին չեն հրավիրել: Սա առհասարակ մեր ժողովրդի ճակատագրին է վերաբերում, մեր ազգային անվտանգությանը: Այդ ինչո՞ւ Լուվրը ուրիշին չի տալիս իր գանձերը թվայնացնելու իրավունքը: Մարդիկ մի՞թե հիմար են, որ մշակութային ժառանգության իրավունքներն իրենց ձեռքում են պահում:
Մերուժան Կարապետյան, Հայ դասական մատենագրության թվային գրադարանի ղեկավար- Պայմանագրի բովանդակությանը տեղեկացանք հիմնականում հեռուստատեսությամբ` Մատենադարանի ղեկավարության տված բացատրություններից: Խնդիրը իրավաբանական տեսակետից անթերի պայմանագրի մասին չէ, այլ մեզ ավանդած գրավոր մշակույթի արտահանման: Ես կարծում եմ, ՀՀ-ում կա համապատասխան օրենք արխիվների պաշտպանության մասին: Մատենադարանի թվայնացման գործում միջոցներ ներդնող կողմը ստանում է ամեն ինչի պատճենը: Արդյունքում` մենք ունենում ենք Մատենադարանի պատճենը` ԱՄՆ-ում: Դուք պատկերացնո՞ւմ եք աշխարհի ամենամեծ ձեռագրատների` Վատիկանի, Լոնդոնի կամ Մոսկվայի արխիվների նմանօրինակ կարգավիճակ:
ԿԱՐԻՆԵ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ