«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ԽԱՉԱԳՈՂ

ՊԱՐՈՒՅՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

Նախորդ մասերի տպագրության օրերըՙ մայիսի 4, 11, 18, 25, հունիսի 1, 8, 15, 22, 29, հուլիսի 5, 13, 20, 27, օգոստոսի 17, 24

... 46

Ճաշարանի մոտ ծանոթ կերպարանք նկատեցի: Գալինա Իվանովնան էր իր նրբաշուք վերարկուով եւ կազմվածքով: Շեղ նայեց գլխարկի տակից, հոնքերը չէին երեւում, հավանաբար ձգել էր: Թերեւս այդ շարժումն անում էր ոչ թե զարմանքից, այլ գեղեցիկ, մեծ աչքերն ավելի ընդգծելու համար:

- Բարի երեկո, Գալինա Իվանովնա,- ասացի:

- Արա՜՜՞մ...

Գալինա Իվանովնան միանգամից երկու նշան գործածեցՙ բացականչական եւ հարցական:

- Բարի երեկո, Արա՜մ,- նորից ձգեց երկրորդ ա-ն,- իսկ ինձ թվաց, թե Դուք կինո եք մտնելու:

Ինչպե՞ս չէի նկատել նրան:

- Այդ ֆիլմը ծանր տպավորություն է թողել, երկրորդ անգամ չեմ դիտի:

- Մի՞թե կարելի է ենթարկվել ֆիլմին, ուրեմն Դուք խորությամբ եք ընկալում կինոնկարը:

- Ո՜չ... Եթե կինոն ինձ չի հետաքրքրում, սովորաբար այդպես էլ լինում է, արդեն տեսարաններն են գրավում, բնությունը, լեռներ, անտառ, դաշտեր...

- Ծով...Գեղեցիկ աղջիկներ...

- Իհարկե,- ծիծաղեցինք միասին,- չեմ սիրում գիշերային տեսարաններ:

Ավտոկայանի դիմաց նա հարցրեց.- հանդիպեցի՞ք Բելովի հետ:

- Գնացի միլիցիա, նա չկար:

- Ընդունելո՞ւ եք առաջարկը:

- Դեռ չգիտեմ: Այդ առաջարկի մեջ միակ հրապուրիչն առայժմ ավտոմեքենան է:

- Այն էլ հարց է, կտան, թե ոչ,- ծիծաղեց:

- Եթե չեն տալու, ինչպե՞ս եմ աշխատելու, մի՞թե ոտքով պիտի պտտվեմ գյուղերով: Այդ աշխատանքը, հենց իրենց պատկերացրած աշխատանքը առանց մեքենայի հնարավոր չէ:

- Իսկ Դուք հավատո՞ւմ եք, որ հնարավոր է արդյունքի հասնել, պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչ եք անելու, կներեք:

- Պատկերացնում եմ, իրագործելն է դժվար, անհնար:

- Այսինքն չեք հավատում:

- Այո:

- Բելովը զարմանալի օրինակներ էր բերում: Ասենք, հանցագործությունները միշտ կատարվում են օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին, ինչո՞ւ, Ձեր կարծիքով: Այստեղ ինչ-որ հոգեբանական բացատարությո՞ւն կա:

- Բացատրությունը պարզ է եւ հաստատ: Մայիս, հունիս, հուլիս ամիսներին շինարարներն աշխատում են չափազանց շատ, առավոտվա վեցից մինչեւ գիշերվա տասը, տասնմեկը: Տառացիորեն ժամանակ չի մնում տնից դուրս գալու: Օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին արդեն ազատ ժամանակ է ստացվում... եւ լիցքաթափվելու անհրաժեշտություն:

- Դուք այդքան շա՞տ էիք աշխատում:

- Աշխատել եմ:

- Իսկ ինչպե՞ս էիք կարողանում հարմարվել Ձեր ընկերներին, չէ՞ որ պարզ է, թե ինչպիսի մարդիկ են:

- Իմ բախտը բերել էր, մեր բրիգադում լավ մարդիկ էին:

Տատի տան փողոցի մոտ նա ասաց.

- Դուք կարծեմ այս փողոցն եք գնում,-շեղ նայեց: Դեմքը գրեթե ծածկված էր, քիթն ու աչքերն էին երեւում միայն:

- Եթե կարելի է, Ձեզ կուղեկցեմ ու կվերադառնամ:

- Խնդրեմ,- գլխով արեց,- քայլենք: Սովորաբար երեկոները ես այսպես զբոսնում եմ, մինչեւ կուլտուրայի տուն եւ հետ:

- Կինո չե՞ք մտնում:

- Հազվադեպ, եւ կիսատ եմ թողնում, սիրում եմ ինքս զարգացնել գործողությունները:

- Ես էլ եմ տարվում դրանով: Կինոնՙ ոչ, որովհետեւ իրոք չեմ խորանում, բայց գիրքն ընթերցելուց հետո միշտ մտածել եմ հերոսների հետագա կյանքի մասին:

- Իսկ ես ֆիլմն եմ շարունակում,- ծիծաղեց Գալինա Իվանովնան,- ոչ թե այնպես, ինչպես կուզեի, այլ տրամաբանական շարունակությամբ: Կինոն հեշտ է, մի դրվագ է կյանքից, ընդամենը պատմվածք: Իսկ գիրքը... Ենթադրենք, «Պատերազմ եւ խաղաղությունը» շարունակվի մինչեւ մեր օրերը եւ հետո... Կոմսերի եւ մուժիկների սերունդները հեղափոխության եւ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ իրար դեմ կռվեին, առաջինները փախչեին Եվրոպա, Փարի՜զ... Հետո որպես տուրիստ գային Յասնայա Պոլյանա...

- Եվ այդպես բոլոր գրքերը,- ծիծաղեցի:

Արդեն ստացվում էր, հենց մեկս ծիծաղում էր, մյուսը միանում էր:

- Գրամեքենան փորձեցի՞ք, Արամ, գո՞հ եք:

- Այո, հրաշալի մեքենա է:

- Գրամեքենաներին երկար կյանք չի մնացել, տասը տարի, գուցե ավելի քիչ: Կոմպյուտերները կգրավեն դրանց տեղը: Մեր երկրում ավելի ուշ իհարկե: Դրա համար եմ տասը տարի ասում:

- Տասը տարին ինձ համար լրիվ բավական է:

- Երիտասա՜րդ, տասը տարին այնպե՜ս արագ կանցնի, չեք զգա եւ հանկարծ կտեսնեք, որ ոչինչ չեք արել: Ի՞նչ եք մտադիր անել այդ տարիներին:

- Գոնե չորս կամ հինգ գիրք կտպագրեմ:

- Աստված տա,- բարեսրտորեն մաղթեց Գալինան Իվանովնան:

Թեքվել էինք Կենտրոնականից:

- Ահա, հասանք,- կանգնեց բակի դռնակի մոտ,- մտեք, Արամ, կտաքանաք... Թե՞ Ձեզ սպասում են...

- Ոչ,- պատասխանեցի,- ինձ չեն սպասում,-կարծես հատուկ շեշտով հնչեցին այդ բառերը,- չեմ ուզում նեղություն տալ:

- Եթե հրավիրում եմ, ինչ նեղություն տալու մասին է խոսքը,- Գալինա Իվանովնան ձեռնոցով ձեռքը հպեց թեւիս,- ոչ ոքի չեք խանգարի, աղջիկս շաբաթ-կիրակի գիշերը տատի տանն է անցկացնում, ես մենակ եմ մնում: Խնդրեմ, մտնենք:

Արդեն հասկանում էի, թե ինչ է կատարվելու: Երբ ավտոկայանն անցանք, ապա եւ տատի տան փողոցը, այն ժամանակ էի հասկացել: Անտոմս ուղեւորներից մեկի բախտը բերեց:

Մտանք բակ, շունը առաջացավ, ցույց տվեց, որ քնած չէ, ոչ էլ ցրտից փախել է ու տաք տեղում պատսպարվել, եւ անհետացավ: Գուցե սխալվում էի, քաղաքավարի, բարյացակամ կին էր, անկեղծորեն հրավիրեց տաքանալու:

Գիշերն էլ ավտոբուս կար:

Միջանցքում, որն արժանի էր նախասենյակ կոչվելու, հանեց վերարկունՙ ինձ առաջարկելով հանվել:

- Ինձ մոտ տաք է,- ասաց ժպիտով:

Մտանք մի մեծ սենյակ:

- Ինչ հաճելի է,- ասացի անկեղծորեն,- առաջին անգամ եմ այստեղ այսպիսի ընդարձակ սենյակ տեսնում, բարձր առաստաղով՚

Գեղեցիկ ու ճաշակով կահավորված, պետք է ավելացնեի: Ամեն ինչ գեղեցիկ էր, կոկիկ եւ հարմարավետ: Իրոք տաք էր:

Հավանաբար սխալվել էի: Կանաչավուն, երկար, մարմնի վրա թույլ նստող շրջազգեստով Գալինա Իվանովնան միանգամայն զուսպ եւ համեստ տեսք ուներ: Գեղեցիկ կին, որն ամենեւին չի ցուցադրում իր բարեմասնությունները: Ասենք, դեմքը բավական էր գրավելու համար: Ինչպես ողջ արտաքինին, դեմքին նույնպես հատուկ էր առաջին հերթին վայելչությունը: Իր բնակարանի պես կոկիկ եւ գեղեցիկ...

- Նստեք, խնդրեմ,- ցույց տվեց բազկաթոռը,- կխմե՞ք...

- Ոչ, շնորհակալություն:

- Ես էլ խմիչք չեմ սիրում, հատկապես գիշերը... Կուզե՞ք թեյ:

- Նեղություն մի քաշեք, խնդրում եմ:

Գալինա Իվանովնան նստեց դիմացս, բազմոցին:

- Այնուամենայնիվ պետք է մի բան հյուրասիրեմ,- հաճելի համառությամբ շարունակեց նա,- միգուցե սովա՞ծ եք:

Ծիծաղս չկարողացա զսպել:

- Ինչո՞ւ եք ծիծաղում,- ժպտաց,- մի՞թե չեք ձանձրացել ճաշարաններից:

Ժպիտը գրեթե միշտ խաղում էր դեմքին, հոնքերն էին թեթեւակի արտահայտիչ, բայց աչքերը հանդարտ էին, հանգիստ եւ ուշադիր հայացք...

- Կարող եք ծխել,- սեղանիկի բաց դարակից սիգարետ եւ մոխրաման հանեց,- ես միայն շաբաթ երեկոյան եմ հանգիստ ծխում, երբ աղջիկս տանը չէ:

- Դրանք հավանաբար թույլ սիգարետներ են:

- Այո, թույլ են եւ բուրավետ:

- Իսկ իմը կոպիտ է,- հանեցի «Օպալի» տուփը,- եթե ծխեմ, տհաճ հոտ կլցվի այս հրաշալի տանը:

- Հանգիստ ծխեք: Տվեք ես էլ դրանից փորձեմ:

Տեղափոխվեցի բազմոցի վրա եւ մոտեցրի տուփը: Հանկարծ նա զարհուրեց:

- Աստված իմ, այս ի՞նչ է ձեր ձեռքի վիճակը:

- Ներեցեք,- ակամա հետ քաշեցի:

Գալինա Իվանովնան սիգարետը դրեց սեղանին եւ բռնեց ձեռքս: Ցուցամատիս վերքը չորացել էր, բայց կարմիր երիզը մնում էր: Մյուս մատներիս ճաքերը եւ ափիս կոշտուկները նույնպես տպավորիչ էին:

- Ինչ մեղք եք, Արամ,- ինքնաբուխ կարեկցանքով արտաբերեց նա:

Չէի կարծում, թե այդքան սարսափելի տեսք էր: Եթե հուլիսին տեսներ, ինչ էր ասելու:

- Մյուսն է՞լ է նույն վիճակում:

Ձախս համեմատաբար մաքուր էր:

- Սոսկալի է,- շարունակեց նա ձեռքս բաց չթողնելով,- ձեռքերը շատ արտահայտիչ են, դրանք պետք է խնամքով պահպանել:

Ինքը հենց այդպես էր անում, արտակարգ գեղեցիկ եւ խնամված ձեռքեր ուներ, տեսնում էի եւ զգում էի, որ ոչ միայն արտահայտիչ են, այլեւՙ հաղորդիչ:

Կտրուկ շարժումով թողեց ձեռքս, կանգնեց եւ մոտեցավ պատուհանին:

Սա ազդանշան էր, անցավ մտքով, մինչ այս ինչ որ արվում էր, խաղ էր, բուն գործին չառնչվող, բայց անհրաժեշտ եւ հաճելի:

Տուփը եւ վառիչը դրեցի սեղանին, գրպանում դրանք ավելորդ ծանրություն կլինեին, վեր կացա եւ շարժվեցի: Երբ պետք է գրկեի ուսերը, դեմքը թեքեց, հավանաբար նկատեց կամ զգաց ձեռքերիս շարժումը, եւ հարցրեց.

- Դուք ե՞րբ եք գնալու, Արամ:

- Այս գիշեր պետք է գնայի:

Ձեւացրի, թե խոսքը գյուղից գնալու մասին է:

- Ես դա նկատի չունեի,- խուլ հնչեց նրա ձայնը:

- Ձեր տնի՞ց...

Գլխով արեց:

Մի քանի սանտիմետր էին հեռու ուսերը եւ վիզը, բաց շագանակագույն մազերը, որ չէին հասնում ուսերին: Բավական էր ձեռքերս մի փոքր առաջ տանեի, այդ նուրբ ուսերը կհայտնվեին գրկիս մեջ, հետո կհամբուրեմ վիզը... Ինչո՞ւ մյուս կանայք չեն ձգում ինձ, չէ՞ որ գեղեցիկ կին էր, շա՜տ ավելի գեղեցիկ, քան Ինան կլիներ այդ տարիքում: Ինան իրեն ամենեւին չէր հետեւում, իսկ ձեռքերը կոշտ էին, կարող էր ձեռքն անփութորեն մտցնել դույլի մեջ եւ բռով տաշեղ լցնել վառարանը կամ մատներով քանդելով կարտոֆիլ հանել հողի միջից... Ոչ շրթներկ էր օգտագործում, ոչ մանիկյուր...

Երեւի ուշացրել էի գրկելը, Գալինա Իվանովնան շրջվեց, վերջապես խախտվել էր աչքերի հանդարտությունը:

- Ի՞նչ է պատահել, Արամ,- ձայնը հանգիստ էր,- ինչի՞ մասին եք մտածում:

- Մտածում եմ, որ ճիշտ եք ասում,- սթափվում էի,- հարկավոր է գնալ:

- Ներեցեք, ես կատակեցի, անկեղծ:

- Իհարկե կատակեցիք: Եթե թույլ կտաք, ծխեմ եւ կգնամ:

Դանդաղ մոտեցա բազկաթոռին եւ նստեցի: Սիգարետ հանեցի տուփից, նա իրենը վերցրեց եւ մոտեցավ, որ վեր չկենամ վառելու համար:

- Հիմա Ձեզ վիսկի կտամ,- ասաց,- շատ լավ է հանգստացնում:

- Իսկ ինչո՞ւ պիտի հանգստանամ,- խոսելացավս բռնեց,- ինձ հետ ինչ-որ բա՞ն է կատարվել:

- Ամենեւին,- ծիծաղեց նա,- պարզապես վիսկին լավ խմիչք է:

Կրե-Մարյանի մոտ վիսկի խմել էի... Սա լրիվ ուրիշ համ էր, իրոք հաճելի էր:

Ինքը նույնպես խմեց:

- Դուք է՞լ եք ուզում հանգստանալ:

Եթե հեռանալու էի, կարելի էր թեթեւակի խայթել:

Ծիծաղեց: Համենայն դեպս կարողացա աչքերի սառնությունը վերացնել:

Դատարկեցի բաժակս:

- Էլի՞,- հարցրեց:

- Հաճույքով:

Լցրեց բաժակս եւ իր համար: Նստեց մյուս բազկաթոռին, ասաց.

- Չէի հավատում, երբ ասում էին, թե խելագարի պես եք սիրահարված:

Հայացքը նորից հանգիստ էր:

- Այս գյուղում ոչ մի բան գաղտնի չի մնում:

- Ո՜չ մի բան,- ծիծաղելով հաստատեց Գալինա Իվանովնան:

- Ուրեմն հավանաբար կիմանան բոլորը, որ այս գիշեր Ձեր տանն եմ եղել:

- Հավանաբար:

- Եվ դա Ձեզ չի՞ անհանգստացնում:

- Իմ խիղճը մաքուր է,- ծիծաղեց:

Հրաշալի պատասխան:

- Ձեր կենացը,- ասացի բաժակը բարձրացնելով,- Ձեր հմայքի կենացը:

- Շնորհակալություն,- ժպտաց նա:

Խմեցի: Գիտեի, թե վիսկին թունդ խմիչք է, Կրե-Մարյանը սոդայաջրով էր բացում, բայց սա այնպես լավ էր խմվում, ո՛չ նպաստավոր պայմաններ էին պետք, ո՛չ համապատասխան տրամադրություն: Թեեւ դրանք կային:

- Վախենում եմ չարաշահել Ձեր համբերությունը,- կանգնելով առաջացա:

Գալինա Իվանովնան հենվեց արմունկներով, որ բարձրանա, շրջանցեցի բազկաթոռը եւ ձեռքերս դրեցի ուսերին: Կանացի մարմինը բուժում էր մատներիս վերքերը: Եթե մերձեցումը հոգեկան անդորր էր պարգեւում, սոսկ հպումն արդեն քնքշություն էր հաղորդում... Երեւի երկար էի պահել այդպես, Գալինա Իվանովնան փորձեց շարժվել... Արագ է հարկավոր անել, որ նորից կանգ չառնեմ: Միայն թե ոչ վիզը... Դիրքն այնպիսին էր, որ հենց վիզն էր հարմար համբուրելու համար, փափուկ ու քնքուշ մազերի հետ... Ինայի խուճուճները միշտ խուտուտ էին տալիս քիթս...

Փորձված սիրաբանի պես էի գործում, միգուցե նրան անփորձ պատանյակ էր պետք, չէի կարող ձեւանալ:

- Օ՛յ,- խեղդված բացականչեց նա,- թողեք, խնդրում եմ...

Ավելորդ էր, որովհետեւ շինծու էր... կամ անակնկալի էր եկել... Վերջինը քիչ հավանական էր:

Օծանելիքի անասելի նուրբ բույրը համբուրելիս զգացի: Նրբաճաշակ կին էր, ամեն ինչը պիտի ընտիր լիներ: Կկարողանա՞մ արդարացնել նրա ճաշակը: Ձեռքերս իջան ներքեւ կուրծքը շոշափելով: Ստինքները փոքր չէին, բայց ինչո՞ւ էր քողարկում: Չթողեց, որ ձեռքերս պահեմ դրանց վրա, այսինքն կարող էր դիմադրել կամ ուղղորդել: Դրանից ներքեւ հանդուրժում էր կամ ենթարկվում: Ստուգելու համար նորից փորձեցի, նորից արգելեց: Հասկացա, որ կուրծքն անձեռնմխելի է: Վիզը եւ ուսերը հանձնել էր շուրթերիս, իրանը եւ կոնքերըՙ ձեռքերիս: Շարունակությունը ստուգելու ժամանակն էր: Երբ տեղափոխեցի բազմոցի վրա, գլուխն օրորեց, ինչպես երեխային են մերժում, եւ մատով դուռը ցույց տալով ասաց.

- Միայն անկողնում:

Եվ աչքերը փակեց: Այսինքն վստահում էր, որ կգտնեմ ննջարանի ճանապարհը:

Ձեռքերս անցկացրի ազդրերի եւ մեջքի տակով, ավտոկռունկի ճոպաններով այդպես տախտակների դարսակն էի փաթաթում, որ վերեւ հանի, բարձրացրի եւ գրկած տարա...

Այդպես մեկ էլ Ինային էի գրկել եւ տարել մեր սարքած շենքը...

47

Անկողինը թակարդ էր:

Բազմոցից գուցե շուտ հեռանայի, այստեղ բռնել էր ինձ, նաեւ ուղղակի իմաստով: Ննջարանում նույնպես տաք էր: Մի թեթեւ վերմակի տակ էինք պառկած: Որոշ տարօրինակություններ ուներ, չթողեց, որ լրիվ մերկացնեմ, ամենաթունդ պահերին անգամ կարողանում էր կուրծքը զերծ պահել ձեռքերիս սեղմումներից եւ շուրթերն էր հեռու պահում: Ես էլ չէի ձգտում, թեեւ մի անգամ կարելի էր, փորձելու համար: Երբ թուլացած հենվեց կրծքիս, թվաց, թե հոգնել է: Թերեւս պետք էր թողնել, որ հանգիստ քնի: Վեր կենալու շարժումս, սակայն, խանգարվեց: Ձեռքը փաթաթել էր վզիս, ծունկս առել էր ոտքերի մեջ: Հասկացա, որ թակարդում եմ հայտնվել, փափուկ եւ տաք գրկի մեջ:

- Դեռ շուտ է,- ասաց,- լուսաբացից առաջ կգնաս, կամ, ավելի լավ է, կեսօրին:

Իսկ ինչո՞ւ ոչ առավոտյան: Զգացվում էր, հաշվարկով է գործում, ուրեմն պատահական չէր, որ նշվեցին հենց այդ ժամերը: Չխորացա եւ չէի կարող հարցնելՙ բթամտությունս ցույց տալով, ոչ էլ ընդվզեցի: Ձանձրալի գերություն չէր:

Քիչ անց վեր կացավ «հիմա կգամ» ասելով, վերադարձավ օծանելիքի բույրը թարմացրած, ինքն էլ միանգամայն թարմ էր եւ հրապուրիչ: Ըստ ամենայնի քնելու միտք չուներ: Արդեն հարկ չհամարեց կաշկանդիչ միջոցների դիմել, պառկեց ուսով հպված, գլուխը թեքած ինձ էր նայում: Մի աչքով էի տեսնում նրան, մյուսը սեղմված էր բարձին, գրեթե բերանքսիվայր էի պառկած եւ այդ դիրքով, բնականաբար, ձեռքս պիտի հանգչեր նրա մարմնի վրա: Եթե չէի գնացել եւ պառկած էինք նույն անկողնում, չգրկելը անքաղաքավարություն կլիներ: Շուտ հասկացա, թե ինչն է նրան դուր գալիս: Թույլ շոյում էի նրան ձեռքերս հազիվ մաշկին հպելով:

- Այստեղ չի կարելի,- ասացի ինքս ինձ դեմքս թեթեւակի կրծքին սեղմելով,- սա բնության արգելանոց է...

- Այդպես քնքուշ կարելի է,- ծիծաղեց նա:

Արդեն դեմ չէր մերկանալուն, չէր ընդդիմանում, ցրելով կասկածներս, թե գուցե արատ ունի մարմնի վրա: Ավելի աշխույժ էր, հրայրքոտ, թերագնահատել էի նրան...

Քունս չէր տանում, իսկ նա մշմշացնում էր ինձ սեղմված, գլուխըՙ թեւիս: Չհեռացա, կարող էի եւ կեսօրին գնալ: Մոռացել էի, որ գնալու տեղ չունեի: Ինչ էլ լիներ, այս կինը իր քնքշանքով գրավեց ինձ:

Աչքերս փակում էի, որ քնեիՙ ապարդյուն, մտքերս էի վանում անընդհատ, մտածելու կամ հիշելու ցանկություն չկար: Միշտ ծիծաղել էի այն մարդկանց վրա, ովքեր բողոքում էին ձանձրույթից, անքնությունից: Ինձ քնելն էր վախեցնում, հակառակ, որովհետեւ կյանք էի կորցնում: Զբաղմունքն անպակաս էր: Կարող էի մտածել, երազել, հիշել, շախմատ խաղալ, մտովի պատմվածք գրել վերջապես:

Դատարկված հոգով ժամանակը ծանր էր անցնում: Ի վերջո հնարը գտա, սկսեցի հաշվելՙ որոշելով մինչեւ լուսանալը չդադարեցնել: Կողքիս պառկած կինը գգվանքի ցանկություն առաջացնում էր, բայց անխռով ու անուշ քնած էր, վստահորեն ինձ փարված, աննշան շարժումից խուսափում էի, որ չխանգարեմ քունը: Մահճակալը լայն էր, երկտեղանի, կարող էր հանգիստ պառկել առանձին, բայց գերադասել էր քնել ինձ սեղմված:

Հազարն անցա, խառնեցի հաշիվը, մոռացա, նորից սկսեցի: Թվաց, թե խավարը ցրվել է: Հաշվելու փոխարեն հետեւում էի լուսանալուն: Ընթացքը բռնելն անհնար էր, հանկարծ տեսա, որ ննջարանի դասավորությունը երեւում է: Սակայն լուսանալը դեռ գիշերվա վերջը չէր: Գալինա Իվանովնան կամ Գալինան, չգիտեիՙ ինչպես անվանել նրան, խորունկ քնած էր: Ծխելու ցանկությունը համակեց, մոռացել էի: Փոքր-ինչ հեռացա նրանից, ապա զգուշությամբ իջա մահճակալից, կիսամերկ եւ բոբիկ դուրս եկա ննջարանից: Բարեբախտաբար դռներն անաղմուկ էին բացվում եւ փակվում: Միջանցքում բաճկոնս հագա եւ մտա հյուրասենյակ: Սիգարետն ու վառիչն այդտեղ էին: Դուռը փակեցի, որ ծուխը չանցնի ննջարան:

Մի ծոցագրպանում Ինայի տված ալբոմն էր: Հանեցի Լուսիկի, իմ եւ Նինայի, իմ եւ Ինայի նկարները, երեխաները թող քնեն: Խորասուզվեցի վերջին նկարի մեջ: Չափազանց երկար էի նայել, լրիվ լուսացել էր, Գալինա Իվանովնան մտել էր: Հայացքը դարձյալ հանգիստ էր եւ ուշադիր: Վառվռուն, դեղին, կարմիր եւ սեւ նախշերով կիմոնոյով էր: Ընդ որում, դժվար էր որոշել, թե որն է հիմնական գույնը, որըՙ նախշը:

- Դու նրան սիրո՞ւմ ես,- հարցրեց:

- Սա հիշողություն է,- պատասխանեցի,- ես գիշերը գնալու էի:

- Ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ կմտածի կինը, որի կողքից գիշերը վեր ես կացել, որպեսզի ուրիշի նկարին նայես:

- Սա հիշողություն է,- կրկնեցի,- այս գիշեր ես քեզ էլ սիրեցի... Պարզապես քունս չէր տանում, չուզեցի խանգարել...

Նա կռացավ, ուշադիր նայեց: Իմ ու Ինայի երկրորդ նկարը հետաքրքրեց նրան, որ նկարվել էինք լուսանկարչուհու պահանջով եւ որը հենց աչքերիս դիմաց էր:

- Այս աղջիկը տխուր է,- ասաց մտածկոտ,- կարծես չի հավատում իր երջանկությանը: Նկարվելու պահին, իհարկե, գժտված չէիք:

- Մենք հիմա էլ գժտված չենք:

Գալինա Իվանովնան քմծիծաղեց: Արդեն անկողնու քնքուշ ու սիրելի կինը չէր, նախկին Գալինա Իվանովնան էր, գեղեցիկ եւ ցանկալի, բայց ոչ գիշերվանը:

- Իսկ սա ո՞վ է,- վերցրեց Լուսիկի նկարը,- հայուհի՞ է:

- Այո:

- Սիրե՞լ ես նրան:

- Այնպես, պատանեկան հրապուրանք:

- Իմ նկարն է՞լ ես դնելու այստեղ:

- Եթե տասՙ իհարկե:

- Ես ուրիշ հիշատակ կթողնեմ:

Նա դարակից գրիչ հանեց եւ ալբոմի էջը շրջելով հաջորդ երեսին գրեց սովորականից խոշոր տառերով. «Քո կյանքի կանանցից ոչ մեկին տհաճությամբ չհիշես»: Նստեց բազմոցին, խնամքով ծածկեց ծնկները, ձեռքերը սեղմեց կրծքին, կարծես մրսում էր, հայացքը միշտ ինձ հառած: Եվ ես էի անընդհատ նայում աչքերին:

- Ամբողջ գիշե՞րը չես քնել,- հարցրեց:

Ցույց տվեցի մոխրամանը, որի մեջ ընդամենը մի մնացուկ էի ավելացրել:

- Դրանով չես խաբի, դու պառկած էիր, բայց քնած չէիր:

- Ուրեմն դու էլ քնած չէիր:

- Ես քնել եմ, բայց ինչքան աչքերս բացում էի, քեզ արթուն էի տեսնում:

- Ինձ հետ այդպես է լինում,- ասացի,- դրանից հետո... չեմ քնում...

- Դու ի՞նչ է, չե՞ս բավարարվում,- Գալինա Իվանովնայի հոնքերը երբեք այսքան չէին բարձրացել:

- Անկեղծ ասած, ես այդ բավարարվելն ու չբավարարվելը լավ չեմ պատկերացնում:

- Չէր զգացվում, թե անփորձ երեխա ես,- ծիծաղեց Գալինա Իվանովնան,- նրա հետ լա՞վ էր...

Գլխով արեցի:

- Ինձ հե՞տ:

Շարժումը կրկնեցի:

- Ո՞ւմ հետ էր ավելի լավ:

Այս կինը իր փափուկ ժպիտով ամեն հարց կտար:

- Դրանք տարբեր բաներ էին:

- Ուրիշի հետ եղե՞լ ես:

Գլուխս օրորեցի:

- Ուրեմն դու այստե՞ղ ես տղամարդ դարձել:

Կարծես ափսոսում էր, որ առաջինն ինքը չի եղել:

- Դրանո՞վ են տղամարդ դառնում:

- Ոչ միայն, բայց դա երեւի պարտադիր է,- ծիծաղեց նա:

Նկարները տեղավորեցի ալբոմի մեջ եւ դրեցի գրպանս:

- Քնելո՞ւ ես,- հարցրեց Գալինա Իվանովնան,- եթե ոչ, ցնցուղ ընդունիր, նախաճաշենք... Ի՞նչ պատահեց,- շարունակեց զարմանքս նկատելով:

Սա ամենամեծ անակնկալն էր Դիվինոյում:

- Ներողություն... այդ բառը մոռացել էի:

Նա նկատելի գոհունակությամբ ինձ ուղեկցեց լոգասենյակ, որտեղ նույնպես ամեն ինչ փայլում էր: Կարծես երեւանյան բնակարան էի մտել:

Խոհանոցում վառարան կար, որը չէր օգտագործում: Նա միայն կենտրոնական ջեռուցման եւ էլեկտրականության հույսին չէր մնա:

Շարել էր սեղանին զանազան տուփեր:

- Կներես,- արդարացավ,- այսպիսի պատրաստի բաներ պիտի հյուրասիրեմ:

Բավարարվեցի մեղր ու կարագով, չմոռանալով նաեւ պանիրը, մեղրը նույնպես յուրահատուկ էր: Սեւ հաղարջի հյութ տվեց, որը հաճույքով խմեցի:

- Աղջիկս մեկից հետո է գալու,- ասաց:

Ի գիտություն ընդունեցի:

- Ի դեպ, աղջիկս եւ քո ընկերուհի Տանյան նույն դասարանում են...

«Խելագարի պես սիրահարված»-ը Տանյա՞ն էր ասել:

- Ի վերջո ի՞նչ որոշեցիր:

- Այսօր գնալու եմ, որոշելու կարիք չկա:

- Չպիտի՞ կարողանանք քեզ պահել:

«Ուրեմն քեզ համար աշխատանք չպիտի՞ գտնենք», Ինան էր ասել:

- Ովքե՞ր:

- Բելովը, Բելիկովը... Դու նրանց օգտակար կլինես: Ես...

- Ինչո՞ւ ես ուզում ինձ պահել:

Որոշ հարցերից ես խուսափում էի սրամիտ կամ անմիտ պատասխաններով, նրա համար ժպիտը բավական էր:

- Դու ուզում ես գրո՞ղ դառնալ: Կդառնաս, թե ոչՙ չգիտեմ, բայց պետք է ձգտես: Ես հնարավորություն կստեղծեմ: Կընդունես Բելովի առաջարկը, բայց կաշխատես շրջկոմում, ավտոմեքենա կտան, բնակարան, սկզբում սենյակ հանրակացարանում գուցե: Աշխատանքդ ձեւական կլինի, կշրջես մեքենայով: Գրելու համար քեզ ազատ ժամանակ է պետք, տպավորություններ, ես ստեղծում եմ, բոլոր հարմարություններով: Ես էլ քո մեկենասը կլինեմ:

Երեւանում երազում էի այնպիսի աշխատանք, որ գրելու ժամանակ ունենամ, նույնիսկ պահակությունն էր մտքովս անցել:

Անթարթ նայում էինք իրար:

- Իսկ եթե վերադառնամ... ուսուցչուհու մո՞տ...

Ես էլ կարող էի մեղմ ժպիտը դեմքիս անհամեստ հարց տալ:

- Աստված քեզ հետ,- ժպտաց Գալինա Իվանովնան,- ես չեմ պայքարում...

Իրոք արտակարգ կին էր:

Մոտեցա, բացեցի ուսերը, ուղիղ նստած սպասում էր:

- Դու ի՞նչ առարկա էիր դասավանդում:

- Ռուսաց լեզու եւ գրականություն... Որտեղի՞ց գիտես, որ դպրոցում եմ աշխատել:

- Ամբողջ գյուղը գիտի, որ այստեղ ո՜չ մի գաղտնիք չի մնում...

- Ուզում ես ասել, որ խիղճս արդեն մաքուր չէ՞,- ժպտաց նա չշրջվելով:

Այնքան մեղմ էր օծանելիքի բույրը, որ լարվում էի լիովին զգալու համար, գուցե դա իր բույրն էր...

- Միգուցե խմբագրությունն ավելի հարմար լինի,- համբուրվելով չէր շեղվում:

- Գուցե,- համբուրելիս պետք է հաստատել կնոջ խոսքը,- համենայն դեպս այսօր գնալու եմ: Հետոՙ չգիտեմ, բայց այսօր գնալու եմ:

- Ուրեմն բաժանվելո՞ւ ենք,- նա կանգնեց,- գնա սենյակ, խնդրում եմ, հիմա կգամ:

Եկավ մի տուփ ձեռքին:

- Ուզում եմ քեզ նվեր տալ: Հնարավոր է, որ այլեւս չհանդիպենք... ընդհանրապե՜ս... հիմար բառ է:

«Լուչ» ժամացույց էր, սեւ փոկով, կապեց,- շատ լավ է երեւում,- շոյեց դաստակս:

Զեղում չէի սպասում նրանից:

Վերջապես համբուրեցի շուրթերը, առաջին անգամ: Հապաղեց ու փախցրեցՙ վիզը հրամցնելով:

- Տհա՞ճ է,- հարցրեցի:

- Ոչ, ամենեւին,- շշնջաց,- պարզապես դու շատ թարմ ես ինձ համար:

- Ինքդ ես թարմություն,- ասացի կիմոնոն շուրթերով բացելով: Վերջ ի վերջո պետք է ցերեկվա լույսով ուսումնասիրեի արգելանոցը: Զարմանահրաշ կուսական աշխարհ էր, թարմ եւ անբիծ, իզուր չէ, որ այդպիսի խնամքով էր հետեւում: - Ես մի նվեր էլ եմ ուզում...

- Ասա,- գլուխը հետ գցելով նայեց հետաքրքրված:

- Ահա այդ բազմոցը...

- Ի՞նչ, տանե՞ս հետդ...

- Այո, եթե ոչ բազմոցը, գոնե իր հիշողությունը...

- Ի՞նչ... խելագա՜ր,- քրքջաց նա...

Բազմոցը հենց սկզբից էր աչքս գրավել:

48

Տասներկուսին դուրս եկա: Առավոտյան տեսնողները բնականաբար պիտի կասկածեին, իսկ այս ժամին հնարավոր էր ենթադրել, որ Գալինա Իվանովնային այցելել եմ, ասենք, տասը րոպե առաջ:

Նա պատուհանից հետեւում էր ինձ, ժպիտը դեմքին, վարագույրը բռնած:

Իրերս տեղում էին:

- Իսկ մենք անհանգստանում էինք,- ասաց աշխատողը, որը երեկվա կինը չէր:

Ժամը չորսի ավտոբուսի տոմս կար: Եթե գիշերային որեւէ ուղերթ լիներ, պիտի կրկնեի երեկվա պտույտը եւ... գուցե նորից չմեկնեի: Երեք ժամից ավելի մնում էր, ասենք թե կես ժամ ճաշարանում զբաղվեցի, ծխելով հասա ակումբի մոտ, վերադարձա, ծխեցի: Հիշողության զբաղմունքը հետաձգում էի երկա՜ր ճանապարհի համարՙ ավտոբուս, գնացք, օդանավակայանում... Չի կարելի շտապել թեկուզ ամենալավ բանի համար, չի կարելի կորցնել կյանքի թանկարժեք վայրկյանները, ուրեմն պետք չէ ձանձրանալ եւ ցանկանալ, որ շուտ անցնեն տհաճ պահերը... Դրանք նույնպես պետք է ապրել... Ամեն մի սպասում հաճելի զբաղմունք է, եթե նույնիսկ ցուրտ է եւ անհրապույր, եթե աղջիկները թաքնվել են տձեւ վերարկուների եւ գլխաշորերի մեջ, իսկ դու փախչում ես այստեղից...

Ժամացույց ունեցողի համար ժամանակն ավելի դանդաղ է անցնում: Այդպես էր մինչեւ ժամը երեքը, հետո ժամանակը սկսեց սլանալ, որովհետեւ հասկացել էիՙ ինչ էլ լինի, առանց հրաժեշտի հեռանալն առնվազն խոզություն է: Նրա հետ ես երջանիկ եւ անմոռաց պահեր էի ապրել, ոչ միայն պահեր, իմ երեք ամիսները լցված էին նրանով, քնած թե արթուն, միասին թե մենակ, նա միշտ մտքիս մեջ էր... Կկարողանա՞մ մոռանալ նրան կամ... ապրել առանց նրա, սիրո հիշողության եւ անորոշ խանդի մշտական ուղեկցությամբ: Խուսափեց պատասխանից, փախավ փաստորեն: Մի՞թե հանդիպել էր Կիռայի հետ եւ ինձ ու նրան համեմատելով իր հող ու ջրի տղային էր ընտրել, իսկ ես օտար մասնիկ էի, ժամանցիկ հաճույք...

Ճակատագիր էր, երբ արդեն իրերս էի վերցնելու, գյուղի ավտոբուսից Նինան իջավ: Ավելի էր գեղեցկացել, ձգվել, նրբացել: Արագ քայլեց: Մի՞թե չէր նայելու... եթե չշրջվեց, թող գնա... Սակայն անունը տվեցի ցածրաձայն, կարծես մի երկու քայլ էր հեռու: Լսեց... կամ առանց լսելու շրջվեց, նկատեց եւ ուղղակի վազելով մոտեցավ:

- Դու այստե՞ղ ես,- չհասած խոսեց նա,- չե՞ս գնացել, որտե՞ղ էիր գիշերը...

Երբ հարցերը շատ են, կարելի է ոչ մեկին չպատասխանել: Նա պատասխանի չէր էլ սպասում:

- Արի գնանք,- բռնեց ձեռքս,- Ինան ահավոր վիճակում է...

- Ներողություն,- ասացի,- ես մեկնելու եմ, ահա այս ավտոբուսով...

- Տոմսը հետ տուր, գնանք, խնդրում եմ... Մի՞թե դու չես հասկանում, նա սիրում է քեզ...

- Սիրում է... Նա ինքը լքեց ինձ, կարելի է ասելՙ վռնդեց...

- Ես դա չեմ հասկանում, չգիտեմ, թե ինչ է կատարվում... բայց հիմա դու պետք ես, ես քեզ աղաչում եմ... Ուզո՞ւմ ես ծնկի գամ փողոցում...

Դա չափից ավելի էր, կաներ:

- Որտե՞ղ է նա:

- Այստեղ, տատի տանը,- Նինան հասկացավ, որ համոզել է ինձ, հանդարտվեց:

Մոտեցա տոմսավաճառին:

- Ինձ ավելի ուշ ժամի տոմս կտա՞ք:

- Քանիսի՞ համար,- հարցրեց նա:

Ես Նինային հարցրեցի,- ժամը ինը հարմա՞ր է:

- Երեւի,- ժպտաց նա:

- Եթե դուք չորսի ավտոբուսով չեք մեկնելու, ահա այն աղջիկը տոմս էր ուզում,- ասաց տոմսավաճառ կինը եւ ավելացրեց ժպտալով,- ոչ մի կերպ չի՞ հաջողվում հեռանալ մեր գյուղից...

Նինան քիթը կնճռոտեց, ձայն չհանեց, բայց քիչ հետո ինձ նախատեց.

- Ինչո՞ւ տոմսի փողը չվերցրիր, դա ի՞նչ կովկասյան ցուցամոլություն է:

- Լսիր, փոքրիկ,- անցա հակահարձակման,- ինձ կովկասցի չանվանեսՙ մեկ, երկրորդՙ դու ես մեղավոր մեր բաժանման համար...

Զարմանքն այնքան ուժգին էր, որ պետք է երկրորդից սկսեր, բայց որպես շախմատիստ նախորդը չէր անտեսի:

- Նախ եւ առաջ ինձ փոքրիկ չանվանես...

Միանգամայն ճիշտ էր, շտապեցի խոսքս հետ վերցնել:

- Իսկ հիմա ասաՙ ինչո՞ւ եմ ես մեղավոր:

- Շատ անպատեհ պահի զանգահարեցիր, դրանից հետո ամեն ինչ փոխվեց...

- Դուք կռվում եք, ի՞նձ եք մեղավոր համարում,- բորբոքվեց նա,- մի՞թե ձեզ համար առիթը կպակասեր,- ճիշտ էր ասում փոքրիկը, ինչպես միշտ:- Որոշել էի ձեզ առանձին թողնել, որ խոսեք, բայց կգամ, դուք երեւի սպանեք իրար...

Մոտենում էինք իրենց փողոցին: Ի՞նչ էի անելու, եթե Գալինա Իվանովնան հայտնվեր դեմից: Ձեռքս գրպանում կամացուկ ազատվեցի ժամացույցից, Ինայի աչքից չէր վրիպի: Ես դեռ պետք է պատասխանեի ամենասարսափելի հարցին:

Հասանք, մտանք բակ, միջանցք, Նինան բացեց սենյակի դուռը, գլխով արեց: Անցա ներս, նա փակեց դուռը եւ մնաց միջանցքում:

Ինան կծկված, շորերով պառկել էր թախտի վրա, կիսով չափ ծածկված, դեմքըՙ պատին:

- Նին, եկա՞ր,- հարցրեց խզված ձայնով, առանց շրջվելու:

- Ես եմ,- ասացի:

Գլուխը թեքեց, դանդաղորեն շուռ եկավ, չէր երեւում, թե մեռնում է ինձ համար, տնքալով նստեց, ինչպես մեջքը բռնված հիվանդ կին, իջա եւ գլուխս սեղմեցի ծնկներին:

- Ինչո՞ւ ենք փախչում իրարից,- գլուխս բռնելով ասաց նա:

Ձայնը թաց էր, հաստատ աչքերը լցվել էին, եւ քիթն էր ֆսֆսացնում: Այդ հարցը մեզնից մեկն էլի տվել էր, ես որ մի հազար անգամ ինքս ինձ ասել էի:

Չպետք է համբուրեի: Սահմռկած ինձ էր նայում:

- Օծանելի՜ք,- շշնջաց նա:

- Ի՞նչ օծանելիք,- հարցրեցի ակամա:

Նինան բացեց դուռը եւ գլուխը մտցրեց: Ստուգում էր, թե ինչ ենք անում:

- Օծանելի՜ք,- կրկնեց Ինան նրան նայելով:

- Ի՞նչ օծանելիք,- զարմացավ քույրը:

- Նրանից օծանելիքի հոտ է գալիս:

- Երեւի ինձնից է,- ասաց Նինան,- ես մի թեթեւ փաթաթվեցի նրան,- եւ դուռը փակեց:

- Կներես, պետք է ծխեմ,- վեր կացա:

- Այստեղ ծխիր,- աչքերը կասկածով լեցուն էին: Մտածածը եթե չասեր, դեմքին կարտահայտվեր անմիջապես:- Որտե՞ղ էիր գիշերը:

Նստեցի աթոռին, սիգարետ վառեցի: Ի՞նչ էի անելու, եթե ծխող չլինեի:

- Իսկ դո՞ւ որտեղ էիր,- հարցրեցի:

- Ես ամբողջ գիշերը զանգահարում էի:

- Զանգահարում էիր... Ինչո՞ւ գնացիր:

- Լավ,- սթափվեց նա,- անիմաստ խոսակցություն է: Ինձ էլ տուր սիգարետ:

Հապաղեցի:

Նինան նորից բացեց դուռը, որոշել էր րոպեն մեկ հետեւել իրադրությանը: Կարծում էի, թե կհանդիմանի ծխելու համար, բայց մոխրաման բերեց:

- Տուր սիգարետ,- նրա գնալուց հետո կրկնեց Ինան:

- Ստուգո՞ւմ ես:

- Ոչ, իրոք ուզում եմ:

- Ես էլ եմ շատ բան ուզում:

- Օրինակ:

- Պարզություն, հասկանալ, թե ինչ է կատարվում:

- Գրել էիր, թե հասկացել ես:

- Հասկացել եմ, բայց այդ հասկացածը ոչ մի կերպ չեմ հասկանում:

Իրոք անիմաստ խոսակցություն էր դառնում: Սպասում էի, որ նորից գիշերվա մասին կհարցնի:

- Գրամեքենադ ինչո՞ւ էիր թողել:

Ուշ թե շուտ այն հարցը տալու էր, ոչ միայն ինքը, քույրն էլ էր բացատրություն պահանջելու:

- Նվիրել եմ քեզ:

- Առատաձեռն տղա ես, շռայլ, սիրուհուդ ողողում ես նվերներով... Ինձ պետք չէ քո գրամեքենան...

- Պետք չէ, թափիր...

- Ուրեմն քեզ համար ոչ մի արժեք նշանակություն չունի՞... Նույն ձեւի էլ ինձ կթափես...

Նրա ձայնի վրա Նինան հայտնվեց.

- Ի՞նչ է պատահել, չեք կարո՞ղ հանգիստ խոսել:

- Ինձ ինչո՞ւ բերեցիր այստեղ, քույրդ կռիվ է անում:

Ինան ավելի բորբոքվեց,- ես գիտեմ, թե ինչ է գրամեքենան նրա համար, իսկ նա թողնում է ինձ, ինչ էՙ մի անգամ ասել եմ, թե առանց գրամեքենայի չէր գնա...

- Ի՞նչ կա դրա մեջ,- ասացի,- տեղ չունեմ դնելու: Բացի դրանից, ափսոս են ռուսերեն տառերը, Երեւանում ես հայկականը կճարեմ...

- Ինչո՞ւ գնեցիր... որ Գալինա Իվանովնայի՞ն նվիրես...

- Նա ճանաչո՞ւմ է Գալինա Իվանովնային,- զարմացավ Նինան:

- Ճանաչո՞ւմ է... Տեսնեիր, թե ինչ հիացմունքով էր խոսում նրա մասին... Գրամեքենան հենց նրա համար էր գնել:

Ինչ խոսք, գրամեքենան Գալինա Իվանովնայի համար չէի գնել, բայց ի՞նչ տարբերություն, նա ճիշտ էր: Կնոջ զգացողությունը հոտն առել էր, ոչ միայն օծանելիքի...

- Ինչպե՞ս թե նրա համար...

- Այո՜... Հենց սիրուն դեմք տեսավ, խելքն իրենը չէ...

- Ավտոկայանում էլ տոմսը ձրի տվեց մի աղջկա,- Նինան ակամա յուղ լցրեց կրակին:

- Ո՞վ էր, գեղեցի՞կ էր,- իսկույն հետաքրքրվեց Ինան:

- Վալյա Սավելեւան էր:

- Ա՛հ, նա տգեղ է:

Իմ կարծիքովՙ տգեղ չէր:

- Բայց ինչո՞ւ,- հիմա էլ Նինան սկսեց,- ես ի՞նչ կմտածեմ, եթե մեկը հենց այնպես ինձ տոմս տա եւ փողը չվերցնի... Չէ՞ որ դա վիրավորական է:

- Դու տոմսն ես ասում, իսկ նա գրամեքենան էր տալիս անծանոթ կնոջը... մի կիսատ ժպիտի համար, պատկերացնո՞ւմ ես, եթե նա...

- Ձեզ ի՞նչ է եղել,- էլ չդիմացա,- դուք իմ ճանաչած քույրերը չեք... Ինչո՞ւ եք ինձ մեղադրում: Ես ութ հազար ռուբլի եմ վաստակել ձեր գյուղացիների համար տներ կառուցելով, ի՞նչ է գրամեքենայի գինը այդ գումարի մեջ կամ ավտոբուսի տոմսը, ծիծաղելի է, երկու ռուբլի հիսուն կոպեկ...

- Հարցը գումարը չէ,- ասաց Ինան,- հարցն ինչուն է...

- Քեզ ա՞յդ ինչուն է հետաքրքրում,- ընդհատեցի նրան,- ինձ միանգամայն ուրիշ ինչու է հետաքրքրում:

- Ո՞րը,- սառեց Ինան:

- Ինչո՞ւ դու, ինձ սիրելով հանդերձ, փախչում էիր ինձնից, քանի՜ անգամ է եղել... Մեկ պաշտում էիր ինձ, մեկ վանում, ինչո՞ւ, ասա... Նույնիսկ մտածել եմ, որ Նինան էր ազդում...

Նինան անհանգիստ շարժվեց նախատալի հայացքն ինձ ուղղելով:

- Նաստասյա Ֆիլիպովնայի հիվանդությո՞ւնն էր քեզ բռնել, մտածում էիր, թե արժանի կամ հարմար չե՞ս ինձ... Նինա՞ն է ավելի հարմար...

- Այս ի՞նչ է կատարվում,- Նինան գլուխը բռնեց,- ինձ ինչո՞ւ եք խառնում ձեր պատմության մեջ...

- Կամ մտածում էիր, որ մոլագար անասո՞ւն եմ, սեռական հիվա՞նդ, որ միայն իր հաճույքի գերին է...

- Ո՛չ մեկը, ո՛չ մյուսը... Դրանք եղել են, բայց սկզբում,- ասաց Ինան ձեռքը ճակատին սեղմելով,- ես կասեմ... հիմա չեմ կարող, գլուխս պայթում է...

- Այստեղ մի ծխիր,- ի վերջո դիտողություն արեց Նիան,- գնա վառարանի մոտ:

- Բայց ժամանակ չկա,- հուսահատվում էի,- Ինա, ես գնալու եմ, գուցե այլեւս չհանդիպենք:

- Եթե չենք հանդիպելու, ինչո՞ւ պիտի քեզ բացատրություն տամ: Եթե անհետանալու ես իմ կյանքից, ինչո՞ւ ես բացատրություն պահանջում:

Դուրս եկա սենյակից: Նինան վառել էր վառարանը, գվվում էին կեչու փայտերը: Նստեցի ցածրիկ աթոռին, բաց դռնակի մոտ: Գրեթե իրար հետեւից էի ծխում, ահավոր է, իսկ գրելիս ինչքան կծխեմ... Կրե-Մարյանն ասում էր, որ նկարիչների ստեղծագործական կյանքը երկար է, որովհետեւ բնության մեջ են աշխատում, իսկ գրողները սենյակում փակված, սեղանին հակված ծխում են, հա ծխում...

Նինան թրջոց էր սարքում, տարավ եւ վերադարձավ:

- Մի՞թե չես կարող չծխել,- հանդիմանեց,- գիշերը չի քնել, խեղդվում էր...

Թոքաբորբը մոռացել էի, միայն թե չկրկնվի: Իսկույն սիգարետը գցեցի վառարանի մեջ, բացեցի դրսի եւ սենյակի դռները:

- Ծածկիր նրան, օդափոխենք տունը,- ասացի Նինային:

Լուսամուտները նույնպես բացեցի, մի քանի րոպեից օդը մաքրվեց:

Ինան աչքերը փակ պառկած էր: Վերադարձանք խոհանոց: Այստեղ Նինան ինձ բռնեց:

- Որտե՞ղ էիր գիշերը:

- Միասին էինք,- փորձեցի կատակել,- մոռացե՞լ ես, քո օծանելիքի հոտն է:

- Ես նրան խղճացի... Մի շտապիր, Ինան գիտի, որ ես օծանելիք չեմ օգտագործում,- Նինան մոտեցավ, հոտոտեց օձիքս, կուրծքս,- ես ոչինչ չեմ զգում...

- Չէիր կարող զգալ,- սիրտ առա:

- Ինչո՞ւ, չի՞ եղել:

- Իհարկե չի եղել:

- Իսկ որտե՞ղ էիր գիշերը:

- Ես կասեմ, երբ քույրդ կխոսի: Եթե այլեւս չենք հանդիպելու, ինչո՞ւ բացատրություն տամ:

- Ի՞նչ պատահեց ձեզ,- տխրեց Նինան,- չէի հավատում, որ հնարավոր է այդպիսի սեր: Նույնիսկ նախանձել եմ... Ոչ թե Ինային,- փութաց ճշտել,- երկուսիդ էլ, որ այդպես սիրում եք, սիրահարված եք...

- Իսկ դու կարո՞ղ ես բացատրել նրա արածը, այդ փոփոխությունները, հակասությունները...

- Ոչ, բայց համոզված եմ, որ սիրում է քեզ:

- Այո,- Ինան դուռը բացեց,- սիրել եմ եւ սիրում եմ... ինչպես որ ինքն է ինձ սիրում, գիտեմ...

- Ես գնամ,- շարժվեց Նինան:

- Ոչ,- արգելեց քույրը,- մնա, որ... չնախանձես...

Նինան մնաց: Նա հոգատար էր քրոջ հանդեպ, բայց միայն սրտացավությունը չէր, հետաքրքրասիրությունն էլ էր պահում նրան: Բետոնի օրը մեզնից պոկ չէր գալիս:

- Բայց ես չեմ կարող խոսել,- Ինան առաջացավ,- մինչեւ չիմանամ, թե որտեղ ես գիշերել: Եթե ուրիշի հետ ես եղել, իմ խոստովանությունը ծիծաղելի կթվա...

Ինչքա՞ն կարող եմ խուսափելՙ մինչեւ ութը... կամ մի քիչ անց: Խուսափելուց բացի... թաքցնելը դեռ փրկություն չէր, անհրաժեշտ էր կասկածի տեղ չթողնել, բայց ինչպե՞ս...

Ինան գրկեց քրոջը, համբուրեց:

- Քեզնից օծանելիքի հոտ չի գալիս, քույրիկս, ես գիտեի: Եթե համբուրած էլ լինեիր նրան, մի թեթեւ փաթաթվելուց այդպիսի թույլ բուրմունքը չէր անցնի... Ես քեզ շա՜տ լավ եմ ճանաչում, դու քո հերթական փրկարար քայլն արեցիր:

Մոտենում էր ինձ, գիտեի, թե ինչ է անելու: Հոտոտեց վիզս, պիջակս հետ տարավ, դեմքը սեղմեց կրծքիս, երկար պահեց խոր շունչ քաշելով:

- Անընդհատ ծխում էիր, որ կորցնե՞ս հոտը,- գլխի ընկավ նա,- բայց էլի զգում եմ... Ոչ միայն դա, ահավոր է, քո հոտն է փոխվել, սա քո հոտը չէ,- լացակումած շշնջաց:

Նինան ապշած նայում էր:

- Ես հո՞տ ունեմ,- զարմացած էի ձեւանում, խուսափելու հնարավորություն էր,- ինձնից հո՞տ էր գալիս...

- Ես քեզնից հոտ էի առնում, դա քո ինքնությունն էր, սեփական հոտը, որն արդեն կորել է, խառնվել է,- ինձ բաց չէր թողնում,- մեկ-մեկ կհոտոտեմ գյուղի բոլոր կանանց, կգտնեմ,- սպառնաց,- այսպիսի օծանելիք ամեն մեկը չի օգտագործի...

Մոտենում էր, եթե շարունակեր, շուտով անունը կտար:

Իսկապես, եթե անե՞ր... Գալինա Իվանովնային փողոցում բռներ ու հոտոտեր...

- Բավական է,- ուսերը բռնեցի,- պատճառը քո մեջ փնտրիր, ինչո՞ւ ես հոտոտում, ներսդ հոտոտիր...

- Ինչ ամոթ է,- Նինան ձեռքերով դեմքը փակեց եւ մտավ սենյակ:

- Տասներեք օր բացակայեցի, գյուղում չէի,- շարունակեցի ձայնս ցածրացնելով,- չհարցրեցիր, թե որտեղ եմ եղել, ինչ եմ արել: Հենց այս գիշե՞րը քեզ հունից հանեց... Իսկ որտե՞ղ մնայի, երբ դու ինձ վռնդեցիր փաստորեն...

- Որտե՞ղ էիր գիշերը,- մատները խրեց ուսերիս մեջ, մինչեւ չպարզեր, չէր հանգստանա,- գնայիր ձեր երկիրը, ինչ ուզում էիր անեիր հայուհիների հետ, ինչո՞ւ այստեղ... Չէ՞ որ ամբողջ գյուղը գիտեր մեր մասին...

Ձեռքերը մարմնին սեղմելով գրկեցի, համբուրեցի դեմքը քանի անգամ, ոչ մի համ, համբույրի ոչ մի զգացողություն կամ տպավորություն, չարացած, կատաղած կին էր: Գրկած պահեցի ցնցումները զսպելով, թպրտում էր, փորձում ազատվել, թուլացավ, գլուխը գցեց ուսիս, լաց եղավ:

Նինան նայեց դռան արանքից, հետ քաշվեց:

Եթե Նինան չլիներ, կտանեի ներս, գուցե մոռանար... Այստեղ մնում էր կանգնած գրկել, համբուրել, շոյել, բայց անկողինը կհանգստացներ: Թեեւ Նինայի ներկայությունը նաեւ փրկություն էր, գիշերն ուրիշ կնոջ հետ անցկացնելուց հետո սիրած աղջկան մերձենալն անթույլատրելի եւ անհնար թվաց:

Խոսքի հորձանք էի զգում: Կարծես կարող էի, նույնիսկ ճշմարտությունն ասելով, նորից հասնել սիրո: ժամանակ չկար, որը մեզ երբեք չէր հերիքում: Ամբողջ գիշեր միասին պառկած չէինք հասցնում իրար ամեն ինչ ասել, մի չնչին մաս ընդամենը:

Իրոք փոխվել էի: Հաստատ էր, որ սիրում էի նրան, բայց մինչ այդ սերս նաեւ վայելք էր եւ կիրք, իսկ հիմաՙ ցավ եւ կարեկցանք: Նիհար, խեղճացած ուսերը գրկելով ցավ էի զգում, որ նրան վիշտ եմ պատճառում:

- Դու ես փոխվել,- շշնջացի ականջին,- դիմագծերդ չեմ ճանաչում, աղճատվել են, կներես, նիհարել, խեղճացել ես, ինչո՞ւ... Ինչո՞ւ ես քեզ տանջում, ինձ էլ հետդ: Պատճառն այս գիշերը չէ, երեկ նույնպես հոգիդ հանգիստ չէր, այլապես չէիր գնա, կմնայիր: Նինան չհայտնվեր, մեկ ուրիշ պատրվակով կփախչեիր... Ինչո՞ւ խուսափեցիր պատասխանից, մի՞թե հանդիպել եք... Եթե ուրիշը կա, ես կարող եմ պայքարել եւ հաղթել, բայց քո դեմ ես անզոր եմ, եթե դու ես ինձ մերժում, ես թույլ եմ... Բայց երջանիկ ենք եղել, անմոռաց օրեր ունեցել... Քեզ տեսնելուց հետո միայն քեզնով եմ ապրել: Ինչ ազատ ու թեթեւ աղջիկ էիր, մի՞թե իմ սերը քեզ տառապանք բերեց: Աչքիս առաջ էՙ ինչպես էիր հեծանիվով գալիս փողոցով: Պայծառ արեւի տակ մազերդ ու ոտքերդ փայլում էին: Ձայն տվեցիր Նինային եւ քշեցիր անցար... Իսկ Նինան ինձ դուր էր գալիս, դեռատի աղջիկ, չարաճճի եւ հմայիչ: Ճաշարանում ինձ ձեռ էր առնում ընկերուհու հետ: Հետո տեսա, որ լրջախոհ շախմատիստ է եւ հոգատար քույր: Մորդ հետ եկավ ցեմենտ տանելու: Սիրահարվում էի նրան, սկսում էի սիրահարվել: Եթե մի երկու հանդիպում էլ լիներ, առիթ, շփում, կբոցավառվեի: Բայց սերն ինձ պետք չէր, եւ ես սիրո համար չէի: Ինձ պետք էր մեկը, որ հեշտությամբ տրվեր ու ոչինչ չպահանջեր: Քսաներեք տարեկանում կույս մնալն ամոթ էր պարզապես, թեկուզ կույսի նշանի տակ ծնված լինես... Էլ չեմ խոսում ծվատող գիշերային տենչի մասին: Լավ խայծ էի, մնում էր սպասել մինչեւ մեկը կտցեր: Ստիպված էի սպասել, որովհետեւ անփորձ էի եւ ամաչկոտ:

Եկավ հուլիսը, հայտնվեց պեպենոտ աղջիկը եւ կուլ տվեց խայծը: Երկուսս էլ իրար պետք էինք, երկուսս էլ ուզում էինք օգտվել ուրիշից: Հետո արդեն պարզ չէրՙ ով էր խայծը, ով էր զոհը... կամ կա՞ր զոհ...

Հրաշալի էր հուլիս ամիսը: Մինչ այդ օգոստոսն էի սիրում եւ աշունը, հուլիսն ավելացավ եւ գերիշխեց: Արեւ, գետ եւ սեր, կիրք եւ մարմնի պաշտամունք, լիակատար վայելք լիակատար ներդաշնակությամբ եւ երկուսի ներքին համաձայնությամբ: Ամեն ինչ հրաշալի էր, քանի դեռ չէր ծնվել... սերը: Երկուսն էլ գոհ էին, ինքնագո՜հ... Շաղակրատում էին միասին, տրվում եւ գգվում իրար, ձեւացնելով, թե սերը հենց դա է կամ իրոք չգիտեին, որ դեռ սեր չէ... Չէ՞ որ երկուսն էլ մինչ այդ չէին սիրել...

«Եվ բռնեց սերը նրանց, չարախնդալով հպարտ», երգում էր ամեն ինչ տեսած մարդը: Սիրախաղը վերածվեց սիրո, իսկական, տանջալի սիրո: Ճահիճն էին խրվել եւ օրեցօր շարունակում էին ընկղմվել... Չէին ուզում ճահիճ, ուզում էին վայելք եւ ճախրանք: Դեռ չէին ուզում հավատալ, որ զրկվել են ազատությունից, որ պետք է ապրեն միայն իրար համար, իսկ դա պահանջում էր նվիրում, անձնազոհություն եւ կատարյալ մաքրություն: Եթե սիրում ես, նվիրվելը հեշտ է, նույնիսկ հաճելի, հոգատար ես, կարեկից, ընդառաջող, զիջող: Ուժգին, իսկական սերը հասցնում է անձնազոհության, դա նույնպես բխում է հոգուց, առանց պարտադրանքի: Ամենադժվարը, եթե ոչ անկարելին, վերջինն էՙ մաքրությունը, սուրբ սիրո առհավատչյան, միակ սիրո...

Անձնազոհությունը պիտի անհավատալի թվար, բայց համոզվել եմ, որ հնարավոր է, շատ եմ զգացել քո մասին մտածելիս: Քո մասին մտածում էի միշտ, անընդհատ: Երբ հետս չէիր եւ երբ միասին էինք: Երբ սիրում էիր ինձ եւ երբ ատում էիր, թերեւս չէիր ատում, փախչում էիր կամ ինձ վանում... Այնքան ուժեղ էր սերը եւ անսպասելի... Դու սիրուց էիր փախչում...

Դու գիտե՞ս, թե ինչու Բելովը քեզ հիվանդանոց բերեց: Նրան վկա էր պետք, որ վրացու ցուցմունքը հաստատի, եթե վրացին հայտներ, որ ես եմ իրեն խփել, եւ մահանար: Դու եւ Բելիկովը վկայություն կտայիք: Դու անմիջապես կհաստատեիր: Վերջ ի վերջո դու ինձ չէիր զրպարտում, դու պարզապես հաստատում էիր, որ վրացին այսպիսի բան է հայտարարել, կկատարեիր քո քաղաքացիական պարտքը եւ կսպանեիր ինձ: Դու մինչեւ հիմա էլ համոզված չես, որ վրացուն ես չեմ խփել, ինչպես եւ Բելովը: Որովհետեւ դու ինձ չես ճանաչում: Դու իմ կեսն ես տեսել միայնՙ շաղակրատելիս, սրամտելիս, անկողնում եւ հանուն քեզ կռվի նետվելիս կատաղած... Այդ կատաղությունն իմ մյուս, անծանոթ ու մութ կեսի լոկ ստվերն էր քեզ համար եւ արդեն վախեցնում էր... ապշեցնելուց հետո... Ինչպե՜ս կարելի է սպանել բռնաբարողին: Ինչպե՞ս պաշտպանեմ խեղճ Կիրյուխարին այս գազանից, մարդասպանից... Իմ մի կեսը հասկանալի եւ հարազատ էր քեզ համար, մյուս կեսըՙ անծանոթ եւ սարսափելի... ուրիշ մտածողություն եւ պատկերացում, խորթ, անսովոր, խորհրդավոր... Երեւի սկզբում ավելի լավ էիր ճանաչում ինձ... կամ ավելի սիրելի էի... օրինակՙ կղզում: Պարզ տղա, անփորձ եւ ենթարկվող, ամենակարեւորըՙ միանգամայն հասկանալի եւ կանխատեսելի, մաքո՜ւր... եւ հնազանդ... Բայց դու ինքդ մեծացրիր այդ տղային, չափից ավելի... Այնպիսի զգացում առաջացրիր նրա մեջ, որ երկուսիդ էլ չէր ենթարկվում... Վախենալու եւս մի պատճառ, որովհետեւ այդ զգացումը քո ներսում էլ էր բռնկվել: Անհավատալի էր... Մտածում էիր մի երկու ամիս զվարճանալ մանչուկի հետ, թեթեւ տխրությամբ ճամփել նրան եւ շարունակել կյանքըՙ սպասելով հաջորդ ամռանը... Կամՙ ձմեռն էլ իր հրապույրներն ունի: Համենայն դեպս հորիզոնը երեւում էր...

- Ափսո՜ս կղզու տղան,- մրմնջաց Ինան:

Հազիվ լսեցի, դեմքը սեղմել էր ուսիս, ոչ թե փարվել էր իրեն հատուկ թեթեւությամբ, այլ ուղղակի ընկել էր ինձ վրա, զգում էի, որ հազիվ է դիմանում: Նրա ճկուն բարեկազմությունը չորչորուկ նիհարության էր վերածվել:

- Ես էլ եմ ափսոսում, քանի որ դա իմ անցյալն է, անկրկնելի եւ անդառնալի, կորուստ: Ի վերջո ամեն ապրած պահ կորուստ է եւ անցյալ, քանի դեռ չի սկսվել կուտակումը: Սերը ջնջում է անցյալը եւ տալիս է իր ժամանակը: Նա մաքրում է անցյալի մեղքերը, բայց իր ժամանակում մեղքեր չի հանդուրժում: Եթե սիրում ես, տրվիր ամբողջովին, ե՛ւ մարմնով, ե՛ւ հոգով... Ոչ մի մութ ծալք եւ գաղտնի ցանկություն, հատուցումն անխուսափելի է, ոչինչ գաղտնի չի մնում երկուսի միջեւ...

- Որտե՞ղ էիր գիշերը,- ուժասպառ հարցրեց Ինան:

Հենց նոր անընդհատ խոսում էի ականջի ու մազերի մեջ, առաջվա պես... Սակայն առաջվա շարունակությունը չկար, հետ էինք քաշվել իրարից, թեեւ ուսերը գրկած էի պահում:

Ուրիշ ոչինչ չէր ուզում լսել, այդ հարցն էր տանջում նրան, ինչպես որ ինձ տանջում էր Փայլակի ասածը...

- Իսկ դու որտե՞ղ էիր տոնավաճառի գիշերը,- պոռթկացի.- ինձ խաբելով տուն բերեցիր, որ վերադառնաս նրա մո՞տ... Կինոյո՞ւմ էիք հանգստանում...

- Ես մի անգամ եմ կինո գնացել,- հետ գնալով շշնջաց գունատված,- եթե հիշում ես... Բայց դա ինչ կարեւոր է... Դու որտե՞ղ էիր գիշերը, ասա, դու չես կարող ինձ խաբել...

- Ասենք թե պնդեցի, որ գետափին էի, ծառին նստած շախմատ էի խաղում, որ քանի անգամ պտտվել եմ գյուղում, Կենտրոնական փողոցով, ձեր փողոցով, գետափով, ամբողջ գիշեր մի վայրկյան աչք չեմ փակել... Թեկուզ հավատաս, կասկածը կա եւ կմնա, կասկածից ազատվե՞ս, ինքդ քեզ կմեղադրես...

- Ե՞ս եմ մեղավոր...

- Մեղավո՞ր ես փնտրում: Ասում էիրՙ եթե կարողացար պահել, կմնամ: Ես չկարողացա քեզ պահել... Կամ հակառակըՙ դու չկարողացար ինձ պահել, ի՞նչ տարբերություն: Ուրախացել էիր, որ ինձ աշխատանք են առաջարկել, առանց աշխատանքի չէի՞ կարող մնալ...

Նինան դուռը բացեց:

- Կներեք, եթե գնալու ես, ժամանակ չմնաց:

Եթե գնալու եմ...

- Պե՞տք է գնալ,- հարցրեցի:

- Գնա,- ասաց Ինան:

Ահա վերջը: Եթե պետք է գնալ, անիմաստ է խոսակցությունը, որ անվերջ է: Ոչ մի բացատրություն եւ պարզաբանում, դրանք ոչինչ չեն լուծի, որովհետեւ սոսկ բառեր են: Հինգ րոպե հետո նրան այլեւս չեմ տեսնի, գուցե եւ ընդմիշտ:

Մոտեցա, կարծեց, թե համբուրելու եմ, ձեռքերը պահեց դեմս:

- Ուզում եմ դեմքիդ նայել... ընդամենը... Ինչքան որ ժամանակ ունեմ, Նինան կասի:

Չարությունն անցել էր, տխուր, հոգնած կին էր, սառած, ուսերը կքած, գուցե սպասում էր հեռանալուս, որ պառկի, հանգստանա, եւ ասաց թույլ, անկիրք ձայնով.

- Ինչո՞ւ փրկեցի քեզ...:

Ձեռքերը բռնելով սեղմեցի դեմքիս, չոր, կոշտ, տաք ձեռքերը... Հրաժեշտ կամ ներողություն... թողեց մի քանի վայրկյան:

- Նստիր ճանապարհից առաջ,- ասաց Նինան:

Նստեցի ցածրիկ աթոռին, վառարանի մոտ:

- Մեզանում ջուր են լցնում գնացողի հետեւից,- ասացի Նինային:

Դռան մոտ կանգնեցի, որ վերջին անգամ նայեմ Ինային: Գլուխը կախել էր, ձեռքերըՙ ագուցել: Դուրս եկա, Նինան հետեւեց ինձ: Եթե չգար, խնդրելու էի:

- Չթողնես հիմարություն անի:

- Ի՞նչ նկատի ունես,- խստացավ Նինան:

- Այդ հոտոտելը... Չնվաստանա գյուղում:

- Վե՞րջ,- հարցրեց նա:

- Վերջ... Ուզում եմ համբուրել քեզ:

Նա գլուխը թեքեց, որ համբուրեմ այտը:

- Արագացրու,- ասաց,- տասնհինգ րոպե մնաց:

Այնուամենայնիվ մազերն էլ շոյեցի:

- Քեզ ինչպե՞ս գտնենք, եթե պետք լինի, ոչ մի տվյալ չես թողել:

- Ես հասցե չունեմ, Նինա, կուղարկես ցպահանջ, Երեւան-1...

Ընկերս էր Աբովյան փողոցի փոստատանը ցպահանջ նամակներ ստանում:

- Ազգանո՞ւնդ...

Գրքույկից թերթիկ պոկեցի եւ իմ տվյալներ կոչվածն արագորեն գրելով տվեցի նրան:

Վերջ, գնացի, վերջին անգամ այս մայթի վրայով: Դռնակին չէի հասել, հետեւից ջրի շպպոց լսեցի: Նինան դատարկ թասը ձեռքին ժպտալով ինձ էր նայում:

Մեր գյուղում ջուր ցփնում էին հայրենի տնից գնացողի հետեւից, որ նշանակում էՙ բարով գնաս, բարով վերադառնաս:

Փողոցում սրընթաց քայլեցի, դա ինձ համար նորություն չէր: Դիմովիչը դրսում կանգնած ծխում էր:

- Ողջույն, Դիմովիչ,- ձեռքս թափահարեցի գոլ խփող ֆուտբոլիստի պես,- կներես, ուշանում եմ ավտոբուսից:

- Հեռանո՞ւմ ես,- բղավեց նա,- մյուս տարի գալո՞ւ ես:

Ինքն այդ հարցին կպատասխաներ իր հայհոյանքներից մեկով, ես միայն ձեռքերս տարածեցի:

49

Եթե ավտոբուսից ուշանայի, վերադառնալու էի, ո՞ւր, չգիտեմ: Նինան ժամանակը լավ էր հաշվել, փրկել էր ինձ երկմտանքից: Եվ ծխել հասցրեցի:

Գնաց ավտոբուսը Կենտրոնական փողոցով: Ակումբի մոտ հավաքվածներ կային: Հազար տարվա ֆիլմ էր ցուցադրվում, բայց կնայեի նախնադարյան գեղեցկուհիներին ժամանակակից տեսքով, «Մեկ միլիոն տարի մեր թվարկությունից առաջ»: Սեւ օտարականը հեռանում է շիկահերների երկրից, միայն թե առանց շիկահեր գեղեցկուհու: Ինձ այստեղ բարեկամաբար եւ նույնիսկ սիրով ընդունեցին, բայց վտարեցին, երբ արդեն յուրային էի դարձել, գրեթե յուրային եւ փորձում էի հարմարվել իրենց:

Ավտոբուսը փոստատան փողոցով դուրս եկավ ճանապարհ: Մութ էր, պատուհանից ձյուն էի տեսնում եւ քամու ձայնը լսում: Ավտոբուսային ուղեւորության սովոր էի եւ սիրում էիՙ հոգնության հետ նաեւ հաճույք գտնելով: Գիրք կարդալու կամ անկողնում արթուն պառկելու պես բան էր ինձ համար Երեւան-Լենինական երեքժամյա ճանապարհն անցնելը, անշուք բնության եւ ներքին պատկերների վազանցով, խորասուզված, երբեմն շրջապատի շփումով... Մոտավորապես նույնչափ ճանապարհ էր:

Պայուսակից հանեցի Ինայի շարֆը եւ գցեցի վզիս, տաք էր, հաճելի հպումով: Ապա կապեցի Գալինա Իվանովնայի նվիրած ժամացույցը, ճամփորդ եմ, պետք կգա ճանապարհին: Դրանք իրար չէին խանգարում: Ես ուրիշ հիշատակներ ունեիՙ շախմատի պատվոգիրը, գետափից մնացած սիգարետի տուփը, ակնաբույժի գրած տեղեկանքը, չինուհու արձանիկը, Ինայի մեքենագրածը, մի ալբոմը գրպանումս էր, մուսըՙ մեծը, մտքիս մեջ:

Վերջում էի նստել: Երեքտեղանի նստարանը հարբեցող թափառաշրջիկներ էին զբաղեցրել, բոմժեր: Խոսակցությունից որոշեցի, որ Դիվինոյում աշխատել են եւ ինչ-որ վաստակով հեռանում են: Մեկը շատ էր խոսում, նրան առաջնորդ անվանեցի, բարձրահասակ էր, նիհար, անկյունավոր ուսերով եւ կզակով, ձեռքը թափահարելով էր խոսում: Երկրորդը բարակ ձայնով հիմար քչախոս էր: Մի անգամ միայն ոգեւորվեց եւ ասաց հպարտությամբ. «Ես մայր ունեմ, կին էլ ունեմ»: Երրորդն էր հետաքրքիր, հիսունն անց, կաղ (ձեռնափայտով էր), գնդլիկ, խոսում էր զվարճալի մռթմռթոցով եւ ոչ մի բառ ճիշտ չէր արտասանում:

Ընդհանուր փողը եւ ճամփի պաշարը Անկյունավորի մոտ էին, նկատելի կախման մեջ էին նրանից, բայց Մռթմռթը երբեմն արտահայտվում էր: Անկյունավորը պատմում էր, թե ինչպես է չորս հոգու ծեծել, իսկ Մռթմռթը հեգնանքով շարժում էր ուռած փորը:

- Դե, փչիր, փչիր...

- Ե՞ս եմ փչում,- բղավեց Անկյունավորը,- ես քեզ համար թոռնիկիս արկղը դատարկեցի՞:

- Դե,- ստիպված էր հաստատել Մռթմռթը:

- Դատարկեցի ու փչո՞ւմ եմ...

Անկյունավորը երկար ճառ սկսեց, որ չեն գնահատում իսկական ընկերական ծառայությունը, ինքն ընկերոջ համար կյանքը կտա, իսկ նրա՜ն, ով չի հարգի իրեն, կուտի եւ չի գնա զուգարան, կկորցնի ոտքի տակ, հողմացրիվ կանի...

Նա ձգվում էր վերեւ ու արդեն համարյա կանգնել էրՙ ձեռքը ընկերոջ վրա տարածելով, իսկ Մռթմռթը, արմունկին հենված, ուշադիր լսում էր, ինչպես դասախոսը ուսանողին, սխալ բռնելու համար:

- Էյ դու,- շուռ եկավ մի պնդակազմ տղա,- մի աղմկիր, թե չէ պատուհանից դուրս կթռչես:

Անկյունավորը կծկվեց վիշապի պես, թվաց, թե իսկույն կնետվի վիրավորողի վրա եւ կխժռի նրան, բայց նստեց ու քնքշանքով ժպտաց:

- Ճիշտ ես ասում, տղաս, իհարկե ճիշտ ես ասում: Մենք ընկերաբար մի քիչ տաքացանք:

- Ամեն ինչ հասկանալի է,- Մռթմռթը նույնպես շտապեց իր հնազանդությունը հավաստիացնել:

Սսկված ընկերները քիչ հետո աշխուժացան: Մռթմռթը արմունկով բզեց Անկյունավորին: Վերջինս ոտքերի տակից քաշեց սեւ, հին պայուսակը: Ծնկներին դրած պայուսակում էր լցնում բաժակը, երեք անգամ: Իբր թե կոնսպիրացիա էր:

Ավտոբուսը ցատկոտելով գնում էր անհարթ ճանապարհով: Երբեմն լույսեր էին երեւում:

Բոմժերը ճանապարհը քնած շարունակեցին: Ավտոբուսում որեւէ հետաքրքիր դեմք չկար:

Ես դեռ հետաձգում էի հիշողության ամփոփումը, գնացքում ավելի հարմար կլիներ հավանաբար:

Կայարանում մոտ երկու ժամ անցկացրի: Բուֆետն աշխատում էր: Հետո էլ զբաղմունք կար, սպասասրահը սակավամարդ չէր: Այս հեռավոր ու փոքրիկ կայարանում էի զգում թափառական կյանքի առաջին տպավորությունները, մենակ, գիշերը գնացքի սպասելիս: Ավտոբուսը եւ ինքնաթիռը հաշիվ չէին, ոչ էլ գարնանային մեր ուղեւորությունը բրիգադով Նովոսիբիրսկից մինչեւ այս քաղաքը:

Գիշերվա երկուսին նստեցի Տաշքենդ-Նովոսիբիրսկ գնացքը: Միայն ընդհանուր վագոնի տոմս կար: Լավ է, հաջողվեց նստելու տեղ գտնել: Կարծում էի, եթե տոմս ունես, տեղդ ապահովված է: Կողքի տեղում էի նստել: Շախմատային էտյուդների ռուսերեն գիրքը եւ Չարենցի փոքրիկ հատորյակը դրեցի սեղանիկին, որն անհրաժեշտության դեպքում նույնպես նստարանի պիտի վերածվեր: Դիմացս տարեց կին էր, համակրելի դեմքով: Ձախ կողմում, որ բաժանված էր մեզնից անցումով, գնչուների խումբ էր տեղավորվել: Ամեն նստարանինՙ կին եւ երկու երեխա, իսկ տղամարդիկ վերեւում էին փռվել, մեկի ոտքերը տեսա: Ներքեւում իրար հենված քնել էին, մի երեխա էլ մեր վերեւում էր քնած, ութ-տասը տարեկան աղջիկ: Երբ իրերս տեղավորում էի երրորդ հարկում, քնի մեջ բլբլացրեց: Կանայք տգեղ էին եւ անհրապույր, զուրկ կինոների գնչուական ռոմանտիկայից, որ այնպես շռայլորեն օժտում են նրանց ռեժիսորները:

Երկու խցիկ այն կողմ մի կին էր երեւում, առայժմ միակ հետաքրքրությունը շրջակայքում: Նստած կարծես ջահել աղջիկ լիներ, երբ անցավ կողքովս, տպավորությունը փոխվեց: Անմիջապես հետո խոշորակազմ կապիտանը եկավ, որին տեսել էի նրա հետ խոսելիս:

- Էյ, կապիտան,- ձայն տվեց գնչու կանանցից նիհարը, նրա բերանը ծռված էր, ականջներին չափազանց մեծ օղեր էին, հարբած էր:

Զինվորականը չլսելու տվեց:

- Լսիր, դո՛ւ,- շարունակեց գնչուհին եւ հայհոյեց:

Դեմիս կինը դեմքը շրջեց պատուհանի կողմը:

Գնացի ծխելու:

Վագոնի ուղեկցորդը իր կուպեի մոտ խոսում էր կապիտանի հետ, համարյա նրա կազմվածքի ուզբեկ էր, վերնաշապկի արանքից երեւացող մազոտ փորով: Կապիտանը փող դրեց նրա գրպանը:

Կինը հարթակում էր: Սիգարետ վառելով կանգնեցի մյուս դռան մոտ: Կապիտանը բացեց դուռը:

- Արի,- ասաց ցածրաձայն:

Քիչ հետո հինգ-վեց տարեկան մի աղջիկ փորձում էր բացել կուպեի դուռը:

- Ի՞նչ ես ուզում,- մյուս կողմից գալով հարցրեց ուզբեկը:

- Ես տեսա, որ մամաս այստեղ մտավ,- թոթովեց երեխան:

- Նա քո մաման չէր,- ուզբեկը փոխեց դեմքի արտահայտությունն ու ժպտաց ինձ:

Աղջիկը գլխիկոր հետ դարձավ:

Սպասում էի, թե երբ է բացվելու դուռը, զբաղմունք էի գտել: Ինձ հետաքրքրում էրՙ նրանք ամուսիննե՞ր էին, ծանոթնե՞ր, թե՞ պատահական պատմություն է: Երեխայի արարքը հուշում էր, որ կապիտանը նրա հայրը չէր:

Վերջապես կինը դուրս եկավ: Հավանաբար երկար նայեցի նրան, քմծիծաղեց: Գնաց իրենց խցիկը, անհետացավ խորքում, քնած երեխային էր նայում, նորից երեւաց ու նստելով անմիջապես գլուխը գցեց կրծքին: Կապիտանը իջավ, նա ավելի էր ուռեցրել այտերը:

Փոփոխություններ լինում էին. նոր բարձրացողները, ջանալով չխանգարել քնածներին կամ ամենեւին ուշադրություն չդարձնելով, տեղ էին զբաղեցնում, որից հետո քնում էին կամ նստում պաղած տեսքով, ինչպես ես:

Գիշերային ընդհանուր վագոնը վատ հոտ արձակող պահածոյի էր նման:

Այնուամենայնիվ մի էտյուդ լուծեցի:

Երկրորդ գիշերը չէի քնում:

Բառնաուլում տարեց կնոջը մի աղջիկ փոխարինեց: Եկավ ցրտից շիկնած դեմքով, միայն գլխաշորը հանեց, ազատելով շեկ մազերը:

- Այստեղ ազա՞տ էր,- հարցրեց նստելուց հետո:

Ես գլխով արեցի:

Լուսավոր դեմք ուներ, Նինայի պես: Նա էլ կսկսի հաճախակի գնացքով գնալ, գիշերային ուղեւորություններ, պատահական մարդիկ... Չէր սիրում գնացքը, ամեն կարգի մարդ լցվում է... Ինան համարձակ է, նա հավանաբար խոսակցություն կբացեր դիմացը նստած երիտասարդի հետ, հենց այնպես, ժամանակը լցնելու համար, գուցե եւ ուշադրություն չդարձներ, նայած տրամադրության... Գուցե այդ պահի տրամադրությունը որոշիչ լիներ նրա կյանքում: Խոսեր, ծանոթանար, կապ հաստատեր, սիրահարվեին... Եթե անտարբեր մնար, ասենք, հոգնած էր, քնատ, կամ սեւամազ երիտասարդը չարժեր ուշադրության, կիջներ իր կայարանում, եւ երկուսն էլ կշարունակեին իրենց կյանքը տարբեր ուղղություններով... Հիմա էլ ենք շարունակում տարբեր ուղղություններով... Կարծես չէին եղել բուռն սիրո ամիսները, ոչինչ չէր եղել...

Հանկարծ տեսա, որ աղջիկը ձեռքը շարժում է աչքերիս դիմաց, կույրի տպավորությո՞ւն էի թողել:

- Տարօրինակ է,- ասաց նա պարզորեն,- ինչո՞ւ եք այդպես սեւեռուն ինձ նայում:

- Ներեցեք,- հանկարծակիի եկա,- շախմատային խնդիր էի լուծում:

- Բայց գիրքը Ձեր առջեւում է,- թերահավատությամբ նայեց աղջիկը:

- Ես մտքիս մեջ էի լուծում, ներեցեք, տարվել էի ամբողջովին:

- Զարմանալի է,- արտաբերեց աղջիկը եւ լռեց:

Թերեւս ավելի զարմանալի էր, որ ինքը խոսակցության առիթ է տալիս, իսկ այս սեւամազը չի շարունակում:

Դուրս եկա հարթակ:

Ծուռբերան գնչուհին եկավ, այսինքն ամբողջ դեմքն էր ծուռ:

- Սիգարետ տուր,- պահանջեց:

Շատ տգեղ կին էր:

Տվեցի, վառեցի, շնորհակալություն չհայտնեց, հորանջում էր, ծխում, գլուխը քորում:

Սիգարետը կեսից գցեցի եւ վերադարձա:

Աղջիկը գրքերս էր նայում:

- Կներեք,- ասաց,- կարելի էր, չէ՞:

Մի հատկություն արդեն դրսեւորել էր, անում էր, հետո էր հարցնում:

- Իհարկե,- ասացի,- շախմատ խաղո՞ւմ եք:

- Ինձ այս մյուսի տառերը հետաքրքրեցին, ի՞նչ լեզու է:

- Հայերեն:

- Դուք կովկասցի՞ եք:

- Ոչ, հայ եմ:

- Հայերը կովկասցի չե՞ն,- զարմացավ նա:

- Ամենեւին:

Գնչուհին վերադարձավ օրորվելով: Որոշել էր փոխհատուցել սիգարետի դիմաց: Նստեց իրենց նստարանի ծայրին, ոտքերն անցումի մեջ:

- Արի բախտդ նայեմ,- ասաց ինձ,- դու ոնց որ համարյա գնչու լինես, ի՞նչ ազգ ես:

- Հայ եմ:

- Օ՜... Հայերն էլ հին ժողովուրդ են: Դուք վերջապես պարզեցի՞քՙ եվրոպացի՞ եք, թե՞ ասիացի:

- Մենք ոչ Եվրոպա ենք, ոչ Ասիա,- պատասխանեցի ծիծաղով,- իսկ դուք գտա՞ք ձեր հայրենիքի տեղը...

- Օ՜, խոսքի տակ չես անում... Ո՞ւր ես գնում:

- Եթե բախտ բացող եք, առանց իմ ասելու կիմանաք:

Աղջիկը ժպտաց:

- Գնացքը Նովոսիբիրսկ է գնում, բայց դու այնտեղ չես մնա,- շարունակեց գնչուհին:

- Իհարկե, հավանաբար Հայաստան եմ գնում:

Կարելի էր մի քիչ թարմանալՙ աղջկա ներկայությամբ:

- Դու Հայաստան չես գնում,- գնչուհին զննեց ինձ,- ես չէի կարող գուշակել, թե ուր ես գնում, որովհետեւ ինքդ էլ չգիտես:

Համենայն դեպս հարմարեցրեց:

- Ես Հայաստան եմ գնում,- պնդեցի վստահորեն,- կիջնեմ Նովոսիբիրսկում, ինքնաթիռի տոմս կառնեմ եւ կթռչեմ Երեւան:

- Հնարավոր է,- համաձայնեց գնչուհին,- բայց մի պնդիր, դու դեռ հաստատ չգիտես, թե ուր ես գնալու... Հայաստանՙ հնարավոր է... Գուցե իջնես այս գեղեցկուհու հետ... կամ վերադառնաս այնտեղ, որտեղից եկել ես,- գնչուհու ուշադիր հայացքը զննում էր ինձ,- չգիտես, թե մի ժամ հետո ինչ կկատարվի:

- Եթե ամեն ինչ բխում է պատահականությունից, ուրեմն գուշակությունը սուտ է կամ անհնար:

- Ես չեմ գուշակում, ես տեսնում եմ: Ահա, ես տեսնում եմ, որ այս աղջիկը Նովոսիբիրսկ չի գնում: Ճի՞շտ է, գեղեցկուհի:

Աղջիկը ժպտալով գլխով հաստատեց:

- Դա ես էլ տեսա,- ասացի ծիծաղելով,- առանց ճամպրուկի գնացք նստեց, մի փոքրիկ պայուսակով, վերարկուն չհանեց, ուրեմն կարճ տարածություն է գնում:

- Դու չտեսար, դու ենթադրեցիր, իսկ ես տեսնում եմ դեմքիդ, աչքերիդ մեջ... Դու չզգացիր էլ, որ ցնցվեցիր, երբ ասացի վերադառնալու մասին, ուրեմն այդ միտքը քո ներսում կա... կամ հեռանում ես կամքիդ հակառակ:

Զգաստացա, գնչուհին վատ չէր խաղում:

Զարմանալի է, որ բացում էր այդ կարեւոր խաղաթուղթը, կարող էր դրա հիման վրա կառուցել իր գուշակությունը եւ ապշեցնել պարզապես:

- Բայց դա էլ է ենթադրություն: Դուք մի երկու տարբերակ կրակեցիքՙ ուշադիր հետեւելով, թե որին ինչպես կարձագանքեմ... Հետո արդեն Ձեր փորձված աչքը կորոշեր, թե որի մեջ խորանաք: Այսինքն ոչ գուշակություն, ոչ էլ պայծառատեսություն... ընդամենը դիտողականություն եւ տրամաբանություն:

- Ուզում ես ասել, որ այս գեղեցկուհին քեզ դուր չի՞ եկել:

- Իսկ դա արդեն սադրանք է:

Աղջիկը կարճ ծիծաղեց:

- Դու ինձ հետաքրքրեցիր, երիտասարդ,- գնչուհին թարմանում էր,- եթե մի սիգարետ էլ հյուրասիրես. գուցե կարողանամ հոգիդ տեսնել:

- Դուք էլ ինձ հետաքրքրեցիք,- ընդառաջեցի միանգամից,- մի տուփ կտամ, որովհետեւ մինչեւ հիմա դա ինձ չի հաջողվել:

Թեեւ օրական մի տուփ չէի ծխում, գրպանում երկուսը պահելը սովորություն էր դարձել, չհաշված պայուսակինը:

- Օ՜... այսքանով սիրուհուդ հոգին էլ կտեսնեմ... հեռվից հեռու:

Նորից կրակոց:

Աղջիկը նույնպես նկատելիորեն հետաքրքրվել էր: Գուցե քնածներին խանգարում էինք, բայց ոչ ոք դիտողություն չէր անում:

- Իսկ վճարելո՞ւ ես,- չարաճճի ժպիտով հարցրեց գնչուհին, ինչքան որ հնարավոր էր այդպիսի տգեղությամբ չարաճճի երեւալ:

Նա Բելովի պես տնտղում էր ինձ, ամեն մի հարցով ջանում էր ինչ-որ բան պարզել: Չէի զարմանա, եթե շուտով կյանքս պատմեր ինձ:

- Փող տեսնում եմ... Ոչ շատ: Շատ փող ունեցողը մենակ չի ճամփորդի,- մեկնաբանում էր իր ենթադրությունները,- գնչուհուն տալու համար կճարվի, սրտում տեղ լինի: Թողնում եմ քո կամեցողությանը... Համաձա՞յն ես, փող կտաս, եթե զգաս, որ ճիշտ եմ ասում: Դու ժլատ չես, կամեցող ես, բարի...

- Եթե մարդկանց հաճելի խոսքեր ասեք, հեշտությամբ կհավատան Ձեզ:

- Վատ մարդիկ ուրիշներին չեն հավատում, բայց իրենց սրտինը գիտեն... Ես ասում եմ իրենց սրտի եղածը, ինձ չեն կարող չհավատալ...

- Ինքնախաբեության մեջ ընկածները նո՞ւյնպես:

- Կան կույր մարդիկ, նրանց ուժեղ դոզա է պետք, որ հավատան... Սակայն ես չեմ փորձում ապացուցել, ես ճշմարտությունն եմ ասում, մնացածն իր գործն է, ինձ չի հետաքրքրում: Եթե ինձ չի ուզում հավատալ, իր հոգում արդեն կռիվ է սկսվում,- քրքջաց գնչուհին:

Գարշելի կնիկ էր, ահավոր տգեղ, միայն բերանը եւ վերեւի ցցուն ատամները կայլանդակեին ամենագեղեցիկ դեմքը, քորվելը, մատը քիթը մտցնելը, կարծես դիտավորյալ ավելի էր այլանդակվում եւ խոսում էր ծամածռվելով, բառերը բերանից գլորելով:

Վերջըՙ սեպտեմբերի 7-ին