Արդյոք արհեստական չէ՞ երրորդ ուժի միֆը
«Ազգի» մեկնաբաններ Մարիետա Խաչատրյանի եւ Արմեն Մանվելյանի այս երկխոսությունը ինչ-որ հարցերի վերջնական պատասխաններ տալու հավակնություն չունի, ուղղակի երկխոսության ժանրն ավելի լավ է արտացոլում ներքաղաքական դաշտում առկա խնդիրների շրջանակը:
Մ. Խ. - Համաձա՞յն ես այն մտքի հետ, որ Հայաստանում բոլորովին նոր, անցյալում երբեք չկրկնված, երկդիմի, ոչ միանշանակ իրավիճակ է. մի կողմից թվում է` նոր նախագահ ումենք, ամեն ինչ հունի մեջ է ընկնում, կարգավորվում, մյուս կողմից էլ Տեր-Պետրոսյանը թեժացնում է իրավիճակը, եւ չի բացառվում ֆորս-մաժորի կրկնությունը: Հայաստանի երկրորդ նախագահի` «Մեդիամաքսին» տված հարցազրույցով էլ կարծես թե վերջինս ի վերջո, տարբեր մամուլային կանխտեսումներից հետո, սահմանազատվում է նաեւ Սերժ Սարգսյանից ու այդպիսով մեծ քաղաքականություն վերադառնալու հայտ է ներկայացնում` մամուլի նշած սեպտեմբերից ավելի շուտ, այնուամենայնիվ, գուցե Տեր-Պետրոսյանին պատասխանելու անհրաժեշտությունից դրդված: Եվ ընդհանրապես էլ մեր քաղաքական դաշտում ջրախառն ավազի վիճակ է` շատերն են դեռ զատորոշվելու շուտով, հակառակ այս կարճատեւ պահի, երբ նրանց մի մասը չգիտե իր անելիքը: Այնպես որ` թեժ աշունն իսկապես այս անգամ գուցե իրականություն դառնա:
Ա. Մ. - Համաձայն եմ, որ վիճակը շատ երկակի է, միանշանակ գնահատականներ տալը գոնե առնվազն այս էտապում շատ դժվար է: Ռոբերտ Քոչարյանը կմտնի՞ քաղաքական դաշտ` այս պահին դժվարանում եմ ասել, բայց հստակ է մի բան, որ այսօր նոր քաղաքական ուժի հստակ պահանջարկ կա: Այդ պահանջարկը կա հասարակության մեջ, քաղաքական եւ լրագրողական շրջանակներում: Երրորդ ուժ ստեղծելու փորձեր միշտ էլ եղել են, հիշենք թեկուզ ընտրությունների ժամանակ Վահան Հովհաննիսյանն էր հայտարարում, որ ինքն է այդ երրորդ ուժը, սակայն այն այդպես էլ չձեւավորվեց եւ չէր էլ կարող Դաշնակցության շուրջը ձեւավորվել: Հնարավոր չէ ասել` Ռոբերտ Քոչարյանը ինչ-որ ուժ ի՞նքը կստեղծի, թե կուզենա ինչ-որ քաղաքական ուժի սատարել, որը եւ հանդես կգա երրորդ ուժի կարգավիճակով: Սակայն երրորդ ուժ հասկացողությունը կախված է մի քանի խնդիրներից. այստեղ հարցը ոչ միայն պահանջարկին է վերաբերում, այլ` թե ո՞վ կլինի այդ ուժը, ի՞նչ գաղափարախոսությամբ, եւ ամենակարեւորը` ո՞վ կլինի նրա լիդերը: Ամեն դեպքում մեր հասարակության մեջ շատ մեծ տեղ են տալիս առաջնորդի դերին: Այս հարցերի պատասխանն ունենալուց հետո գուցե կարելի լինի երրորդ ուժի մասին խոսել, որը հնարավոր է իրավիճակի լուծման ինչ-որ ձեւ կլինի:
Մ. Խ. - Մի քիչ էլ մենք` լրագրողները, քաղաքական մեկնաբանները մեղավոր չե՞ն, որ քաղաքական երկու բեւեռ ստեղծվեց` անվերջ ձաղկում էինք աջուձախ, անվերջ քննադատում սրան-նրան` արագացնելով գործընթացները: Մեր քաղաքական դաշտը շատ աղքատ չէր, պարզապես ինչ-որ ուժեր շատ գործոնների ազդեցությամբ հետ քաշվեցին, անգամ բարդույթավորվեցին` դաշտը սեւ-սպիտակի վերածելով. այսինքն` արհեստականորեն, նաեւ մեր օգնությամբ չստեղծվե՞ց այդ երկու բեւեռը: Թեեւ ժողովուրդն, իրավ, հայացքը սրանից նրան էր ուղղում, սրանից հիասթափվում-նրան ուռեցնում, բայց արդյո՞ք ընդդիմադիր դաշտն, իրոք, այդքան աղքատիկ էր: Հիմա էլ արդյո՞ք նույն արհեստականությամբ չե՞նք ստեղծում երրորդ ուժի միֆը. նախ միֆը, հետո բեւեռը:
Ա. Մ. - Անկեղծ ասած այդ հարցում չեմ կիսում քո կարծիքը` լրագրողները նկատեցին այն, ինչ քաղաքական դաշտի շատ գործիչներ չէին ցանկանում նկատել: Իմ կարծիքով` հասարակական պահանջը կար, մեր ընդդիմադիր դաշտն էլ հարուստ չէր. ընդհակառակը, շատ աղքատ էր ե՛ւ տեսականիով, ե՛ւ մտավոր առումով, ու հասարակության մեջ իսկապես պահանջ կար ուժեղ ընդդիմություն ստեղծելու: Տեր-Պետրոսյանը կարողացավ համախմբել մի մասին, նրա հետեւից մի մասը գնաց: Հիմա դա ճիշտ էր-ճիշտ չէր` հարցի այլ կողմն է, իսկ լրագրողներն ընդամենը հայելու դեր կատարեցին:
Մ. Խ. - Վերադառնալով երրորդ ուժին` նկատենք, որ դա թեթեւ, ժամանցային խոսակցություն չէ. նախ երրորդ ուժին հավակնող միավորներ կան եւ իշխանական, եւ ընդդիմադիր հատվածում: Մյուս հարցն այն է, թե այդ երրորդ ուժը կհասցնի՞ ստեղծվել, թե կուշանա գործընթացներից, ընդ որում նկատենք` Ռոբերտ Քոչարյանին սատարելու կեցվածք էին որդեգրել ժամանակին եւ ընդդիմություն եղած ինչ-ինչ միավորներ, եւ իշխանության մեջ հայտնի եւ մշտապես նրա կողքին եղած կամ նրա կողմից ստեղծված ուժեր: Սամվել Բաբայանն է այդպիսի բեւեռ ստեղծելու փորձեր անում, մինչդեռ մինչեւ վերջ էլ պարզ չեղավ` նա իշխանության երկու առանցքային ֆիգուրներից ո՞ւմ կողքին կանգներ պետք եղած պահին:
Ա. Մ. - Իսկապես երրորդ ուժ ձեւավորելու հավակնորդներ շատ կլինեն, սակայն քո նշած թեկնածուներից ոչ մեկն էլ չի կարող այդ երրորդ ուժը դառնալ մի քանի պատճառներով: Պատճառներից մեկն այն է, որ հասարակության մեջ ցանկություն կա որպես երրորդ ուժ տեսնել այն մարդկանց եւ ուժերին, որոնք այս կամ այն կերպ չեն համագործակցել նախկին կամ ներկա իշխանությունների հետ, երկրորդ` այդ նոր ուժը հստակ գաղափարախոսություն պետք է ունենա, չասի` ես եկել եմ իշխանություն վերցնելու ամեն գնով: Եւ կրկնեմ` կարեւոր է, թե ո՞վ կլինի այդ ուժի լիդերը, որից շատ բան է կախված: Օրինակ, եթե Տեր-Պետրոսյանը չլիներ` ընդդիմությունը չէր կարողանա ընտրություններում 20 տոկոս ստանալ:
Մ. Խ.- Ճիշտն ասած երրորդ ուժի մասին որ այդքան խոսում են` դա չի կարող միանգամից, կարճ ժամանակում ստեղծվել, տեւական գործընթաց է, այդ պատճառով կարող է հետ մնալ գործընթացներից, որոնք մեզ մոտ կարծես թե ուղղորդվում են ինչ-որ նոր լուծումների:
Չէ, գիտես, դու կարող ես քաղաքագիտության օրինաչափություններից խոսել, բայց մեր կյանքը տարբերվում է դասագրքերից, լրիվ ուրիշ դրսեւորումներ ունի, հաճախ` մետամորֆոզային: Մտածելու բան է նաեւ, թե արդյո՞ք Սերժ Սարգսյանին հաջողվելո՞ւ է թնջուկները լուծել եւ գնալ առաջ, թե՞, այնուամենայնիվ, նրան խանգարելու են. ոչ միայն ընդդիմության, այլ նաեւ` նախագահ Քոչարյանի հայտն էր հետաքրքիր:
Ա. Մ.- Իմ կարծիքով եթե որեւէ բան խանգարելու է Սերժ Սարգսյանին` դա ոչ թե Տեր-Պետրոսյանն է լինելու, այլ իր քաղաքական թիմ Հանրապետականը, այսինքն` ինքը չունի հստակ քաղաքական ռեսուրս, որի վրա կարողանա հենվել. Հանրապետական կուսակցությունը, ես քաղաքական վերջին զարգացումներին հետեւում եմ, բավականին թույլ է թե կադրերով, թե դիրքորոշումներով:
Մ. Խ. - Ես, օրինակ, այդ կարծիքին չեմ. ճիշտ է, Հանրապետականում այս պահին շատ են պատահական մարդիկ, մականունավորներ եւ պատեհապաշտներ, բայց նաեւ ուժեղ ֆիգուրներ կան, այսինքն` ճիշտ եւ ճիշտ արտածում է մեր մյուս կուսակցությունների հայկական ֆենոմենը (գործարարներ, զանազան «պռախադիմեցներ» եւ գաղափարականներ), ուղղակի ուժեղ ֆիգուրների մեծ մասը տարօրինակորեն այս պահին լռում է, այ, դրա մասին գուցե արժե խոսել...
Ա. Մ. - Ովքեր քաղաքականության մեջ են ու լռում են` դա ինձ համար անհասկանալի է, ամեն դեպքում ներկա պայքարում եւ քաղաքական ակտիվության մեջ Տեր-Պետրոսյանի կողմնակիցներն ավելի ակտիվ են:
Մ. Խ.- Չպետք է բացառել նաեւ, որ հենց Ս. Սարգսյանը եւս նոր քաղաքական ուժ կարող է ստեղծել` ձգտելով հենց այդ ուժով լցնել երրորդ ուժի դատարկ տարածքը: Մյուս կողմից էլ վստահ կարելի է ասել, որ կեղծ ընդդիմություն ստեղծել, ընդիմության իմիտացիա անել, ինչի ականատեսն անցյալում եղել ենք, այլեւս հնարավոր չէ` չի աշխատի...
Ա. Մ. - Անկեղծ ասած` չեմ հավատում, որ Ս. Սարգսյանը կարող է իրեն նոր հենարան ստեղծել. առաջին հերթին` դա Ս. Սարգսյանի ինչի՞ն է պետք, բավականին ֆինանսատար-ծախսատար ձեռնարկ է... Բացի այդ էլ` երրորդ ուժը պետք է լինի ընդդիմադիր եւ ներկա իշխանությանը, ե՛ւ ներկա արմատական ընդդիմությանը, որն իր ձեւի մեջ իմ կարծիքով բավականին ապազգային է: Այսինքն` պետք է ստեղծվի ազգային հենքի վրա ընդդիմադիր ուժ, որը Հայաստանում իմ կարծիքով չկա:Համամիտ եմ` կեղծ ընդդիմության ժամանակներն անցել են. Տեր-Պետրոսյանը եթե ինչ-որ դրական քայլ կատարեց, ապա մաքրեց Հայաստանի քաղաքական դաշտը կեղծ ընդդիմությունից, ուրիշ բան, որ ինքը չի կարող հայկական ազգային ընդդիմություն դառնալ` զուտ իր գաղափարական կողմնորոշումներից ելնելով:
Մ. Խ.- Այդ ճիշտ է, որ ծայրահեղ լիբերալ գաղափարներից ամբողջ աշխարհում են մի փոքր հետ քաշվում, անգամ ամերիկյան երկու դասական կուսակցությունները բավարար սոցիալական-ներազգային խնդիրներ են դնում, իսկ Եվրոպայում ժամանակ առ ժամանակ իշխանության ղեկին են գալիս ազգային խնդիրներին բավարար տեղ տվող կուսակցությունները, այնպես որ չափավոր լիբերալիզմն ու ազգային գաղափարախոսությունը առավել քան համադրելու փորձեր են արվում մեր օրերում, ինչո՞ւ մենք պետք է այդպես չվարվենք, եւ գուցե` հենց սկզբից էր մեզ պետք այդպես վարվել...
Ա. Մ. - Այո, լիբերալիզմը մեզ մոտ հենց սկզբից ոչ այն ուղղությամբ է գնացել` չգիտես ինչու լիբերալիզմը եւ կոսմոպոլիտիզմը հոմանիշներ են համարվել, ամեն դեպքում Հայաստանում իմ կարծիքով այսօր ստեղծված է հետեւյալ ապագա չունեցող իրավիճակը. մի կողմից մենք ունենք իշխանական համակարգ, որն իր ձեւի մեջ օլիգարխիկ է, եւ նրա դիմաց` բավականին ապազգային ընդդիմադիր ուժ. ժողովրդի այն բավական մեծ զանգվածը, որի համար ընդունելի չեն այս երկու տարբերակն էլ, առաջինների կոռումպացվածությունը, երկրորդների ապազգային լինելու պատճառով, հասկանալի է, որ փորձելու է գտնել երրորդ կողմ: Դա, ի դեպ, կարող է լինել ընտրությունից ընտրություն: Ամեն դեպքում քաղաքական այսպիսի դաշտը երկար չի ձգի, եւ մոտակա մեկ տարում կսպառի իրեն:
Մ. Խ.- Այս պահին մամուլն առավել քան բարիկադավորված է ինչ-որ մարդկանց թիկունքում, նույնիսկ ավելի, քան նախագահական ընտրություններին էր, եւ դա հենց ցույց է տալիս, որ գործընթացները կանգնած չեն եւ արագություն են հավաքում. նույն մամուլը մտմտմտում է` նայած պատվերին, թե արդյո՞ք հնարավոր են արտահերթ խորհրդարանական կամ նախագահական ընտրություններ, որպես միջանկյալ լուծում անգամ նախագահ Սարգսյանի համար, որով նա գուցե ավելի կամրապնդի իր դիրքերը (Տեր-Պետրոսյանն առավել առաջ գնաց` ավելացնելով, թե այդպիսով Ս. Սարգսյանը հնարավորություն կստանա լեգիտիմացվելու), դա թեկուզ տեսականարոն դաշտը մաքրելու միջանկյալ միջոց որքանո՞վ կարելի է համարել, մանավանդ որ այս պահին կարծես ոչ տեխնիկապես, ոչ ֆինանսապես, ոչ էլ հոգեբանորեն հայ ընտրողների մեծ մասը չի պատկերացնում այդ նոր ընտրությունները, եւ գուցե չարժե մի անգամ էլ անցնել այդ ողջ Գողգոթայի միջով` նույն այսօրվա արդյունքն ունենալու համար: Եւ երկրորդ տարբերակի մասին մտածենք նաեւ, որ Ս. Սարգսյանին հաջողվելու է կատարել եվրոպարտավորությունները եւ առավել տեւական ժամանակի համար կայունություն է հաստատելու` հաղթահարելով նաեւ հանրահավաքները:
Ա. Մ. -Իմ կարծիքով այս պահին ցանկացած նոր ընտրություն հարցի լուծում չէ միանշանակ, որովհետեւ արդյունքներն այսպես թե այնպես ցանկացած կողմ դնելու է կասկածի տակ եւ հայտարարելու է ընտրակեղծիքների մասին: Այսինքն` նոր ընտրությունների մասին խոսելն անիմաստ է: Բացի այդ` Ս. Սարգսյանն ինչո՞ւ պետք է դրան գնա` Եվրոպան, Եվրոմիությունը հստակորեն ցույց տվեցին իրենց քաղաքական դիրքորոշումը, որ իրենց համար էական չէ` ինչպե՞ս է նախագահ ընտրվել, եւ անկախ բանաձեւեր ընդունելուց` պարզորոշ է, որ նրանք այսօրվա իշխանությունների հետ աշխատել ու աշխատելու են, միաժամանակ Հայաստանում այսպիսի վիճակն իրենց ձեռնտու է, քանի որ իշխանությունների վրա ճնշում գործադրելու լծակ կպահպանեն: Այսինքն` գոնե դրսից նոր ընտրությունների պահանջ չկա, ներսում էլ դեպքերի զարգացումը ցույց կտա, որ ծայրահեղականության այս իրավիճակը երկար պահպանել չի կարելի, հասարակության մի զգալի հատված հոգնած է, եւ կամաց-կամաց կհեռանա հանրահավաքներիցՙ զբաղվելու իր առօրյա խնդիրներով:
Մ. Խ. - Անկախ քաղաքական գործիչների խաղերից` զանգվածը, որ կանգնած է դրսում, ես բազմիցս գրել եմ այդ մասին, ակնկալում է, որ ինչ-որ մեկը կլուծի իր խնդիրները. ցինիզմով չտառապելով եւ նրան (զանգվածին) նույն ծայրահեղական հակակոչերը չուղղելով` պետք է նրանց ելք առաջարկելու քաջություն ունենալ, նրանց խնդիրների այնպիսի քաղաքական լուծումներ առաջարկել, որ Լ.Տեր-Պետրոսյան-գործոնն այլեւս չկարողանա օգտագործել նրանց:
Ա. Մ.- Ես խնդիրն այլ կերպ կդնեմ` ամեն դեպքում Տեր-Պետրոսյանն ուժեղ քաղաքական գործիչ է եւ լավ կլինի, որ նա շարունակի մնալ քաղաքական դաշտում. այսօր Հայաստանում ստեղծվել է մի իրավիճակ, որ ինչ-որ տեղ կարիքը կա նաեւ Տեր-Պետրոսյանի, որովհետեւ այլ ընդդիմության բացակայությամբ նրա հեռացումը կարձակի իշխանության ձեռքերը` «ինչ ուզում ենք կանենք» սկզբունքի կիրառման տեսակետից, ինչը կբարդացնի եւ ժողովրդի, եւ իշխանության վիճակը: Մեզ ընդդիմության ակտիվությունը պետք է` իշխանությանը սթափ պահելու համար:
Ընդհանուր առմամբ` մենք բավականին ուժեղ իշխանություն ունենք, Հայաստանում միշտ էլ իշխող քաղաքական համակարգը բավականին ուժեղ է եղել, ինչը ճնշել է եւ հասարակությանը, եւ իշխանությանը:
Մ. Խ. - Ես վարչական ուժը իշխանության ուժեղ լինելու գործոն չեմ համարում. իշխանությունն ուժեղ պետք է լինի ժողվրդի մոտ հարգանք եւ վստահություն վայելեու առումով, այդ առումով պետք է գործոն դառնա:
Ա. Մ. -Բայց արեւմուտքում էլ այդպես է` մարդիկ ընտրում են Սարկոզիին, հետո մի տարի հետո պարզվում է, որ Սարկոզիի վարկանիշն ընկել է, կամ Մեծ Բրիտանիայում Բրաունն է գալիս իշխանության` հետո պարզվում է, որ նրա ղեկավարած լեյբորիստական կուսակցության վարկանիշն է ընկել: Դա էլ է նորմալ գործընթաց, եւ դրան պետք է չէ նայել որպես իշխանության թուլացման:
Ես գտնում եմ, որ այս պահին ստեղծված քաղաքական իրավիճակի ելքերից մեկն այդ նոր` երրորդ ուժի ստեղծումն է, որի պահանջարկը կա, այլ բան է` ո՞վ կկարողանա ստեղծել, դա հնարավոր է տարիներ տեւի, հնարավոր է` ընդամենը կես տարի: