«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՆԱՇՆՈՐՀԸ ՈՉ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆՆ Է ԵՎ ՈՉ ԷԼ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅԱՆԸ

Սփյուռքն ու հայրենիքը իրար վատ գիտեն

«Ազգի» թղթակից Մարիետա Խաչատրյանի երկխոսությունը սփյուռքահայ հանրածանոթ մտավորական, գրականագետ, հրապարակախոս, Թեքեյան մշակութային միության կենտրոնական վարչության փոխատենապետ, ՌԱԿ Միացյալ Նահանգների եւ Կանադայի վարչության համաատենապետ ԵՐՎԱՆԴ ԱԶԱՏՅԱՆԻ հետ:

Մ.Խ.- Պարոն Ազատյան, մեր զրույցի գաղափարը ծնվեց միմյանց ողջունելուց հետո Ձեր կեսկատակ-կեսլուրջ դիտողության առիթով, թե` «բոռի բունը ինչո՞ւ կքրքրես». հետո բացատրեցիք, որ իմ ներքաղաքական վերլուծությունները միանշանակ չեն ընդունվում սփյուռքում ընդդիմությանը համակիր շերտերի կողմից, եւ իշխանության քննադատությունն էլ դժգոհների շերտ է թողնում: Այսինքն` երկու կողմն էլ դժգոհ է մնում երբեմն, իսկ ինձ համար սփյուռքի կարծիքը հետաքրքրական է, քանի որ ես այստեղ նստած` սփյուռքի համար գրում եմ փաստորեն («Ազգը» սփյուռքում բավական ընթերցող ունի), եւ ինձ համար անկարեւոր չեն սփյուռքի հայության կարծիքներն ու մոտեցումները:

Ե.Ա.- Սփյուռքի դիտակետից նայողներին կարելի է բաժնել 3 տարբեր խավերու: Առաջինը, դժբախտաբար, անտարբերներն են: Այսօր Հայաստանի իրականության մեջ շատ թեժ իրադրություն ստեղծված է, բեւեռացումը շատ ուժեղ է, մեր սահմանները տակավին անապահով են, մեր թշնամիները` դեռ ավելի ագրեսիվ ու անզիջող կդառնան, բայց սփյուռքի զանգվածներն այս իրականությանը այնքան հաղորդ չեն դժբախտաբար. ասիկա շատ ցավալի իրողություն է: Խոսքն այն հատվածների մասին է, որոնց համար Հայաստանի գոյությունը, այսօրվա իրականությունը, Հայաստանի ապագան լուսանցքային նշանակություն ունեն. այդպիսի հայեր կան, դրանք քիչ չեն` ավելի վաղ գնացածների մասին է խոսքը, եւ անոնց, ովքեր բնավ Հայաստան չեն եղած, Միջին Արեւելքից են գնացած կամ` Ամերիկա ծնած: Մանավանդ` ամերիկահայ նոր սերունդի մասին է խոսքը, որ մինչեւ չշփվին Հայաստանի հողի հետ (եւ դժբախտաբար` մեծ զանգվածը չէ շփված), անտարբեր կմնան:

Երկրորդ խավն այն է, որ կսնանի այստեղի ընդդիմադրության մամուլով. մանավանդ` Լոս Անջելեսի մեջ, գլխավորությամբ Հայաստանեն արտագաղթածներու, բավական ուժեղ, պետությանը շատ հակառակ եւ ընդդիմությանը համակիր շարժում կա, նույնիսկ ցույցեր կազմակերպած են եւ մամուլը կարողացած են զորաշարժի ենթարկել իշխանության դեմ` ընտրությանց բերումով, եւ հանրահավաքներուն իբրեւ աջակցություն: Այս խավը Լոս Անջելեսում փոքր չէ, քանի որ արդեն հայության մեծ զանգվածը հոն է: Դա կարելի է բացատրել տարբեր պատճառներով: Կան մարդիկ, որոնք Հայաստանի հետ կապ ունին, հանրահավաքներու գացող բարեկամներ ունին, վերջիններս օրը-օրին կսնուցանեն: Կան ուրիշներ, նաեւ` հայաստանցիներ, որոնք ոչ միայն այս առիթով, այլեւ ընդհանրապես, երբ-որ մեկնած են այստեղեն, իրենց խիղճը հանդարտեցնելու համար ամեն կերպով պիտի Հայաստանը վատ տեսնեն, ուրիշներուն ալ վատ ցույց տան, արդարացնելով իրենց դուրսը լինելը:

Երրորդ խավին կպատկանին այն մարդիկ, որ քաղաքական իրատեսությամբ կմոտենան` քաղաքական գործիչներ, մամուլի աշխատողներ, կուսակցական ղեկավարներ, որոնք կտեսնեն, թե այս իրադրության մեջ, այս հարաբերությունների սրումին մեջ ի՞նչ է ընդդիմության դերը, ի՞նչ` պետության, ի՞նչ` մտավորականության: Դժբախտաբար այսօր պետք է նշենք, որ ոչ այստեղ, ոչ այնտեղ մտավորականությունը առողջ դեր չի կատարեր. կամ մտավորականությունը նոսրացած է, կամ ողնաշարը կորսնցուցած է, կամ մտավորականին նոր դեր մը տված են, որ միայն արվեստով ու գրականությունով պետք է զբաղվի, ազգային-քաղաքական հարցերու մեջ չմտնի, պատճառները չեմ գիտեր, բայց մտավորականությունը ոչ այստեղ, ոչ դուրսը, գոնե ես չեմ տեսնում, որ վճռորոշ դեր կկատարե, իր ձայնը լսելի կդարձնե: Նույնիսկ սովետական պայմաններու տակ Սիլվա Կապուտիկյանը, Զորի Բալայանը, ուրիշներ, առաջնորդող դեր ունեին. երբ ճնշումները եւ վտանգները հեռանան` մեր մտավորականությունը զինաթափ կդառնա:

Մ.Խ. - Լոս Անջելեսում շարժում են ստեղծել, ինչպես Դուք եք ասում, եւ պայքարում են հայաստանյան այն իրողությունների դեմ, որոնց մեծ մասը ստեղծվել է առաջին նախագահի օրոք: Իսկ առաջին նախագահի օրոք հենց այնպիսի իրավիճակ էր, այնպիսի քաոս, որ մարդիկ հեռանում էին երկրից, իմ շատ ընկերները, որ հիմա այնտեղ են, ասում էին.«Չենք ուզում այսպիսի Հայաստան, մնա, տապակվիր, իսկ մենք գնում ենք»: Ի՞նչ են ուզում այդքանից հետո, բարոյական իրավունքի խնդիր էլ կա, չէ՞, որ ասենք հիմա շարժում են ծավալում. համաձայն եմ, մարդիկ բողոքում են անարդարության դեմ, բայց դա գոնե պիտի անի այստեղ մնացած-իր երկրի հոգսերի մեջ տապակված հայը: Գուցե տեղեկատվության պակաս կա՞ իրականության վերաբերյալ:

Ե.Ա.- Տեղեկատվությունը, համաձայն եմ, կարեւոր է, «Ազատություն» կայան կլսեն, այստեղի ընդդիմադիր մամուլն իր դերն ունի, ադոնց պիտի գանք ու շատ վերլուծական կերպով մոտենանք խնդրին: Բայց մինչ այդ ըսեմ, որ այն մարդիկ, որոնք Տեր-Պետրոսյանի օրոք մեկնած են, նույն ուժգնությամբ այն ժամանակ նրա դեմ էին: Սակավաթիվ մարդիկ էին, որ հոսանքի դեմ կթիավարեին` թե նոր անկախություն է, առաջին նախագահն է, ամեն օր կառավարությունը փորձով սորվելու ընթացքին առջեւ է. այդ զանգվածին դեմ դժվար էր թիավարելը: Հիմա հանկարծ կախարդական շարժումով փոխված է զանգվածին տրամադրությունը:

Մ.Խ. - Այդ մարդիկ բարեկեցիկ երկրում ինչ-որ բանի հասել են` հեշտ է հեռվից դատողություններ անելը, անցյալ կառավարման արդյունքները իրենց մաշկին չեն տեսել...

Ե.Ա. -Բայց իրենք կուգան, կայցելեն, կտեսնեն` իրենց ուղարկած դոլարի արժեքին կեսը իջած է, այդ բոլորն իրենց վրա կազդե. եթե առաջ 100 դոլար էին ուղարկում, այսօր պետք է 200 ուղարկեն, որպեսզի իրենց հարազատները սնվին այստեղ:

Մամուլին անդրադարձ ընելով ասեմ, որ պետությունը դուրսը մամուլ չունի: Պատճառն այն է, որ դեռ չեն կազմակերպած դուրսի դերակատարությունը: Հետո օտար ազդակներ կան, օրինակ` օտար մամուլին մեջ ինչ-որ կտպվի` ընդհանրապես ժխտական դուրս կուգա, թուրքական, ազերիական լոբբին ուժեղ է. մանավանդ Ամերիկայի մեջ աջակողմյան` քարյուղի շահերուն հետ զուգահեռ ընթացող մամուլի ձայնը հզոր է, այնպես որ եթե այստեղեն նույնիսկ դրական ճառագայթումներ երթան, դժվար է հաղթահարել: Իսկ Երեւանի մամուլը ֆոլկլոր մը ստեղծած է, ի՞նչ է այդ ֆոլկլորը:

Պզտիկ դեպք մը, որ պատահած է Հյուսիսային պողոտայում. Արամայիս Սահակյանի տղան խմած ելեր, գազի ատրճանակը քաշերՙ «կգյուլլեմ» ըսեր էր: Երբ ես հասա` մեկնած էր արդեն, եւ մի տիկին տեսախցիկի առաջ կըսեր, թե` ատրճանակը վրաս պահեցին, իսկ Շահնազարյանն էր, թե Զուրաբյանը, չեմ գիտեր, կհայտարարեր, թե Սերժ Սարգսյանը, ուրիշ գործ չունի, այդ գինովին ուղարկած է, որ պրովոկացիա անի: Գացի եւ ինքս տեսա, որ մարդիկ անմիջապես գրավվեցան այդ ըսածով, այդ օրը «Ազատությունն» ադիկա ձայնասփռեց ամբողջ աշխարհով, եւ հաջորդ օրը ընդդիմադիր մամուլին մեջ այդպես ալ գրված էր: Այդ գինովի դեպքին որեւէ երկրի մեջ նշանակություն պիտի չտային, իսկ այսօրվա թեժ մթնոլորտին մեջ արդեն քաղաքական մեծ իրադարձություն դարձավ, այս է ֆոլկլորը:

Մ.Խ.- Մյուս կողմից, պարոն Ազատյան, գործընթացները մոտիկից եւ խորքից չիմացողները գլխի չեն ընկնի, թե ինչո՞ւ է կարելի Հայաստանում լվից ուղտ սարքել, ո՞վ ում բարեկամն է, ամեն արածի տակ ի՞նչ գաղտնի իմաստ կա թաքնված: Փոքրիկ երկիր է, մեկ առ մեկ բոլորը գիտեն` ո՞վ ում կողմնակիցն է, ինչո՞ւ է հայտնվել Հյուսիսային պողոտայում, ո՞վ եւ ի՞նչ դրդիչներով է նստացույցում, ո՞վ եւ ի՞նչ դրդիչներով է խանգարում նստացույց անողին, ինչը դրսից դիտողի համար հաճախ անհասկանալի է եւ կարող է ժողովրդավարության կամ ժողովրդավարությանը խանգարելու օրինակներ դիտվել:

Ե.Ա.- Եվ այդ ուռճացվածը հաղորդվում է ռադիոյով ամբողջ աշխարհում, Լոս Անջելեսի մամուլը (կան եւ Հայաստանից եկածների հրատարակություններ, եւ տեղացի հայերի` մեկը հնչակյան «Մասիսն» է) «Հայկական ժամանակում»,«Չորրորդ իշխանությունում» տպագրվածը նույն օրը կտպե. այդ բոլորն իբրեւ 100 տոկոս իրականություն կընկալեն, ըստ այդմ` կդիրքավորվին:

Մ.Խ. - Իսկ Դուք համարձակություն կունենա՞ք ինչ որ ինձ ասացիք հրապարակավ` հանրահավաքում ասել Լոս Անջելեսում:

Ե.Ա. - Այնտեղի միտինգում այնքան չես կրնար խոսիլ, որքան այստեղի միտինգում, վրա կուտան, չեն լսեր, բեւեռացումը տեղ մը հասած է, որ մարդ չուզեր իր տրամաբանությունը գործածել:

Մ.Խ.- Ինձ զարմացնում է, որ մարդիկ իրենց բան ու գործը թողած`միտինգ են անում: Ինչ-որ մեկը բզո՞ւմ է:

Ե.Ա.- Անշուշտ, հավանաբար նյութապես օգնողներ ալ կան, որ կերթան սրճարաններում նարդի-շախմատ խաղացողները կհավաքեն-կբերեն ցույցի: Հետո կարգ մը կուսակցություններ շահագրգռված են եւ աշխատում են ընդդիմության հետ:

Մ.Խ. - Ձեր տեսած իրականությունը Երեւանում ի՞նչ երեւույթ ունի:

Ե.Ա.- Իրականությունը նախ ան է, որ Տեր-Պետրոսյանն իբրեւ պերճախոս մարդ, զանգվածի վրա բավական ազդեցություն ունի եւ կրցած է զանգվածը շարժել, մյուս կողմեն` կառավարությունը, խուճապի մատնված, բավական սխալներ է թույլ տված` սկսելով ընտրություններեն: Ընտրություններու մեջ ի՞նչ էր նորությունը, որ այս անգամ այդքան տագնապալի դիտվեց. ամեն անգամ ընտրությունները խարդախությամբ եղած են` Տեր-Պետրոսյանի ատեն, այսօր, ու վաղն ալ խարդախությամբ պիտի շարունակվին: Երեւի ավելի վարպետ կդառնան այդ խարդախությունները, որ օրինակ Եվրոպական Միությունը, Ամերիկան, տարբեր միջազգային կազմակերպություններն ըսին` ասիկա միջազգային նորմերու համապատասխան ընտրություն է: Բայց գիտենք, ես մոտեն կհետեւիմ, որ ապօրինությունները, խարդախություններն այդ ընթացքին մաս կազմած են:

Մ.Խ. - Որ ապօրինություններ եղած կլինեն` ես գուցե համաձայնեմ Ձեզ հետ, բայց որ Տեր-Պետրոսյանն իր ստացած ձայներից առարկայորեն ավելի ձայն է ստացել, դա պարզապես չի կարող լինել, սակայն նա իր քվեին համապատասխան չի պահում իրեն, ասում է` ամբողջը եւ միանգամից....

Ե.Ա.- Վիդեոները, DVD-ները ուշի-ուշով դիտած եմ, ընդդիմադիր մամուլին ալ կհետեւիմ եւ կասկած չունիմ, որ Տեր-Պետրոսյանը զանգվածին կարող է առաջնորդել, եւ նույնիսկ գինովցուցած է այդ զանգվածը, որուն հետ այսօր կարելի չէ տրամաբանել, իսկ իշխանության հետ եղածներն էլ իշխանությանն են շահակից, անոնց հետ էլ չի կարելի տրամաբանել` ամեն կողմ հավատացած է, որ ճշմարտության մենաշնորհը իր կողմն է: Հիմա մեր դիրքերը որ դուրսեն կդիտենք` ճշմարտության մենաշնորհը ոչ կառավարության կողմն է, ոչ էլ` ընդդիմության, երկուքն ալ իրենց բացթողումներն ունին. նախ` ընտրություններուն ոչ ամբողջովին օրինավոր ըլլալը, բացի այդՙ կպարզվի, որ մարտի 1-ի բախումը պետության խուճապի մատնվելուն եւ անհամբերության հետեւանք է: Ընդդիմությունն ալ` կդիտեմ վիդեոները, 10-20 հազար մարդ «ազատություն» կպոռան, կելլեն-կհայտարարեն` այս պետությունն ավազակապետություն է, պիտի կազմաքանդենք, այսինքն` պիտի քանդենք, չէ՞, եւ ազատորեն կըսեն. այս բոլորը ծայրահեղ հայտարարություն են պետության դեմ, եւ բան չի պատահիր այդպես ըսողներուն, ալ ո՞ւր է քո ազատության սահմանափակումը:

Մ.Խ.- Ելքի մասին խոսենք. անգամ ընդդիմության առաջնորդը վերջերս ասաց, թե ոչ մի կուսակցություն միայնակ չի կարող հարց լուծել, քանի որ չի վայելում հասարակության վստահությունը:

Ե.Ա.- Ես ադոր հետ համաձայն եմ, որ ոչ մի կուսակցություն առանձին չի կարող վիճակից դուրս գալ, եւ ոչ էլ պետությունը մենակ կրնա ընել դա. հասարակության մեջ պետք է կոնսենսուս, համախոհություն մը ստեղծել, մեր երկրի փրկությունը մեր երկրի ներքին կայունության մեջ է, արդեն ամեն կողմեն շրջափակված ենք: Օրինակ` բերման ենթարկված, կալանված մարդկանց մեծամասնությունը, ինձ թվում է, որ կեղծ է ամբաստանված, եւ անոնցմե քիչերն են, որ պետությունը պիտի տապալեին ուժով, գործնականին մեջ այդ հնարավորությունները չեն ունեցած, ես այդ համոզմանն եմ եկած: Այնպես որՙ ապրիորի իրենց ըսել, որ դուք պետություն պիտի տապալեիք, ադիկա մի քիչ չափազանցված է: Եթե իշխանությունը համբերություն ցույց տար` 10 օր ցույց ըրին, թող 10 օր էլ ընեին, մարտի 1-ի բախումը չստեղծեին, 10 հոգի չզոհվեր: Ադիկա դժվար պիտի մոռնա ժողովուրդը. ով ալ ըլլա հանցագործը` իշխանությունն է, որ ուժի վրա է, եւ անգամ համակիր մարդիկ պետք է պատասխանատվությունը վերագրեն իշխանությանը:

Սերժ Սարգսյանը կարող էր իր հեռավորությունը ցույց տալ Քոչարյանեն, կրնա այսօր էլ ցույց տալ, եւ այն, ինչ որ Քոչարյանը ձգեց, ադոր հետեւանքները կդարմանե: Բայց խորքին մեջ ժողովուրդը դժգոհ է, ինչու է դժգոհ` շատ վատ է ապրում, եւ ադոր անմիջական անդրադարձը կոռուպցիան է, կաշառակերությունը, որոնց դեմ ամենքը կըսեն, թե կպայքարին, պետությունը կըսե, ընդդիմությունը կըսե, բայց այդ կոռուպցիան չպիտի կրնանք վերացնել, մեր տնտեսության մաս կկազմե, մարդիկ ապրուստի բավարար միջոց չունին` անպայման ապօրինության կդիմեն, դուն օրենքն ուզածիդ չափ փորձե գործադրել: Նույնիսկ եթե չափազանց գիտակից քաղաքացի ունենանք, որ ըսեն` մենք անոթի կմնանք, մեր երեխաները պիտի զրկենք, բայց մաքուր ձեռքերով պիտի մնանք, ադպիսի հասարակությունն իդեալական պիտի ըլլար, այդպիսին գոյություն չունի: Բայց մարդիկ պետք է գիտնան, որ փոփոխություն պետք է ըլլա. որ կըսեն ղեկավարները պիտի փոխվին` կըսեմ` ի՞նչ երաշխիք, տեսանք Լեւոնի նախկին իշխանությունը:

Դժբախտաբար մեր տնտեսությունը մաս կկազմե ողջ Կովկասին, նախկին խորհրդային միության ողջ սիստեմին, որ տակավին փոխարինման շրջանի մեջ է, զգացվում է վայրագ կապիտալիզմի բոլորովին ժխտական ազդեցությունը: Կապիտալիզմը լավ կողմեր ունի, եթե կերակրատաշտը մեծ ըլլա, ամեն մարդ կարողանա կերակրվիլ` կապիտալիզմը վատ սիստեմ չէ, բայց երբ փոքր ըլլա, եւ օլիգարխները...

Մ.Խ.- Այսինքն` Հայաստանը փոքր ռեսուրսների երկիր է, դա ինքնին պարզ է, բայց նաեւ տարածաշրջանային եւ միջազգային շահերը չեն ուզում մեզ թույլ տալ, որ մի փոքր հզորանանք, սա որոշ առումով պարտադրվող վիճակ է` անգամ կոռուպցիայի վերացումը մեր երկրում մեծ պետությունների շահերից չի բխում, որովհետեւ կօգնի մեր տնտեսության առողջացմանը. մի խոսքով աշխարհի հզորների շահերի կիզակետում ենք եւ խելքներս պետք է գլուխներս հավաքենք:

Ե.Ա.- Այո, 15 օր է այստեղ եմ եւ բոլոր տվյալները քով-քովի դնելով (ընդդիմությունն ինչ կուզե, պետությունն ինչ կկատարե, ժողովուրդն ինչ կուզե), որեւէ մոտիկ լուծում չեմ տեսած դժբախտաբար: Ասի մեր իմաստնության հետ կապ չունի, իրականություններ են, որոնք մեր երկիրը ժխտական ընթացքի մեջ դրած են, եւ այդ ժխտական ընթացքը քանի որ մարդոց կցավցնե` քաղաքական բեւեռացում կառաջացնե, մարդիկ էլ կօտարվին:

Մ.Խ. - Մեր կյանքը բարելավելու նվազ հնարավորությունը գոնե ճիշտ չօգտագործելու իրավունք չունենք, բայց դե երբ հիմնական հարցերը չենք կարողանում լուծել, միշտ էլ այդ նվազ հնարավորությունը կարող է անարդար ուղղորդվել: Մեր ժողովուրդը հասու չէ այնքան, որ այս իրողությունները խորքով պատկերացնի, ուղղակի «ազգովին քաղաքականությամբ են զբաղվում»` առանց դրա կանոններին տեղյակ լինելու: Բայց այն իրողությունը, որ ամեն հայ դրսում կարողանում է կայանալ, դա էլ վկայություն է, որ մի քիչ ավելի նպաստավոր տեղում մեր ընդունակությունները լիովին կդրսեւորվեին:

Ե.Ա.- Մեր երկիրը ճնշող թիվ մեկ ազդակը շրջափակումն է: Թուրքիան եւ Ադրբեջանը մեր թշնամիներն են, Վրաստանը բարեկամ-թշնամի է, եւ միայն Իրանը կա իր շահերով, որ Ամերիկայի թշնամին է: Ամերիկան էլ մեզի ձեռք մեկնած է, մենք էլ Իրանի բարեկամն ենք: Եթե մեր շրջափակումը կարենանք մի փոքր մեղմել եւ այդ ձեւով տնտեսությանն օգնել...Գումարած` ընտրություններեն ետք բոլոր միջազգային գիները բարձրացան, բայց եկուր դու այս ժողովուրդին բացատրե, որ ասոնք արձագանքն են միջազգային սղաճումին. սոված մարդը չի հասկնար, այլ կմտածե, որ այս մարդիկ իշխանության եկան` բենզինը թանկցավ, հացը թանկցավ...

Մ.Խ.- Ակամա բարձրաձայնում ենք այն, ինչ երբեմն մենք մեզ չենք ուզում խոստովանել. Հայաստանում քաղաքական բոլոր սրումները համընկնում են տարածաշրջանային շահերի հերթական բախման հետ, եւ մենք այդ ամեն սրումների արանքում պետք է կարողանանք գոյատեւել, մեր քաղաքականներն էլ, հասկանալով կամ չհասկանալով, կամ էլ չհասկանալու տալով` այս կամ այն չափով գործիք են դառնում իրավիճակ սրողների այս կամ այն գլոբալ շահի համատեքստում:

Ե.Ա.- Ընդդիմությունը պետք է հասկանա, եւ կարծես հասկանում է, եւ ես այդ տեսա Տեր-Պետրոսյանի հաջորդական ելույթներով, որ եթե օրինակ «Հազարամյակի մարտահրավերները» Ամերիկան դադրեցնե` ժողովրդի վրա պիտի ազդի, Եվրոպական խորհրդարանում մեր ձայնը դադրեցնեն` ժողովրդի վրա պետք է ազդի, եւ ադոր վրա հետդարձ ըրավ, կոչ ըրավ, որ այդ բաները չպատահին. սկիզբը` որքան դրսի ճնշումն ավելանար, ընդդիմության համար կարծես լավ էր, որ կառավարությունը շուտով տապալի, բայց եթե կառավարությունը տապալի, տակն ալ ժողովուրդը պիտի մնա: Ես չեմ ըսեր, թե ընդդիմությունը պետք է ներե այն բոլոր բաները, որ պատահեցան մարտի 1-ին, ներքին կարգով այդ բոլոր բաները պետք է հետապնդեն, անմեղները պետք է ազատ արձակվին, բայց պետք է նաեւ ներքին ճակատի վրա հասկացողություն ցույց տան: Նախագահը նախաձեռնած է Թուրքիո հետ հարաբերությունների բարելավման, ասիկա Եվրոպական միության եւ Ամերիկայի պահանջն է, ասոնք մեր լինելիության, մեր կյանքի հետ կապ ունեցող երկիրներ են, եւ եթե Թուրքիո հետ հարաբերությունները բարելավելու կամ Ազրբեջանի հետ լեզու մը գտնելու որեւէ հնարավորություններ կան, ընդդիմությունը, ընդհանուր ժողովուրդը պետք է միակամ ըլլան, որովհետեւ, վերջիվերջո, փրկությունը անոր մեջ է, եթե մենք այս պաշարման օղակը թուլացնենք, եւ մեր տնտեսությունն սկսի ավելի աճիլ. արդարությունը, բարեկեցությունը, դեմոկրասին բոլորը ասորմե կախված են:

Մ.Խ.- Բայց փորձը ցույց է տալիս, որ մեր` ե՛ւ իշխանությունը, ե՛ւ պահի ընդդիմությունը գոնե արտաքնապես չի երեւում, որ չեն օգտվում պատեհ առիթներից եւ Թուրքիո հետ հարաբերությունների մասին ուզած խոսակցություն որպես քաղաքական մահակ չեն գործածում մյուսի դեմ. օրինակ, անցյալում երբ Տեր-Պետրոսյանը Թուրքիո հետ հարաբերությունների մասին խոսեց, շատ արագ մյուս քաղաքական ուժերը հակադարձեցին, որ դա դավաճանություն է, հիմա նույն մանրադրամով Տեր-Պետրոսյանն է վերադարձնում Սերժ Սարգսյանին: Այսինքն` պետության շահի գիտակցել-չգիտակցելը մերոնց համար երկրորդական է, կարեւոր է դա օգտագործել իշխանության գալու համար: Հայաստանում քաղաքական որեւէ շերտ հանուն պետության հետ չի քաշվում շահարկման հնարավորություններից:

Ե.Ա.- Հա, Աբդուլլահ Գյուլին` ֆուտբոլը դիտելու հրավերը. Ամերիկայի եւ Չինաստանի հարաբերություններն այդպես սկսան, չէ՞, սեղանի թենիս խաղալու հրավերից, սկզբում Քիսինջերը գնաց, հետո` Նիքսոնը, եւ համաշխարհային ուժերի ողջ հավասարակշռությունը տարբեր ընթացք ստացավ, եւ հավանաբար էլ` սառը պատերազմին ելքը, որ Սովետմիության փլուզումն էր, հավանաբար այդ շարժումով սկսավ: Այդ գլոբալ գետնի վրա տեղաշարժեր կըլլան, եթե մենք կարենանք մեր չափերով այդպիսի տեղաշարժեր ստեղծել:

Նախագահի ասած Թուրքիո հետ հանձնաժողով կազմելը կուզեի առանձնացնել. ժամանակին Ռաֆայել Իշխանյանն ասում էր` Ռուսաստանը թողնենք, Թուրքիո քով երթանք, այդ օրերին Ղարաբաղի 1/3-ը կորսունցուցինք, մինչեւ խելքի եկանք, եւ ռուսներն էլ զգացին` մենք մեր դասը առած ենք, եւ կրցանք վերագրավել այն հողերը, որ Ղարաբաղի մեջ կորսունցուցած էինք: Ադիկա չափազանցություն էր. մենք չէինք կրնար այդքան տարիներով, դարերով մեզի քաղաքական թիկունք եղած ուժ մը ամբողջությամբ լքել եւ դառնալ թուրքերուն, որոնց մենք դիմած էինք 1921 թվականին, փետրվարյան ապստամբության օրերուն. պարոն Վրացյանը դիմեց Թուրքիո իշխանությանը, թե մենք տապալեցինք բոլշեւիզմը, օգնեք: Մենք 20 հազար երիտասարդներու կորուստ ունեցանք, եւ մեր երկիրը արյան մեջ խեղդվեցավ` Թուրքիան մատը չշարժեց, որովհետեւ իրենց փափագն է, որ Հայաստանն ավելի կործանվի: Երբեք պետք չէ խաբկանք ունենալ: Թուրք պետությունը, Թուրքիան, խորապես իրենց պատմական էության մեջ կուզեն Հայաստանի բնաջնջումը, բայց քաղաքական պատճառներով չեն կրնար ադիկա անել: Օրինակ` Կիպրոսի վրա հարձակեցան, բայց 1974-են ի վեր Կիպրոսի խնդիրը տակավին իրենց համար անլույծ պրոբլեմ եղած է:

Մ.Խ.- Իմ կարծիքով այս պահին դա ժեստ է, որ հարկավոր է Հայաստանին միջազգային նպատակահարմարության տեսակետից. Թուրքիան, միեւնույն է, մերժելու է:

Ե.Ա.- Դա կոնտեքստի մեջ պետք է դրվի: Նախ առաջարկն այն է, որ կազմվի միջպետական հանձնաժողով, ոչ այն, որ Աբդուլլահ Գյուլն ըսած է, թե պատմաբաններն իրարու քով գան-ստուգեն` եղեռն եղա՞ծ է, թե ոչ: Հիմա երկու զուգահեռ գծի վրա են այդ բաները գնում. Գյուլը կըսե` պատմաբաններու հանձնախումբ կազմենք, եւ կուզեն, որ իրենց վճարյալ պատմաբանները ըլլան: Նախ պատմաբաններն իրենց վճիռը տված են, երկրորդ` երբ որ թուրք-հայկական հանձնաժողովի այդ առեւտուրը եղավ, որուն դեմ են շատ մարդիկ, ես ալ, վերապահություններ ունեինք, եւ քանի անգամ գրած եմ, բայց շատ հետաքրքիր բան պատահեցավ. թուրքերու եւ հայերու մասնակցությամբ «Արդարադատության միջազգային մինչդատական ատյանը» վճռեց, որ այն, ինչ կատարված է` ցեղասպանություն է, թուրքերն ադկե ավելի ի՞նչ կուզեն` միայն սուտ խենթ կձեւանան...Բայց թուրքերն իրենց քաղաքականության համար պիտի ըսեն: Բուշի իշխանության կողմե շատ պաշտպանված բան է, որպեսզի ներքին մեր (սփյուռքի-Մ.Խ.) զանգվածը լռեցնե, կըսե` թուրքերն ինչ աղվոր առաջարկ կընեն, նստեցեք-խոսեցեք, ադ բաները խոսակցությամբ կըլլան: Թուրքերը սուտ խենթ կձեւանան, Բուշն ալ, եւ Ամերիկայի հաջորդ իշխանությունն ալ սուտ խենթ պիտի ձեւանա, որեւէ մեկը փոքր ժողովրդի շահերուն հետ չէ համակարգած իր շահերը: Ուրեմն` նախագահ Սարգսյանի առաջարկը կոնտեքստին մեջ դնելով` այն չէ, ինչ որ Թուրքիո նախագահը կառաջարկե, այլ` միջպետական հանձնաժողով մը, որպեսզի քննենք բոլոր առկախ հարցերը: Իսկ երկրորդ հանգրվան` այդ հանձնաժողովը կգումարվի այն ատեն, երբ մեր դիվանագիտական հարաբերությունները կհաստատվին եւ սահմանները կբացվին: Թուրքիան ալ կըսե, որ պետք է ամբողջ Ղարաբաղը Ազրբեջանին հանձնեք եւ ձեր վիզը Ազրբեջանին դանակին տակ դնեք` այն ատեն մենք սահմանը կբանանք: Ուրեմն` Թուրքիան սուտ խենթ կձեւանա, քաղաքական խաղ մըն է այս. կպատահի՞, որ իրապես դեմ-դիմաց գանք, այն ատեն բոլոր հարցերը պետք է քննենք եւ լուծենք, եւ ոչ միայն ցեղասպանության, եւ ադոր մեջը վատ բան չկա, որ բոլոր հարցերու վերաբերյալ Թուրքիո հետ նստինք սեղան: Այնպես որ շատ դյուրին է նախագահին այդ առաջարկը քաղաքական շահատակության ենթարկել:

Մ.Խ.- Կարծես ընդհանուր մի եզրակացության եկանք` սփյուռքն ու հայրենիքն իրար վատ գիտեն: Սփյուռքի դերն էլ գուցե վերանայելու խնդիր կա, այնտեղ էլ նոր շեշտադրումներ ուղղորդելու կարիք կա` էլի ներսից, թե ոնց անենք, որ ճիշտ օգտագործվի սփյուռքի ներուժը, խնդիրները ճիշտ դրվեն, որ այն չդիտվի միայն օրվա իշխանության համար փող «կթելու» միջոց: Ինձ շատ է նեղացնում այն փաստը, որ ասացիք, թե իշխանության մոտեցումները տարածող մամուլ չկա սփյուռքում:

Ե.Ա. - Հ1-ը կդիտեմ, երանի կարենայի մյուսներն էլ դիտել: Բացի լրատվությունը (որ հաճախ չի բավարարեր սփյուռքի հետաքրրությունը եւ շատ միակողմանի է), ուրիշ բաներ կան, որ հետաքրքրում են. կեսգիշերին` ժամը երկուքին-երեքին Հ1-ով պատմաբաններ կխոսին, սքանչելի կերպով վերլուծումներ կընեն` այնպիսի խոր հայրենասիրությամբ, բայց տարբեր լեզուներով պետք է ընել կամ օրվա մեջ` գոնե Ամերիկայի համար, շատ հետաքրքրությամբ կդիտվեն: Հետո` մեր Առաջին հանրապետության պետական այրերի մասին կպատմվին` մարդոց մեջ հայրենասիրություն արթնցնող բաներ են ադոնք: Երիտաասարդությունը, ցավոք, հայախոս չէ եւ չի նայում: Մամուլեն զատ` Լոս Անջելեսի մեջ շատ կազմակերպություններու, անհատներու հեռուստացույցի ծրագիրներ կան, եւ սրանք ալ սնվում են այստեղի ընդդիմադիրներեն, լուրեր կառնեն, իսկ Դաշնակցությունը շատ հետաքրքրական դիրք մը ունի, այստեղի կերակրատաշտի ծայրին նստած` իրենք լավ օգտվոմ են, միշտ չեզոք դիրք մը ունին, իբրեւ թե ընդդիմադիր են եւ կքննադատեն այնքան, որ իրենց կերակրատաշտը չվնասվի:

Մ.Խ.- Իսկ մեր մյուս կուսակցությունների մասին բավարար պատկերացում ունե՞ք այդտեղ:

Ե.Ա.- Ես ունեմ, բայց ժողովուրդը չգիտե: Ինչու, գիտե՞ք, այդ «Բարգավաճի» մարդիկը, որոնց քաղաքական կարիերային հետեւած եմ, Հայաստանի հանրապետության հռչակումեն գոնե երեք կամ չորս հանգրվաններե անցած են, տարբեր խմբավորումներու մեջ եղած են, տարբեր կուսակցություններու պատկանած են` ալ ես հետքը կորսունցուցած են` ինչ էր-ով էր: Օրինակ` Ռաֆիկ Պետրոսյանն այսօր Հանրապետականի՞ մեջ է, ռամկավար էր ժամանակին եւ ամենեն մարտական ղեկավար դիրքին վրա գտնվող, ըսավ` երեխուս համար կուսակցությունս փոխեցի:

Մ.Խ.- Դուք որպես կուսակցական կյանքին քաջատեղյակ մարդ եք այդպես խոսում, իսկ միջին սփյուռքահայը ի՞նչ աստիճանի տեղեկացվածություն ունի:

Ե.Ա. - Միջին սփյուռքահայը այստեղի կուսակցությունների մեծ մասի անունը չգիտե, որովհետեւ ամեն ամիս կփոխեն անունները:

Սփյուռքի մեջ կան մարդիկ, որոնք անտարբեր են, այդ է վտանգը: Մարդիկ կան` գիտնական են, քաղաքական գործիչներ են միջազգային մակարդակով, բայց եւ Հայաստանի համար կորսված են: Օրինակ` Էդվարդ Ջերեջյանը. արտաքին գործոց փոխնախարար էր, դեսպան էր Մոսկվայի, Սուրիո մեջ, եւ այսօր «Բեյքր» ինստիտուտի տնօրենն է, բայց ամերիկյան շահերեն կոպեկանոց չի շեղիր, որ Հայաստանին օգտակար ըլլա: Պատրիկ Դեվեջյանը Ֆրանսիայի մեջ պահպանողական կուսակցության մեծն է, չնայած սա մի փոքր ավելի ոգեւորված է հայկականությամբ, բայց նույնն է... Այս թվարկումները շատ են, եւ պետության խնդիրն է դուրսի ուժերը ճիշտ գործածելու ձեւը գտնել:

Մ.Խ.- Իսկ նոր ստեղծվելիք սփյուռքի նախարարությունը կարո՞ղ է այդ խնդիրները լուծել

Ա.Ե.- Ես միշտ կողմնակից եղած եմ, որ սփյուռքի նախարարություն ստեղծվի, բայց սփյուռքի նախարարությունը շատ հստակ մանդատով պետք է լինի. այստեղ իմ ստացած արձագանքներու համաձայն արտաքին գործոց նախարարությունը, մշակույթի կամ այլ նախարարություններ արդեն Սփյուռքի հետ տարբեր գծերով աշխատանքի մեջ են, ավելի տրամաբանական պիտի ըլլար, որ կոմիտե մը ըլլար ու ադ նախարարություններու գործունեությունը ներդաշնակեր: Բայց անձամբ ես կողմնակից եմ, որ սփյուռքի նախարարություն ըլլա, շատ ավելի հեռանկարային է. օրինակ Լիբանանը, Իսրայելն ունին: Լիբանանի բնակչությունը ճիշտ Հայաստանի պես է, ավելի շատ դուրսը մարդ ունին` Միջին Ամերիկա, Հարավային Ամերիկա, քան երկրին մեջ: Հետո նաեւ կարեւոր է` իր մանդատին մեջ կա՞ քաղաքական գործունեություն, թե՞ չկա, դա էլ կարեւոր է: Մյուս երկիրներու համար, որոնք ունին սփյուռքի նախարարություն` նաեւ իրենք քաղաքական գործոնը ունին, որ իրենց սփյուռքը նախ քաղաքական գործոնի վերածեն. երկրորդ` այն, ինչ որ մյուս երկիրները կընեն` դժբախտաբար մենք չենք կրցած ընել, չեմ էլ կարծեր, որ անմիջապես կրնանք ընելՙ հսկա նյութական աղբյուրներ կհայթայթեն իրենց մայր երկրին: Իսկ մենք ի՞նչ կընենք` մեր այս թելեթոնը որ կա, ամբողջ աշխարհը` Ամերիկան, Եվրոպան, Ղարաբաղը իրար խառնելով` 11 կամ 15 մլն դոլար կհավաքեն` ամոթ է, մեկ հոգի սփյուռքի մեջ կարող է այդքանի չեքը գրել, մեկ հոգի: Ամոթ սփյուռքին, ամոթ հայ ժողովրդին, որ այդ հսկա կարողականությամբ` 11 մլն կհավաքենք: Առջի օր իմացա Ղարաբաղի նախկին պաշտոնյաներեն մեկեն, որ այդ 11 մլնն ալ չի հավաքվիր, մեծ մասը խոստում է:

Մ.Խ.- Գուցե սփյուռքի նախարարությունը կարողանա լցնել նաեւ քարոզչության բացը, ինչը արտաքին գործոց նախարարությունը չի կարողանում անել ի պաշտոնե:

Ե.Ա.- Երկիրը պետք է արդարորեն ներկայացնեն, նույնիսկ` քիչ մըն ալ պրոպագանդեն, ինչ-որ դրական կա երկրին մեջ` կարենան մամուլով, հեռուստացույցով եւ այլ միջոցներով, նաեւՙ օտար լեզուներով հասցնել:

Երկու հարցի մասին չխոսեցանք. նախ` կուզեմ անդրադարձ ընել Ամենայն հայոց կաթողիկոսի հեղինակությունը մամուլով խնդրո առարկա դարձնելու հարցին. առաջինը հետեւանքն է այն անհավատության, որ 70 տարի մարդոց հոգիներու մեջ տեղավորված է, եւ շատ հեշտությամբ, ժամանակավոր տակտիկական առավելություններ ձեռք ձգելու նկատողությամբ, սիմվոլները, խորհուրդները, հեղինակությունները վարկաբեկելու շատ անազնիվ գործն է, որ կկատարվի այս սրված, հակամարտ բեւեռացված վիճակին մեջ: Միայն կուզեմ ըսել, որ երբ այդ սիմվոլները դարերու պատմությամբ են կերտված եւ քաղաքական ժամանակավոր նկատումներով վարկաբեկելու փորձ կընեն, դա ժողովրդի ապագային եւ աշխարհայացքի վրա շատ վատ կանդրադառնա, եւ սիմվոլները հեշտ չեն վերականգնիր:

Երկրորդը. այս հակամարտության մեջ (նկատի ունի ներքաղաքական իրավիճակը Հայաստանում-Մ. Խ.) երկու կողմերն իրենց հակադիր կողմի մեջ ոչ մեկ արժանիք ունեցող մարդու նկատմամբ հարգանք կցուցաբերեն. օրինակի համար ընդդիմությունը, որ ավազակապետություն հռչակած է կառավարությունը, նկատի չառներ, որ այսօր վարչապետ մը կա` Տիգրան Սարգսյան, որ տեխնոկրատ մըն է, եւ այսօր այս երկիրը տնտեսական վերակառուցման պետք ունի, եւ այդպիսի միջազգային հեղինակություն մը կգլխավորե կառավարությունը: Նույնը նաեւ Սեյրան Օհանյանի նկատմամբ` պաշտպանության նախարարի, որը համազգային հարգանք կվայելե իբրեւ զինվորական հեղինակություն: Եւ այդպես պետք չէ չորին հետ նաեւ թացն այրել...

Կամ մեր արտաքին գործոց նախարար Էդվարդ Նալբանդյանը, որ մեր շրջանին` Կովկասի մեջ, նույնիսկ նախկին Սովետմիության որեւէ հանրապետության մեջ իբրեւ դիվանագետ պիտի մեծ պատիվով ընդունվեր`ի՞նչ կընե մամուլը:

Եվ երրորդը` նախկին ազատամարտիկներու նկատմամբ վերաբերումն է: Նախկին ազատամարտիկները երբ իրենց հերոսությունը գործադրած են, իրենց դափնիներով պետք է ժողովրդին հարգանքը վայելեն եւ այդ դափնիներով շարունակեն իրենց կյանքը, բայց այնպես կդասավորվի, որ նախկին ազատամարտիկները խաղաղության շրջանին իրենք զիրենք օրենքեն վեր հռչակած են. Երվանդ Օտյանի «Հեղափոխության մակաբույծները» գիրքը ճշմարիտ նկարագրած է այդ երեւույթը: