«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԻ ՔԱՆԻ ՆԿԱՏԱՌՈՒՄ

ՄԻՔԱՅԵԼ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ, Տնտեսագիտության դոկտոր

Ազգային Ժողովն ընդունեց բյուջեն: Զերծ մնալով քաղաքական գնահատականից, մասնագիտական մի քանի նկատառում ներկայացնենք առաջիկա տարիներին երկրի տնտեսության զարգացման համար անհրաժեշտ առաջնահերթ քայլերի վերաբերյալ:

 Ստվերային տնտեսություն եւ Հարկային եկամուտներ: Ստվերային տնտեսությունը մեր երկրում 40-50 տոկոս է, ըստ առանձին մասնագետների գնահատականիՙ ընդհուպ 80 տոկոս: Այդ մասին անուղղակիորեն վկայում են նաեւ խորհրդային տարիների եւ ներկայիս բնակչության 1 շնչի հաշվով սննդամթերքի առանձին տեսակների տարեկան սպառման ծավալների համեմատական ցուցանիշները: Այսպես, 1986 թվականի համեմատ 2006 թվականին բնակչության 1 շնչի հաշվով մսի եւ մսամթերքի սպառումը նվազել է մոտ 2.5 անգամ, ձկինը եւ ձկնամթերքինըՙ 8.7 անգամ, շաքարավազինըՙ 64 տոկոսով, ձվինըՙ 7 տոկոսով: Եթե հաշվի առնենք, որ նույն ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել բնակչության սպառման կառուցվածքի փոփոխություն` ավելի քան 10 տոկոսով աճել է հացի եւ հացամթերքի սպառման ծավալը (որը վկայում է բնակչության սպառման կառուցվածքի բացասական փոփոխության մասին), ապա, միեւնույն է, այն չէր կարող էական ազդեցություն թողնել սպառման կառուցվածքում միեւնույն միտվածություն ունեցող պարենամթերքի սպառման ծավալի վրա:

Ստվերային տնտեսության էական կրճատումը լուրջ ռեզերվ է ոչ միայն բյուջեի ցուցանիշների կատարման, այլեւ երկրի հետագա զարգացման առումով: Եվ պատահական չէ, որ վերջին տարիներին կառավարության տարբեր ծրագրային փաստաթղթերում կարեւորվում են ստվերային տնտեսության կրճատման միջոցառումները [1]: Վերջին մեկ տարվա ընթացքում 300 խոշոր հարկատուների ցուցակում էական փոփոխություններ են կատարվել: Հանրությանը հայտնի գործարարներին պատկանող ձեռնարկությունները խոշոր հարկ վճարողների մեջ վերջին տեղերից զգալիորեն առաջադիմել են (դրանց մեծ մասը ընդգրկված է առաջին 30 խոշոր հարկատուների մեջ): Դեռ ավելին, ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի տվյալներով, 2008-ի հունվար-սեպտեմբերին առաջին 300 խոշոր հարկ վճարողների ցանկում նշված գործարարները, ոչ միայն առաջադիմել են, այլեւ զգալիորեն ավելացրել են մուծված ուղղակի հարկերի բացարձակ մեծությունը: Հանրապետությունում մոտ 120 հազար գործող կազմակերպություններից բյուջեի մուտքերի 70 տոկոսն ապահովում են 270 կազմակերպություն [2]: Հետեւաբար, ստվերի կրճատման զգալի ռեզերվը մնում են խոշոր հարկատուները:

Ստվերը կրճատելու եւ խոշոր սուբյեկտներին հարկային դաշտ բերելու առումով լուրջ անելիքներ ունեն հարկային եւ մաքսային մարմինները [3] եւ այդ բնագավառը կարգավորող օրենսդիրները: Նույն կամ համանման ապրանք ներմուծողների համար հավասար մրցակցային դաշտի ապահովման նպատակով ապրանքի միավորի մաքսային արժեքը պետք է ավել չլինի նույն կամ գրեթե նույն ժամանակահատվածում տվյալ ապրանքատեսակի ամենամեծ խմբաքանակով ներմուծված ապրանքի միավորի մաքսային արժեքից: Ստվերի առաջացմանը մեծապես նպաստում է մեծածախ եւ մանրածախ առեւտուրների միջեւ փաստաթղթաշրջանառությունը կարգավորող օրենսդրական դաշտը: Մանրածախ առեւտրի սուբյեկտները հիմնականում հարկվում են պարզեցված հարկով եւ հաստատագրված վճարներով, իսկ ապրանքները, վերավաճառելու նպատակով, ձեռք են բերում «շուկայից»: Նույնիսկ այն դեպքերում, երբ տվյալ ապրանքատեսակը Հայաստան է ներմուծվում կամ արտադրվում է մեկ կամ երկու սուբյեկտի կողմից, մանրածախ առեւտրի սուբյեկտը այն ձեւակերպում է որպես «շուկայից ձեռքբերում»: Դա հնարավորություն է տալիս մեծածախ վաճառողին ապրանքներն «իրացնել» զրոյին մոտ շահույթով, իսկ մանրածախ վաճառողը ոչինչ չի կորցնում, քանի որ մանրածախ գինը հնարավորություն տալիս է ապահովել նախատեսված շահույթը: Դրա հետեւանքով, մանրածախ եւ մեծածախ գները առանձին դեպքերում միմյանցից 2-2,5 անգամ տարբերվում են: Հետեւաբար, շուկայում գերիշխող դիրք ունեցող սուբյեկտների կողմից տվյալ ապրանքների անհասցե իրացումը պետք է արգելվի [4]:

Ստվերի կրճատման եւ հարկային եկամուտների ավելացման մյուս ուղղությունը «Եկամտահարկի մասին» եւ «Սոցիալական ապահովության վճարների մասին» ՀՀ օրենքներում ներքոհիշյալ փոփոխությունների կատարումն է: «Եկամտահարկի մասին» ՀՀ օրենքով հարկման պրոգրեսիվ դրույքաչափ է կիրառվումՙ մինչեւ 80 հազար դրամից հարկվող գումարի 10 տոկոսը, 80 հազար դրամից ավել գումարի դեպքում` 8 հազար դրամ` գումարած 80 հազար դրամը գերազանցող գումարի 20 տոկոսը: Հետեւաբար, եկամուտ ստացողը շահագրգռված է աշխատավարձի պայմանավորված գումարը ստանալ` անվանական առավել ցածր գումար ձեւակերպելով (80 հազարից բարձր հարկվող եկամտի դեպքում կրկնակի անգամ բարձր եկամտահարկ չվճարելու համար): Առավել եւս, որ չձեւակերպված գումարի համար լրացուցիչ 3 տոկոս չի վճարի սոցիալական ապահովության հիմնադրամին (կենսաթոշակի դեպքում էլ եկամտի մեծությունը էական դեր չի խաղում): Միաժամանակ, այն գործատուին էլ չի խրախուսում բարձր աշխատավարձի ձեւակերպման համար: Քանի որ, «Սոցիալական ապահովության վճարների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված դրույքաչափերն էլ (մինչեւ 20 հազար դրամ ամսական աշխատավարձի դեպքում` 7 հազար դրամ, 20-ից 100 հազար դրամի դեպքում` 7 հազար դրամ` գումարած 20 հազարը գերազանցող գումարի 15 տոկոսը, 100 հազարից ավելի դեպքում` 19 հազար դրամ` գումարած 100 հազարը գերազանցող գումարի 5 տոկոսը) չեն խրախուսում մինչեւ 100 հազար դրամ անվանական աշխատավարձի ձեւակերպումը: Իսկ առավել «ձեռնտուն» թե եկամուտ ստացողի, եւ թե՛ գործատուի համար աշխատողներին առանց ձեւակերպելու վճարելն է:

Մեր կարծիքով, ստվերը կրճատելու եւ հարկային եկամուտներն ավելացնելու նպատակով, նշանակալից դեր կունենա եկամուտների հարկման մասնակի ռեգրեսիվ համակարգի կիրառումը: Մասնավորապես, «Եկամտահարկի մասին» ՀՀ օրենքում ամսական հարկվող եկամտի չափը 80 հազար դրամը գերազանցող դրույքաչափը ճիշտ կլինի երկու դրույքաչափի բաժանելՙ 80 հազար դրամը գերազանցող գումարից մինչեւ 200 հազար դրամի դեպքում հարկի գումարը դարձնել 8 հազար դրամ գումարած 80 հազար դրամը գերազանցող գումարի 20 տոկոսը, իսկ 200 հազար դրամը գերազանցող գումարի դեպքումՙ հարկի գումարը դարձնել 32 հազար դրամ` գումարած 200 հազար դրամը գերազանցող գումարի 5 տոկոսը: Հարկման մասնակի ռեգրեսիոն համակարգ կարելի է կիրառել նաեւ հարկվող շահույթի նկատմամբ` պայմանով, որ այն տարբերակված լինի ըստ առանձին ոլորտների:

«Սոցիալական ապահովության վճարների մասին» ՀՀ օրենքում էլ հարկավոր է եկամուտ ստացողի կողմից սոցիալական ապահովության հիմնադրամին վճարվող 3 տոկոսի դրույքաչափը եւս տարբերակված սահմանել` մինչեւ 200 հազար դրամ եկամուտ ստացողների համար` 3 տոկոս, 200 հազարից ավելի եկամտի դեպքում ` գերազանցող գումարի 1 տոկոսի չափով: Սրանով նաեւ մասամբ կլուծվի սոցիալական արդարության խնդիր:

 Գների կայունություն եւ արտարժույթի փոխարժեք: Հայաստանի Հանրապետությունում դրամավարկային ինքնուրույն քաղաքականության հիմքը դրվեց 1993թ. վերջին, երբ շրջանառության մեջ մտավ ազգային դրամական միավորը:

Անցած տարիների ընթացքում, ելնելով հանրապետության տնտեսության առջեւ ծառացած մակրոտնտեսական կոնկրետ իրավիճակից եւ բանկային համակարգում առաջացած հիմնախնդիրների լուծման անհրաժեշտությունից, էապես փոխվել են ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից իրականացվող դրամավարկային քաղաքականության խնդիրներն ու դրանց իրագործման ուղիները: Եթե սկզբնական փուլում դրամավարկային քաղաքականությունը նպատակաուղղված էր միայն ազգային արժույթի ներքին փոխարկելիության ապահովմանը, հետագայում այն վերածվեց տնտեսական կայունության ապահովման հիմնական գործիքի:

Հայաստանի Հանրապետությունում 1994թ. ընդունվեց «հաստատագրված» փոխարժեքի քաղաքականության սկզբունքը, իսկ 1995թ. շարունակվեցին արժութային կարգավորման օրենսդրական փոփոխությունները, որոնք աստիճանաբար հանգեցրին արժութային գործառնությունների ազատականացմանը: 1996թ. վերանայվեց արժութային շուկայում ՀՀ Կենտրոնական բանկի մասնակցության հարցը: Այն սահմանափակվեց միայն դրամավարկային քաղաքականության ապահովման իրականացմամբ: Այդ շրջանում ՀՀ-ում ապահովվեց գների կայունությունը, եւ ՀՆԱ-ի ինդեքս-դեֆլյատորի ցուցանիշը 1996թ. 119.6 տոկոսից նվազեց եւ 2005թ. կազմեց 103.1 տոկոս: ՀՆԱ-ի նկատմամբ բարելավվեցին նաեւ վճարային հաշվեկշռի ընթացիկ հաշվի եւ պետական բյուջեի պակասուրդի ցուցանիշները:

Սակայն 2005 թվականից վարվող արժութային (ազատ լողացող փոխարժեքի) քաղաքականությունը հանգեցրեց դրամի կտրուկ արժեւորմանը: Դրա հետեւանքով, սկսած 2005 թվականից, զգալիորեն վատացան մակրոտնտեսական ցուցանիշները (բացառությամբ ՀՆԱ-ի աճի): Արտահանման աճի տեմպերը էապես զիջեցին ներմուծման աճի տեմպերին: Դրամի` չափից ավել եւ երկարատեւ արժեւորման պատճառով նվազեց հայրենական արտադրողների մրցունակությունը արտաքին շուկաներում: Այդ բացասական գործընթացը հատկապես խորացավ 2006 թվականին եւ շարունակվեց 2007 թվականի ընթացքում: 2007 թվականին 2005-ի նկատմամբ արտահանումն աճել է մոտ 19 տոկոսով, ներմուծումը` ավելի քան 82 տոկոսով: Դրա հետեւանքով, արտաքին առեւտրաշրջանառության կառուցվածքում արտահանման բաժինը նվազել է 9 տոկոսային նիշով, իսկ արտաքին առեւտրի բացասական հաշվեկշիռն ավելացել է ավելի քան 2,5 անգամ: Միայն 2008 թվականի առաջին կիսամյակում, նախորդ տարվա նույն ժամանաակհատվածի հետ համեմատած, արտաքին առեւտրի բացասական հաշվեկշիռն ավելացել է 66,2 տոկոսով: ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ 2,5 տարվա ընթացքում դրամն արժեւորվել է մոտ 60 տոկոսով (դրամի փոխարժեքը ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ 2005 թվականի հունվարի 31-ի 478.48 դրամից 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ին դարձել է 302.65 դրամ): Դրամի արժեւորմանը զուգընթաց տեղի է ունենում ոչ միայն արտաքին շուկաներում երկրի մրցունակության անկում, այլեւ` սպառողական ապրանքների գնաճ, որը առաջին հերթին ազդում է երկրի ազգաբնակչության, հատկապես սոցիալապես աղքատ եւ միջին խավերի կենսամակարդակի վրա: Հետեւաբար, պետության համար կարեւորվում է երկրի մակրոտնտեսական ցուցանիշների բարելավման, երկրի մրցունակության բարձրացման եւ սպառողական ապրանքների գնաճը վերահսկելի սահմաններում պահելու կարգավորիչ գործառույթների կիրառումը: Իսկ, ո՞րոնք են այն ուղիները եւ գործիքները որոնց շնորհիվ պետությունը կկարողանա լուծել վերոհիշյալ խնդիրները:

ՀՀ սահմանադրության` 2005 թվականի վերափոխումից հետո հստակեցվեց կենտրոնական բանկի հիմնական գործառույթը: Սահմանադրության 83.3 հոդվածի համաձայն Հայաuտանի Հանրապետությունում գների կայունության ապահովումը ՀՀ Կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրն է:

Հարց է առաջանում, Կենտրոնական բանկն ի վիճակի է՞ լուծել իր առջեւ դրված հիմնական խնդիրը: Եթե ոչ, ապա որո՞նք են այն էական խոչնդոտները եւ դրանց վերացման կամ շրջանցման ուղիները [5]:

Ելնելով հիմնական խնդրի լուծման անհրաժեշտությունից, Կենտրոնական բանկը մշակում, հաuտատում եւ իրականացնում է դրամավարկային քաղաքականության ծրագրերը: Յուրաքանչյուր տարի, պետական բյուջեն հաստատվելուց հետո 10 օրվա ընթացքում, կենտրոնական բանկն Ազգային Ժողով է ներկայացնում եւ օրենքով սահմանված կարգով ու ժամկետում հրապարակում է առաջիկա տարվա դրամավարկային քաղաքականության ծրագիրը:

«Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» 1996թ. հունիսի 30-ին ընդունված ՀՀ օրենքի համաձայն այդ ծրագիրը (հոդված 6, կետ 2) ներառում է.

- տնտեսական իրավիճակի վերլուծությունը եւ կանխատեսումը` կապված Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման եւ պետական բյուջեի ցուցանիշների հետ,

- շրջանառության մեջ գտնվող դրամական զանգվածի եւ վարկային ներդրումների առավելագույն սահմանաքանակը,

- Տոկոսադրույքների ու փոխարժեքի մակարդակը,

- դրամավարկային կարգավորման մեթոդները,

- օրենքով սահմանված խնդիրների իրականացման համար կենտրոնական բանկի խորհրդի կողմից սահմանված անհրաժեշտ այլ դրույթներ:

Ինչպես տեսնում ենք, այս ծրագրում չկան գնահատականներ եւ առաջարկություններ երկրի մրցունակության բարձրացմանն ուղղված դրամավարկային քաղաքականության միջոցառումների մասին: Կենտրոնական բանկը դրամավարկային քաղաքականություն մշակելիս ելնում է գնաճի զսպման իր հիմնական գործառույթիցՙ հաշվի առնելով երկրի տնտեսության զարգացման շահը եւ երկրի մրցունակության բարձրացման անհրաժեշտությունը այնքանով, որքանով այն բխում է հիմնական գործառույթից: Այդ պատճառով էլ արժութային քաղաքականությունը դիտում է միայն որպես գնաճի զսպման գործոն: Իսկ Օրենսդրությամբ, ՀՀ կառավարությունը անմիջական մասնակցություն չի ունենում դրամավարկային քաղաքականության մշակմանը եւ ուղղորդմանը: Ուստի եւ պատասխանատու չէ դրա կատարման համար [6]:

Այսպիսով, երկրի արժութային քաղաքականությունը դրամավարկային քաղաքականության այն կարեւոր լծակներից է, որն էական ազդեցություն կարող է ունենալ, ինչպես ամբողջ տնտեսության զարգացման, այնպես էլ երկրի մրցունակության բարձրացման վրա: Հետեւաբար, դրա մշակմանը պետք է մասնակցեն եւ կառավարությունը եւ կենտրոնական բանկը, որի իրականացման համար պետք է երկուսն էլ պատասխանատվություն կրեն:

Իսկ հանրապետությունում կա՞ն արդյոք ուրիշ պետական մարմիններ, որոնք որոշակի դերակատարում ունեն կամ կարող են ունենալ գների կայունացման մեջ: Առնվազն այդպիսիք երկու պետական մարմիններ կան, որոնք ապրանքների գների վրա ազդելու լծակներ ունեն, չնայած գնաճի զսպման ուղղակի գործառույթ չունեն:

ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովը սահմանում է մի շարք ծառայությունների սակագներ, որոնք էապես ազդում են տնտեսության այլ ոլորտների արտադրանքների գների վրա (օրինակ, էլեկտրական եւ ջերմային էներգիաների, բնական գազի սակագները եւ այլն): Հետեւաբար, գնաճը կարող է ունենալ զսպող կամ, ընդհակառակը, արագացնող ազդեցություն: Իսկ այն ապրանքային շուկաներում, որոնցում գերիշխող դիրք ունեցող ֆիրմաներ կան, կամ մի շարք ֆիրմաներ համատեղ գերիշխող դիրք կամ շուկայական մեծ իշխանություն ունեն, եւ գների փոփոխության գործողություններ են կատարվում, կարգավորիչ գործառույթ ունի ՀՀ տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովը [7]:

Ինչպես նկատեցինք, գների կայունության ապահովումը միայն մեկ պետական մարմնի հնարավորություններից դուրս է: Դրան կարելի է հասնել միայն պետական մարմինների (կառավարություն, կենտրոնական բանկ, հանրային ծառայությունները կարգավորող եւ մրցակցությունը պաշտպանող հանձնաժողովներ) համալիր, համաձայնեցված ծրագրերի առկայության դեպքում: Միաժամանակ, կողմերից որեւէ մեկի շահերին տուրք չտալու նպատակով անհրաժեշտ է ապահովել դրանցից յուրաքանչյուրի անկախության աստիճանի հնարավորինս բարձրացումը:

 Մրցակցություն եւ մենաշնորհներ: Անկախացումից հետո, չնայած տնտեսության առանձին ոլորտների բարեփոխումներին, ընդհանուր առմամբ, տնտեսության մենաշնորհացման աստիճանը բարձր է մնում: Այսպես, 2001-2006 թվականների տվյալներով, Հայաստանի ապրանքային շուկաներում բավական բարձր են համակենտրոնացման մակարդակները: Ընդունված դասակարգմամբ, ոււսումնասիրված 73 ապրանքային շուկաների 58.9 տոկոսը համակենտրոնացման բարձր աստիճան ունի, 28.8 տոկոսըՙ միջին: Ապրանքային շուկաներից ընդամենը 12.3 տոկոսում է համակենտրոնացման աստիճանը ցածր: Ընդ որում, շուկաների մոտ երկու երրորդ մասում գերիշխող դիրք ունեցող տնտեսվարող սուբյեկտներ կան: Չխորանալով Հայաստանի Հանրապետության ապրանքային շուկաների մենաշնորհացման բարձր աստիճանի պատճառների մեջ [8], նշենք միայն, որ դրանք եւ օբյեկտիվ են, եւ սուբյեկտիվ: Հետեւաբար, խնդիրը սուբյեկտիվ գործոնների ազդեցության հնարավորին չափով մեղմումն է: Այդ նպատակով, մեր կարծիքով, հարկավոր է մենաշնորհացմանը հակազդող տնտեսական մեխանիզմներ ստեղծել եւ, միաժամանակ, տնտեսական դաշտը կարգավորող մարմնի իրավասություններն ընդլայնել: Մասնավորապես, «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքում (հետայսու` մրցակցային օրենք) անհրաժեշտ է դրույթներ նախատեսելՙ կարգավորողի կողմից մրցակցային քաղաքականության միջնաժամկետ եւ երկարաժամկետ ծրագրեր կազմելու, կարգավորողի եւ որոշում կայացնողի անկախության աստիճանը բարձրացնելու [9], հակամրցակցային վարքագիծ եւ գործողություններ թույլ չտալու համար պետական մարմինների գործողությունների նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու վերաբերյալ: Իսկ մենաշնորհ գործունեության սահմանափակման նպատակով, պետության համար ռազմավարական նշանակության շուկաներում գերիշխող դիրք ունեցող ֆիրմաների նկատմամբ սահմանափակող ֆինանսական մեխանիզմներ կիրառել:

Առավել մանրամասն ներկայացնենք վերջին դրույթը: Մասնավորապես, հարկավոր է օրենքի ուժով ռազմավարական նշանակություն ունեցող շուկաներում գերիշխող դիրք գրավող սուբյեկտների համար ՀՀ կենտրոնական բանկում որոշակի դեպոզիտներ տեղադրելու պարտավորություն նախատեսել [10]: Դեպոզիտների մեծությունը չպետք է փոքր լինի կենտրոնացված գրանցամատյանում գրանցված տնտեսավարող սուբյեկտի տվյալ ապրանքատեսակի իրացման տարեկան ծավալի մեկ քառորդից:

Յուրաքանչյուր տարի (դեկտեմբերին) կառավարության որոշմամբ պետք է հաստատվի գալիք տարվա համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող ապրանքատեսակների եւ ծառայությունների ցանկը: Վերջինս հիմք ընդունելով տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական մարմինը (Հանձնաժողովը) պետք է բացահայտի տվյալ ապրանքային շուկաներում գերիշխող դիրք ունեցող տնտեսավարող սուբյեկտներինՙ գրանցելով դրանց կենտրոնացված գրանցամատյանում (ռեեստրում):

Դեպոզիտների օգտագործման կարգը պետք է համատեղ մշակեն եւ հաստատեն Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը, ՀՀ կենտրոնական բանկը եւ ՀՀ տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական մարմինը: Մեր կարծիքով, նման մոտեցումը, մի կողմից, պետությանը հնարավորություն կտա նախապես ապահովագրվել ռեեստրում գրանցված տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից շուկայից դուրս գալու վերաբերյալ անսպասելի որոշում կայացնելու բացասական հետեւանքներից [11], մյուս կողմիցՙ առանց սոցիալական կամ տնտեսական ցնցումների, կարգավորել մրցակցությունը եւ սպառողների համար լուծել ապրանքների` անհրաժեշտ քանակով ապահովելու հիմնահարցը: Այլ կերպ ասածՙ լուծել տվյալ շուկայի տնտեսական անվտանգության խնդիրը: Միաժամանակ, կսահմանափակվեն այն տնտեսվարողների հնարավորությունները, որոնք այլ պայմաններում փորձ կանեն նորանոր շուկաներ գրավել:

Հակամենաշնորհային կարգավորման եւ մրցակցության պաշտպանության համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ, որպես կանոն, կարգավորող մարմինները գործում են կոլեգիալության սկզբունքով եւ ունեն անկախության որոշակի աստիճան: Ժողովրդավարական որոշակի ավանդույթներ եւ մշակույթ ունեցող երկրներում կոլեգիալության սկզբունքի կիրառումն ավելի դյուրին է, քան նման ավանդույթներ չունեցող, առավել եւս տարածքով փոքր երկրներում, որոնցում այդ սկզբունքի պահպանումը զգալիորեն կախված է ինչպես կարգավորողի, այնպես էլ դրանում որոշում կայացնողների իրական անկախության ապահովման մեխանիզմից:

Կոլեգիալ մարմիններում օբյեկտիվորեն որոշակի հակասություններ են առաջանում մարմնի ղեկավարի եւ մյուս անդամների կամ դրանց մի մասի միջեւ [12]:

Հայաստանում ինչպես մցակցային օրենքով, այնպես էլ «Հանրային ծառայությունները կարգավորող մարմնի մասին» ՀՀ օրենքով, կարգավորող մարմինները օժտված են անկախության միջին աստիճանով [13]: Երկու դեպքում էլ կարգավորող մարմինը (Հանձնաժողովը, այդ թվում` նախագահը եւ տեղակալը) ձեւավորվում է նախագահի հրամանագրով, հինգ տարի պաշտոնավարման ժամկետով (առաջին դեպքում անմիջապես նախագահի կողմից, երկրորդ դեպքում` վարչապետի ներկայացմամբ): Հանրային ծառայությունները կարգավորող մարմինը աշխատանքի վարձատրության սահմանման առումով առավել պաշտպանված է, քան մրցակցությունը պաշտպանող մարինը, քանի որ առաջինի աշխատավարձի ֆոնդը օրենքով է սահմանված (պատահական չէ, որ առաջինում հանձնաժողովի եւ աշխատակազմի միջին աշխատավարձը երկու անգամ բարձր է, քան երկրորդում) [14]:

Իմ համոզմամբ, որոշումներ կայացնելիս թե կարգավորողի, եւ թե Հանձնաժողովի յուրաքանչյուր անդամի անկախության աստիճանի բարձրացման նպատակով ճիշտ կլինի կիրառել Հանձնաժողովի ձեւավորման ներքոհիշյալ մեխանիզմը: Հանձնաժողովը պետք է ձեւավորեն իշխանության երեք մարմինները` Հանրապետության Նախագահը, Ազգային Ժողովը եւ Հանրապետության Վարչապետը [15]: Անկաշկանդ որոշում կայացնելու համար Հանձնաժողովի շարքային անդամի եւ Հանձնաժողովի նախագահի կամ նրա տեղակալի միջեւ պետք է իրավական հավասարություն լինի: Իսկ նման բան կարող է լինել, եթե Հանձնաժողովի նախագահը եւ նրա տեղակալը Հանձնաժողովի անդամներից նշանակվեն ռոտացիոն սկզբունքով: Հանձնաժողովի այն անդամը, որի աշխատանքային ժամկետը լրանում է հաջորդը, պետք է ծառայի որպես Հանձնաժողովի նախագահ, իսկ հանձնաժողովի այն անդամը, որի աշխատանքային ժամկետը լրանում է նախագահի ժամկետը լրանալուց հետո, պետք է ծառայի որպես հանձնաժողովի փոխնախագահ:

Մեկ հանգամանք եւս: Պետական այս երկու մարմինները առանձին շուկաներ ուսումնասիրելիս (հանրային ծառայության շուկաները) երբեմն շահերի բախում են ունենում: Հաշվի առնելով նաեւ հանրապետության փոքր տարածքը եւ պետական կառավարման համակարգի օպտիմալացման անհրաժեշտությունը` ճիշտ կլինի պետական վերոհիշյալ երկու մարմինների փոխարեն ունենալ նույն գործառույթները կատարող մեկ մարմին [16]:

 Կադրեր: Կադրերի հիմնախնդիրը հայկական երեք հանրապետությունների համար էլ եղել է աքիլլեսյան գարշապարը: Առանձին հետազոտողներ Առաջին հանրապետության կործանման հիմնական պատճառների մեջ թվարկում են նաեւ ոչ ճիշտ կադրային քաղաքականությունը: Խորհրդային տարիներին եւս կուսակցական ու տնտեսական պաշտոնները համատարած նշանակվում էին ծանոթ-բարեկամների շրջապատից: Չնայած բարձր պաշտոններին, որպես կանոն, նշանակում էին միայն կուսակցական որոշակի բովով անցած եւ կենսափորձ ունեցող կադրերին: Այլ էր վիճակը անկախացումից հետո:

Եթե խորհրդային տարիներին ոչ միայն կուսակցական, այլեւ տնտեսական բարձր պաշտոն զբաղեցնելու պարտադիր պայմանը ԽՄԿԿ անդամ լինել էր, ապա անկախության առաջին տարիներին` ՀՀՇ-ի կամ դրա որեւէ արբանյակ կուսակցության անդամ կամ առնվազն համակիր լինելը: Եվ պատահական չէր, որ «առնետավազքի սկիզբը» դրվեց այդ ժամանակահատվածում: Արհեստավարժ, ազնիվ լինելու հատկանիշները, լավագույն դեպքում, հաշվի էին առնվում միջին պաշտոններին նշանակելիս: Անցանկալի կադրերից ազատվելու համար խորհրդային տարիներին օգտագործվում էին «տրոցկիստական» կամ «դաշնակցական», հհշ-ի իշխանության օրոք` «դաշնակցական» եւ այլ «ոչ ցանկալի կուսակցություններին» հարելու պիտակավորման մեթոդները [17]: Առաջին կոալիցիոն կառավարությունը ձեւավորելիս նույնիսկ փոխնախարարների զգալի մասը նշանակվեց ըստ կուսակցական պատկանելության [18]: Բնական է, որ ոչ արհեստավարժ կադրերի նշանակումը չէր կարող անհետեւանք լինել տնտեսության համար:

Ոչ մի օրենք կամ այլ իրավական ակտ չի կարող ըստ նպատակի գործել, եթե դրանք կիրառող կադրը չի համապատասխանում ներքոհիշյալ երկու չափանիշներին.

ա/ ազնիվ եւ անկաշառ է,

բ/ արհեստավարժ է:

Տնտեսության յուրաքանչյուր բնագավառում կաշառակերությունը կարելի է նվազագույնի հասցնել միայն համապատասխան պետական մարմնի անկաշառ ղեկավար նշանակելու դեպքում: Հակառակ պարագայում, հակակոռուպցիոն ոչ մի հանձնաժողով էլ չի կարող կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքար մղել [19]: Ոչ մի ազնիվ ղեկավար չի կարող արդյունավետ գործել, եթե ինքը արհեստավարժ չէ, եւ իր ձեւավորած կադրերն էլ արհեստավարժ չեն [20]:

Վերոհիշյալ նկատառումները, թեեւ միակը չեն, այնուամենայնիվ, իմ կարծիքով, տնտեսության զարգացման կարեւոր գրավական են:

Ծանոթագրություններ

1. Տե'ս, օրինակ, Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիր: Վերանայված տարբերակ:

2. «Ազգ», օրաթերթ, 24.01.2008թ. - 23.10.2008թ.

3. Օգոստոսի 20-ին հարկային - մաքսային մարմինների միաձուլմամբ, կառավարությանն առընթեր եկամուտների կոմիտեի ստեղծումը, ինչպես նա- հդմ-ների կիրառումից հետո առաջին անգամ հդմ չկիրառող խոշոր «սուպերմարկետների» (առայժմ` 10) գործունեության դադարեցումը հույս է ներշնչում, որ դրանց հարկային դաշտ բերելու գործնական քայլեր են արվում: Այդ է վկայում նա- խոշոր սուպեր մարկետների կողմից շրջանառության ծավալների միջին հաշվով շուրջ 6 անգամ ավելացված ծավալներով հաշվետվու)թյուն ներկայացնելու փաստը:

4. Վարչական տույժ կիրառվի - իրացման գինն էլ համարվի հասցեագրված իրացման գնից ոչ պակաս:

5. Հարց է նա-, թե որքանով է նպատակահարմար, որ սահմանադրությամբ Կենրոնական բանկի առջ- նման խնդիր է դրված, սակայն սույն հոդվածում դրան չենք անդրադառնա

6. Չնայած «Կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն, ԿԲ-ի նախագահը մասնակցում է կաառվարության նիստերին - կարող է քննարկվող հարցերի շուրջ գրավոր կարծիք ներկայացնել, իսկ կառավարության լիազոր ներկայացուցիչը` ԿԲ-ի նիստերին, սակայն պատասխանատվության մեխանիզմի բացակայությունը այդ մասնակցությունը ակտիվ դերակատարության փոխարեն ավելի շուտ դարձնում է «գլխացավանքից հեռու մնալու» վիճակում լինելու ցանկության:

7. Նշված մարմինների կարգավորիչ գործառույթներին կանդրադառնանք ստոր-:

8. Տողերիս հեղինակը դրանց անդրադարձել է իր մի շարք հրապարակումներում:, (մասնավորապես տե՛ս Մ.Վ.Միքայելյան, Տնտեսական մրցակցության - մենաշնորհների պետական կարգավորման հիմնահարցերը Հայաստանի Հանրապետությունում, Եր. 2005թ.):

9. Այս դրույթին առավել մանրամասն կանդրադառնանք ստոր-:

10. Ի դեպ, նման տեսակետի է հակված նա- ՀՀ նախկին վարչապետ Ա.Դարբինյանը:

11. Անկախության տարիներին տարբեր (գլխավորապես շահութահարկի արտոնություն)ներից օգտվելու) դրդապատճառներով արձանագրվել են խոշոր սուբյեկտների կողմից շուկայից դուրս գալու մի շարք դեպքեր:

12. Կոլեգիալությունը ենթադրում է, որ ձայնի իրավունք ունեցող յուրաքանչյուր քվեարկող կողմնորոշվում է իր գիտելիքներին, հարցի ըմբռնման աստիճանին - իր խղճին համապատասխան: Մինչդեռ նման «պահվածքը» միշտ չէ որ դուր կգա մարմնի ղեկավարին: Սա էլ հանգեցնում է որոշակի հակասությունների, որի աստիճանը պայմանավորված է ոչ միայն քվեարկողների ինտելեկտից, այլ- հարաբերությունները կարգավորող մեխա)նիզմի հստակությունից: Հայաստանի փորձը ցույց է տալիս, որ կոլեգիալ բոլոր մարմիններում էլ, առանց բացառության, նման հակասություններ կան, մի մասում` ավելի ցայտուն, մյուսում` առավել քողարկված:

13. Անկախության առավել բարձր աստիճանով օժտված է ՀՀ սահմանադրական դատարանը:

14. Համեմատության համար նշենք, որ Գերմանիայում ֆեդերալ կարտելային ծառայության աշխատողների միջին աշխատավարձը 2,5 անգամ ավել է գործադիր իշխանության մյուս մարմինների միջին աշխատավարձից: Մասնագետների գնահատմամբ, դա արվում է կոռուպցիոն ռիսկերի մեղմման, լավագույն մասնագետներին պահելու միտումով (կարգավորվող սուբյեկտները խոշոր բիզնեսի ներկայացուցիչներն են, որոնք ջանք չեն խնայի ոչ միայն կարգավորողին կաշառելու, այլ-` պետական մարմիններից բարձր վարձատրությամբ լավագույն կադրերին հրապուրելու համար):

15. Կոլեգիալ մարմնի ձ-ավորման նույնանման մեխանիզմ մեզ մոտ կա: Մասնավորապես, ՀՀ սահմանադրական դատարանի անդամները նշանակվում են Հանրապետության Նախագահի - Ազգային Ժողովի կողմից:

16. Դրա անհրաժեշտության մասին տողերիս հեղինակն անդրադարձել է դեռ-ս այդ մարմինների ստեղծումից առաջ (տե’ս Մ.Միքայելյան, Շուկան - նրա կարգավորման անհրաժեշտությունը , Հայաստանի Հանրապետու)թյուն, օրաթերթ, 03.12.1996թ.): Այդ կարծիքին են նա- այլ հետազոտողներ (տե’ս Ա.Մարկոսյան, Մ.Մկրտումյան, Բնական մենաշնորհների պետական կարգավորումը, Ե. 2002, էջ 245):

17. Ներկայումս էլ առկա է հհշ-ականությանը հարելու զրպարտչական պիտակավորումը:

18. Պատմում են, որ կուսակցական ցուցակով նշանակված փոխնախարարներից մեկին մյուս փոխնախա)րար)ներին ներկայացնելիս, տվյալ բնագավառում նրանից օգտակար աշխատանք չակնկալելու հանգամանքը ընդգծելու համար, նախարարը նորանշանակ փոխնախարարին տեղեկացրել է, թե փոխնախարարներից որն է սուրճ - որը թեյ նախընտրում: Դա չնայած զավեշտ է, բայց ճշմարտությու)նից հեռու չէ: Հարկ է նշել, որ գործադիր իշխանությունում վերջին մի շարք նշանակումները հույս են ներշնչում, որ աստիճանաբար ձերբազատվում ենք տնտեսության բնագավառի «կուսակցականաց)ման» բարդույթից:

19. Ի տարբերություն թերահավատորեն տրամադրված հասարակության այլ անդամների, ես համոզված եմ, որ հասարակության մեջ այդպիսի կադրեր շատ կան: Իմ շրջապատում ես շատերին գիտեմ:

20. Գուցե իմ ընդդիմախոսները նշեն, որ քաղաքացիական ծառայողները պաշտոնի են նշանակվում մրցու)թային կարգով: Ընդհանուր առմամբ, համաձայն եմ քաղաքացիական ծառայողներին մրցութային կարգով ընտրելու գաղափարին, սակայն փորձը ցույց է տալիս, որ միշտ չէ, որ մրցույթով լավագույն կադրն է անցնում: