Ստորեւ թարգմանաբար ներկայացվող հոդվածում «Կալիֆոռնիա կուրիեր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր Հարութ Սասունյանը ներկայացնում է Թուրքիայում հայոց պատրիարքարանի վերաբերյալ իր մտահոգությունները:
Մի տարի առաջ Թուրքիայի հայոց պատրիարք, 53-ամյա Մեսրոպ Մութաֆյանն անսպասելիորեն սկսեց տառապել անբուժելի մի հիվանդությամբ: Նրա պաշտոնական պարտականությունները ժամանակավորապես դրվեցին 55-ամյա Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանի եւ 83-ամյա Շահան արքեպիսկոպոս Սվաճյանի վրա:
Պատրիարքի հիվանդության պատճառների վերաբերյալ շատ հարցեր են առաջացել: Նրա բուժող բժիշկները հայտարարել են, որ նա տառապում է դեռեւս չբացահայտված նյարդային խանգարումից եւ հիշողության կորստից:
Ստամբուլի հայկական համայնքի անդամներն իրարամերժ կարծիքներ են արտահայտում նրան փոխարինելու հարցի նպատակահարմարության մասին: Նոր պատրիարք ընտրելը խնդրահարույց է, քանի որ սովորաբար պատրիարքները մնում են իրենց պաշտոնում մինչեւ կյանքի վերջը: Բայց, մյուս կողմից, նման կարեւոր մի հոգեւոր կենտրոն երկար չի կարող առանց առաջնորդի մնալ: Մութաֆյանը պատրիարք էր ընտրվել 1998-ին: Ներկայումս ամբողջ աշխարհով մեկ հազիվ 10 հայ հոգեւորականներ կարող են հավակնել այդ պաշտոնին, քանի որ, ըստ թուրքական օրենքների, թեկնածուները պետք է ծնված լինեն Թուրքիայում: Այդ 10 հոգեւորականներից 2-ը բնակվում են Ստամբուլում, մյուսներըՙ Հայաստանում, Մ. Նահանգներում եւ Գերմանիայում:
Քանի որ Աթեշյան արքեպիսկոպոսն արդեն իսկ իր վրա է վերցրել պատրիարքարանի մի շարք պարտականությունները, նա կարող է առաջնայնության հավակնել ընտրությունների դեպքում: Այդ պատճառով էլ չափազանց կարեւոր է, որ հայ հասարակությունը տեղյակ լինի նրա անցած կյանքի, գործողությունների եւ հայտարարությունների մասին:
Պատրիարքական նախկին ընտրություններում թուրքական կառավարությունը հուշել է հայկական համայնքին, թե ում է նախընտրում տեսնել այդ պաշտոնում: Այդ նախընտրության նշաններից մեկն այն է, թե տվյալ հոգեւորականը քանի անգամ է Անկարա հրավիրվել «խորհրդակցությունների» համար:
Հայ-թուրքական խնդիրների վերաբերյալ արքեպիսկոպոս Աթեշյանի դիրքորոշումներին ծանոթանալու համար ներկայացնում ենք հատվածներ «Շպիգել օնլայնին» (հայտնի «Դեր Շպիգել» գերմանական հանդեսի էլեկտրոնային տարբերակը) տված իր երկար հարցազրույցից, որը տեղի է ունեցել հրեա ռաբբիի եւ իսլամ մուֆթիի ընկերակցությամբ անցյալ ամիս նախագահ Օբամայի հետ ունեցած հանդիպումից անմիջապես հետո: Հույն պատրիարքն առանձին է հանդիպել Ամերիկայի նորընտիր նախագահի հետ:
Արքեպիսկոպոս Աթեշյանը հայտնել է «Շպիգելին», որ Օբամայի հետ «խոսել է 1915-ի դեպքերի մասին եւ նշել, որ 2 ժողովուրդներն էլ տուժել են դրանց հետեւանքում»: Նա նաեւ ասել է. «Մենքՙ Թուրքիայում ապրող հայերս, նման ենք ապահարզանի հետեւանքում (անօթեւան) մնացած երեխաների: Թուրքերենով մենք մեր երկիրը «անավաթան» ենք անվանում, որը նշանակում է «մայրենիք», իսկ հայերենովՙ «հայրենիք»: Մենք մեր մոր հետ ենք ապրել անցած 80 տարիների ընթացքում: Այժմ ցանկանում ենք, որ մեր ծնողները հաշտվեն իրար հետ»:
Իսկ Օբամայի ապրիլքսանչորսյան ելույթի վերաբերյալ նա ասել է. «Թուրքական կառավարությունը դժգոհ է, որ Մ. Նահանգների նախագահը օգտագործեց «Մեծ եղեռն» բառակապակցությունը: Դա նույն բառն է, որ հայերն են օգտագործում 1915-ի իրադարձությունների առնչությամբ եւ հիմնականում նույն իմաստն ունի: Բայց հայերը եւս հուսախաբ են: Շատերն ուզում էին, որ նա օգտագործի «Ց» բառը, որը նա չարեց: Մ. Նահանգները Թուրքիայի կարիքն ունի, որը նրա ամենակարեւոր ռազմավարական դաշնակիցն է»:
Նա հավելել է, որ «հայերն անատոլիական հողատարածքում ապրում են արդեն 2 հազար տարի եւ վերջին հազար տարում կիսել են այդ տարածքը թուրքերի հետ: Մեր ժողովուրդները եղբայրների նման էին մինչեւ 1915-ի ողբերգական դեպքերը: Հիմա դարձյալ հույս կա (որ եղբայրներ լինենք), այնպես որ չպետք է խաղաքարտի վրա դնենք այդ հնարավորությունը: Հաջորդ քայլը պետք է լինի դիվանագիտական հաշտեցումը, որին պետք է հետեւի սահմանների բացումը»: Հետաքրքրական է, որ նա բաց է թողել, այսպես կոչված, «Պատմաբանների հանձնաժողով» ստեղծելու միտքը, որի մասին շատ է շահագործվում մեր օրերում:
Երբ հարց է տրվել սփյուռքի կողմից ցեղասպանության ճանաչման ջանքերի մասին, արքեպիսկոպոս Աթեշյանը շատ զգուշավոր կերպով պատասխանել է. «Ես չեմ ցանկանում նրանց դատել: Չեմ ցանկանում որեւէ մեկին դատել: Ես հոգեւորական եմ եւ իմ պարտականությունը չէ պատմական ուսումնասիրություններ կատարելը կամ մեղավորներ հայտնաբերելը: Միակ բանը, որ ուզում եմ ասել իմ թուրք եւ հայ գործընկերներին, հետեւյալն է. «Գիտենք, որ շատ ահավոր բան կատարվեց 1915-ին: Գիտենք, որ թուրքեր եւ մահմեդականներ եւս տուժեցին: Գիտենք նաեւ, որ այսօր համագործակցելու հնարավորություն է ստեղծվել մեր ժողովուրդների համար»:
Թուրքիայում ներկա զարգացումներին անդրադառնալով նա մեկնաբանել է. «Այո, իհարկե, մտածելակերպի փոփոխություն կա Թուրքիայում: Տասը տարի առաջ ոչ ոք չէր համարձակվի 1915-ի դեպքերի վերաբերյալ հարցեր առաջ քաշել: Այդ վախը նվազել է այժմ: Այսօր մենք կարող ենք գրել եւ հեռուստատեսությամբ քննարկել այդ հարցը: 1990-ականների հետ համեմատած մարդու իրավունքների հարցերը մեծ առաջընթաց են արձանագրել այս երկրում: Դա թույլ է տալիս նաեւ մեր կրոնը պաշտել եւ ազատորեն վերանորոգել մեր եկեղեցիները: Մինչեւ վերջերս մենք կառավարությունից թույլտվություն պետք է խնդրեինք յուրաքանչյուր մեխի համար: Չգրված օրենք է այս երկրում, որ քրիստոնյան երբեք չի կարող նախարար կամ զինվորական պաշտոնյա դառնալ: Բայց հավատացած եմ, որ դա էլ կփոխվի ապագայում»:
Նման հարցազրույցներ տալու խնդիրն այն է, որ հայ հոգեւորականները չափազանց զգույշ պետք է լինեն իրենց խոսքերում, հաշվի առնելով երկրի «դրակոնյան» օրենքները: Մի սխալ բառը նրանց կարող է բանտ առաջնորդել: Աթեշյանի պարագան ավելի պարտավորեցնող է:
Ամենաճիշտ ուղին Թուրքիայում հայ հոգեւորականների համար միայն կրոնական գործերով զբաղվելն է եւ քաղաքական հարցեր չքննարկելը, որպեսզի որպես քարոզչական «գործիք» նրանց չօգտագործեն թուրք կառավարական շրջանակները:
Թարգմ. Հ. Ծ.