«Արմինյն միրոր սփեքթեյթր» շաբաթաթերթի 2009 թվի նոյեմբերի 14-ի համարից ստորեւ թարգմանաբար ներկայացվող հոդվածը պատկանում է 2008-ին Երեւան եւ Եղեռնի հուշարձան այցելած Հասան Ջեմալի գրչին, որը 1915 թվի հայերի ցեղասպանությունը կազմակերպող եւ իրականացնողներից այդ ժամանակվա ծովային նախարար Ջեմալ փաշայի թոռն է:
Հրանտ Դինքը, հիշում եմ, մի անգամ ասաց. «Եկեք նախ եւ առաջ հարգանք ցուցաբերենք միմյանց ցավին ու վշտին»:
Գուցե Հրանտի հենց այս խոսքերն էին եւ նրա ցավագին փորձառությունը, որ ինձ, կյանքումս առաջին անգամ, բերեցին Հայաստան եւ ստիպեցին հուզախառն զգացմունքների մի ամբողջ հեղեղ ապրել ցեղասպանության հուշարձանի առաջ:
Արարատ լեռը մերթ հայտնվում, մերթ անհետանում է մշուշի մեջ: Թախծոտ տեսք ունի: Բայց ինչքան վեհ ու փխրուն է իր ձյունածածկ գագաթով: Զգում եմ, որ կարող ես բռնել նրան, եթե ձեռքդ երկարես:
Մենակ եմ Հրանտի հետ եւ հուշարձանի առաջ կանգնած մտածում եմ ցավի ու վշտի մասին: Մտածում եմ ցավը հարգելու, ուրիշի ցավը հասկանալու եւ նրա հետ այդ ցավը կիսելու մասին: Արշալույսի տարօրինակ լռության մեջ ես մենակ եմ Հրանտի հետ: Իսկ ականջներումս հնչում է Ռաքելի ճիչը:
Հայերի կրած ողբերգական ցավը հասունացրել էր Հրանտին: Եվ գուցե այդ ցավն էր, որ օգնեց նրան խոսելու եւ գրելու իր խղճի լեզվով: Մարդ միշտ էլ մի բան սովորում է ուրիշներից: Ես էլ սովորեցի Հրանտից, իր ողջության եւ մահվան ժամանակ:
Ես սովորեցի, որ պատմությունից մարդ չի կարող խուսափել: Առավոտյան մաքրամաքուր լռության մեջ, Հրանտին ունենալով մտքումս, ես մտածեցի, թե ինչքան անիմաստ է ժխտել պատմությունը: Միաժամանակ հասկացա, թե ինչքան ռիսկոտ է լինել պատմության, ցավերի ու վշտերի գերին: Հեռվից ինձ հասավ մորս հորեղբոր ձայնը. «Արմատները չեն անհետանում, տղա՛ս»:
Նա չերքեզ էր, կաբարդինների ցեղից: Բայց նա իր ինքնության մասին չէր խոսում: Դա մեր պետությունից «վախի զգացումն էր», որ ստիպում էր նրան լռել: Երբ ես համառում էի, նա ասում էր. «Մի նշիր այդ բաները»: Բայց մահանալուց առաջ նա ականջիս փսփսաց. «Հասա՛ն, տղա՛ս, արմատները չեն անհետանում»:
Մարդկանց արմատները եւ այն հողը, որի վրա նրանք գցել են արմատներ, շատ կարեւոր են: Ինչպես մարդկության դեմ գործված հանցագործություն է մարդկանց իրենց լեզվից ու ինքնությունից զրկելը, նույնպես էլ մեծագույն հանցագործություն է մարդկանց զրկեն իրենց հողից ու արմատներից: Իսկ նման արարքների համար պատճառաբանություններ հնչեցնելն անբաժանելի մաս է կազմում այդ հանցագործության:
Հայերն զգացել են այդ մեծ ցավը: Նրանք դա զգացին, երբ Անատոլիայից նրանց արմատախիլ արեցին: Նրանք դա զգացին 1915-ին, 1916-ին: Եվ կարոտը Անատոլիայի հանդեպ երբեք չդադարեց նրանց հոգիներում:
Թուրքերն էլ են զգացել նման ցավ, երբ նրանց Բալկաններից եւ Կովկասից արմատախիլ արեցին:
Քրդերն էլ են զգացել նման ցավ, երբ նրանց վտարեցին իրենց հողերից եւ զրկեցին նրանց իրենց լեզվից ու ինքնությունից:
Ես չեմ համեմատում ցավն ու վիշտը: Նման բան անելը սխալ կլիներ: Ցավն ու վիշտը չեն կարող համեմատվել: Հրանտի ձայնը հնչում է ականջներումս. «Եկեք նախ եւ առաջ հարգանք ցուցաբերենք միմյանց ցավին ու վշտին»:
Հրանտն իր սեփական ցավի մասին լուռ էր արտահայտվում: «Գիտեմ ինչ է պատահել իմ նախնիների հետ: Ոմանք կոչում են «կոտորած», ուրիշներըՙ «ցեղասպանություն», երրորդներըՙ «բռնի տեղահանում», իսկ մի այլ խումբ էլՙ «ողբերգություն»: Իմ նախնիները կոչում էին անատոլիական լեզվամտածողությամբՙ «սպանդ»:
Նրանցից ամենաանպաշտպաններինՙ երեխաներին, կանանց եւ մեծահասակներին արտաքսում են անծանոթ վայրեր եւ քշում նրանց դեպի անվերջանալի ճանապարհներ, եւ եթե որպես հետեւանք նրանց մեծամասնությունը անհետանում է, ինչպե՞ս կարելի է արդարացնել մեր մտորումներն այդ արարքը բնութագրող այս կամ այն բառի ընտրության հարցում: Կարելի՞ է արդյոք մարդկայնորեն բացատրել այս երեւույթը: «Եթե մենք շարունակենք ձեռնածություն անել չկողմնորոշվելովՙ «ցեղասպանությո՞ւն» կոչենք կատարվածը, թե՞ «էվակուացիա», եւ եթե մենք չկարողանանք հավասարապես դատապարտել ե՛ւ մեկը, ե՛ւ մյուսը, ապա ինչպե՞ս է առաջին կամ երկրորդ բառի ընտրությունը օգնելու, որ մենք փրկենք մեր պատիվը»:
Անհրաժեշտություն կա՞ բնութագրելու կամ դասակարգելու ցավը: Անշուշտ, կարեւոր նշանակություն ունի գուցե, բայց չեմ կարծում, որ պարտադիր է: Ցեղասպանության շուրջը տարված բանավեճը շատ դռներ է փակում, հատկապես երբ դա թուրքերի եւ հայերի միջեւ հավասարեցման գործակից է դառնում:
Պատմությունն է խճճվում: Առողջ դատողությունն ու բանականությունն են խճճվում: Երկխոսության հնարավորությունն է փակվում: Եվ այս բոլորից օգտվում են «ֆանատիկոսները»: Առավել հեշտ է լինում պատմության էջերից թշնամանք եւ ատելություն դուրս բերելը:
Իսկ մեզ անհրաժեշտ է, որ, ընդհակառակը, դժվարացնենք այդ մոլեռանդների գործը: Մենք պետք է ուղիներ որոնենքՙ քայլելու համար սիրո եւ խաղաղության ճամփաներովՙ առանց դառնալու պատմության գերին, առանց դառնալու պատանդՙ անցյալի ցավին ու վշտին:
Մառախլապատ մի օր, կանգնած ցեղասպանության հուշարձանի առաջ, ես լսում եմ Հրանտ Դինքի ձայնը: Նա հարցնում է. «Մենք անցյալի մեծ ողբերգության կատարողների նմա՞ն ենք վարվելու, թե՞ նոր էջ ենք գրելուՙ որպես քաղաքակիրթ մարդիկՙ դասեր քաղելով այդ սխալներից»;
Եկեք նախ եւ առաջ հասկանանք միմյանց ցավը, հարգանք ցուցաբերենք եւ կիսենք այն: Շարունակությունը կհետեւի: Այնպես չէ՞, սիրելի Հրանտ:
Դու միշտ ասում էիր. «Ոչ խոստովանություն, ոչ էլ ժխտում: Նախՙ հասկանալ միմյանց»: Եվ դու գիտեիր, շատ լավ գիտեիր, ինչպես քո անունը, որ հասկանալը հնարավոր է միայն ժողովրդավարության եւ ազատության միջոցով, դրանց պայմաններում:
Սիրելի եղբայրս, արեւը ծագում է Երեւանում կարմիր նարնջի նման: Այս առավոտյան գեղեցիկ լռության մեջ ես սպիտակ մեխակներ եմ դնում հուշարձանին: Դու, քո ցավն ու վիշտը ինձ բերեցին աշխարհի այս անկյունը: Այո՛, եկեք նախ եւ առաջ հարգանք ցուցաբերենք միմյանց ցավին ու վշտին:
Թարգմ. Հ. Ծ.