«Եթե նույնիսկ հաջողվի Ցեղասպանության բանաձեւի քվեարկությունը, անմիջական հետեւանք չի ունենալու թուրքահայության համար»
ՀԱԿՈԲ ՉԱՔՐՅԱՆ
Դեկտեմբերի 14-15-ը Երեւանում ՀՀ արտգործնախարարության նախաձեռնությամբ «Ցեղասպանության հանցագործությունը. կանխարգելում, դատապարտում եւ հետեւանքների վերացում» թեմայով կազմակերպված միջազգային գիտաժողովին մասնակցում էր նաեւ ցեղասպանական ուսումնասիրությունների հմուտ մասնագետ, միջազգային ճանաչում ունեցող վաստակաշատ գիտնական Վահագն Տատրյանը: Նա գիտաժողովում հանդես եկավ «Հայոց ցեղասպանությունը որպես ազգային եւ միջազգային իրավունքի խնդիր» վերնագիրը կրող զեկուցումով: «Ազգը», օգտվելով պրոֆ. Տատրյանի Երեւանում գտնվելու հանգամանքից, հարցազրույցի խնդրանքով դիմեց նրան, իսկ նա սիրահոժար պատասխանեց հարցերին: Հարցազրույցը վարել ենք դեկտեմբերի 20-ին, երբ դեռ աշխուժորեն քննարկվում էր Հայկական բանաձեւը ԱՄՆ Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատում քվեարկության դնելու հարցը
- Ի՞նչ կարծիքի եք Երեւանում հրավիրված միջազգային գիտաժողովի մասին:
- Գիտաժողովը հանդուգն ձեռնարկ էր, նաեւ առանձնահատուկ այն առումով, որ, ի դեմս արտգործնախարարության, դա կազմակերպել է Հայաստանի կառավարությունը, որը արտակարգ երեւույթ է: Հենց դրանով էլ տարբերվում է մինչ այդ ակադեմիական շրջանակների հրավիրած գիտաժողովներից: Հետեւաբար ինձ համար ոչ այնքան գիտական էր, որքան կառավարական ձեռնարկում: Սա մեկ, երկրորդՙ զեկուցումներում թեմայի ընտրությունները մի քիչ խառն էին, այսինքնՙ եթե անկեղծ լինենք, Հայոց ցեղասպանության մասնագետ չկա:
Ելույթների մեծ մասը նվիրված էին երկրորդական նշանակություն ունեցող հարցերին, ինչպես, օրինակ, մշակութային կորուստը: Շատերը խոսեցին, թե ինչ նշանակություն ունեցավ Հայոց ցեղասպանությունը հայկական մշակութային հետքի վրա: Գերմանական արխիվների մասին հետաքրքրական զեկուցումով հանդես եկավ Թեսա Հոֆմանը: Թերեւս ամենակարեւորը իմ եւ Թաներ Աքչամի թեման էր: Մենք ելույթ ունեցանք «Թուրքական պաշտոնական փաստաթղթերի վրա Հայոց ցեղասպանության փաստարկումը» թեմայով: Կար նաեւ զեկուցում Օսմանյան ռազմական ատյանի մասին: Սակայն միջոցառմանը շատ էր մակերեսային ելույթների թիվը: Գուցե դա անխուսափելի է բոլոր գիտաժողովների համար: Համենայն դեպս, երեւանյան գիտաժողովն ինքնին կարեւոր էր լրատվության համար այն առումով, որ մամուլով տարածվեց Հայաստանի կառավարության Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված գիտաժողով կազմակերպելու հանգամանքը:
- Քանի որ հիշատակեցիք Թաներ Աքչամի անունը, ուստի ուզում եմ հարցնել նրա հետ Ձեր համատեղ աշխատության մասին, որը Ստամբուլում հրատարակել է «Բիլգի» համալսարանը:
- Գրքի վերնագիրը հետեւյալն է. «Տեղահանությունը եւ ջարդերը ռազմական ատյանի դատավարության արձանագրություններում»: Ընդարձակ գիրք է, գրեթե 600 էջ, որի գլխավոր մասը ես եմ գրի առելՙ 125 էջանոց ներածականով, որովհետեւ գրքի ամբողջ մասը գրեթե փաստաթղթեր են, օսմանյան ռազմական ատյանի ամբաստանություններն են եւ դատավճիռների տեքստերը: Ներածականում ես դրանք բացատրել եմՙ ընդգծելով, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին քանի դեռ սկսված չէր քեմալական շարժումը, պարտված Թուրքիան կատարված ոճիրն ընդունելու, զղջալու, նույնիսկ հատուցելու պատրաստակամություն էր հայտնել: Այդ պատրաստակամության հիմքում հաշտության պայմանների հնարավոր խստացումից բխող մտավախությունն էր: Այդ իսկ պատճառով էլ, օսմանյան կառավարությունը որոշեց դատական հետապնդման ենթարկել ոճրագործներին, նաեւ ապացուցելու, որ հետպատերազմյան Թուրքիայի կառավարությունը որեւէ առնչություն չունի այդ ոճրին: Այսպիսով, դատավարության ընթացքում ի հայտ եկան Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ շատ կարեւոր վավերագրեր, կան նաեւ չափազանց կարեւոր հանգամանքներ դատավարության մասին: Առաջինը հետեւյալն էՙ Օսմանյան քրեական համակարգը ստեղծվել էր ոչ թե անգլո-սաքսոնական, այլ ֆրանսիական օրինակով: Այսինքնՙ ամբաստանյալների դատապաշտպանները նախաքննական շրջանում նախքան դատավարությունը չէին կարողանում ծանոթանալ մեղադրականին, որի արդյունքում ամբաստանյալները փաստի առջեւ էին կանգնում: Դա սոսկալի հարված էրՙ կատարած ոճրագործությունն ուրացող թուրք մարդասպաններին, որովհետեւ նրանք նախապես իրար հետ համաձայնության էին եկել միաբերանՙ ուրանալու ոճրագործությունը: Ռազմական ատյանն այդպիսի փաստի առջեւ հատկապես կանգնեցրեց Ստամբուլի կայազորի պետին, որը ժխտում էր ջարդերի իրողությունըՙ համարելով զրպարտություն: Սակայն նրան դատարանը ներկայացրեց հենց իր ստորագրությամբ փաստաթուղթը, այսինքնՙ գլխավոր ոճրագործները նախ ուրացան կատարվածը, ապա կանգնելով փաստի առջեւ, ստիպված ընդունեցին, որ տեղահանությունն ի վերջո հանգել է հայերի զանգվածային ջարդերի:
- Օգտվելով առիթից, հիշեցնեմ, որ հայտնի թուրք իրավապաշտպան Ռագըփ Զարաքոլուի «Բելգե» հրատարակչությունը հրատարակել է Ձեր մեկ ուսումնասիրությունն ու երեք ստվարածավալ ժողովածուն: Սա ընդամենը մասնավոր հրատարակչություն է: Մինչդեռ Հայաստանում ոչ մի աշխատություն հրատարակված չէ: Հակառակ դրան, պետպատվերով ամեն տեսակի գրքեր Հայաստանի Հանրապետությունը հրատարակում է: Ցավալի է, որ ես այդ մասին ստիպված նշում եմ: Ոչ թե Ձեզ հարց եմ տալիս, այլ, օգտվելով առիթից, այս տխուր փաստը հիշեցնում եմ մեր ընթերցողներին: Զարաքոլուն որպես ճնշված, հալածանքների ենթարկվող անձ կարողանում է Թուրքիայի պայմաններում հրատարակել Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված Ձեր աշխատությունները, իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցը արտաքին քաղաքականության մակարդակի բարձրացրած Հայաստանի Հանրապետությունըՙ ոչ: Թուրքիայում չե՞ն ծրագրում Ձեր հեղինակած նոր աշխատությունների հրատարակում:
- Իհարկե դա ունի որոշ բացատրություն: Մինչեւ 1990-1991 թթ. համայնավար համակարգը բացասաբար էր տրամադրված Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված աշխատությունների հրատարակման հարցում, հատկապես սփյուռքահայ հեղինակների: Նաեւ չկային թուրքերենի հմուտ մասնագետներ, որ հնարավոր լիներ հրատարակել...
- Ձեր աշխատությունները անգլերենից են թարգմանվում: Զարաքոլուն հրատարակելիս, հենց անգլերենից էլ թարգմանել է:
- Սակայն 1990-ից հետո ակնկալում էինք, որ անցած 20 տարիներին նկատելի տեղաշարժ լիներ այդ հարցում: Դրա բացակայության գլխավոր պատճառը ըստ երեւույթին այն է, որ ավանդույթ չկա, թուրքագետՙ նույնպես: Այնպես որ, Հայաստանի պատմաբանները կախված էին ռուսական աղբյուրներից, գրեթե բացառապես ուսումնասիրություններում հենվում էին ռուսերեն աղբյուրների վրա: Ինձ համար ցավատանջ եւ նվաստացուցիչ է, որ առ այսօր Հայաստանում Հայոց ցեղասպանությունը լրջորեն ուսումնասիրված չէ: Ուղղակի կան ընդհանուր ակնարկներ, ոչ թե խորաթափանց ուսումնասիրություններ, թեեւ Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտն այդ ուղղությամբ աշխատում է, պարզապես չգիտեմ, թե որքան կհաջողվի:
- Հենց դրա համար էլ, եթե Հայաստանում չկա մասնագետ եւ լուրջ ուսումնասիրող, առավել եւս առաջնահերթ նշանակությամբ պետք է թարգմանվեն լուրջ ուսումնասիրությունները, այլ ոչ թե հարցին ցուցաբերվի մակերեսային կամ մենաշնորհային մոտեցում: Ուզում էի նաեւ հարցնել, չի բացառվում, որ Ներկայացուցիչների պալատում քվեարկության դրվի Հայոց ցեղասպանության բանաձեւը: Ձեր կարծիքով, կհաջողվի՞ բանաձեւի հաստատումը: Եթե հաջողվի, ապա ի՞նչ արձագանքներ կունենա միջազգային ասպարեզում, որովհետեւ ԱՄՆ-ն աշխարհի միակ լիարժեք գերտերությունն է:
- Չգիտեմ ԱՄՆ-ը որքանով է լիարժեք գերտերություն, ուղղակի ցավում եմ, որ մեր խեղճ ժողովուրդն իր հույսը դրել է պարզ ձեւակերպումների վրա, որովհետեւ եթե նույնիսկ քվեարկությունը հաջողվի, որեւէ անմիջական դրական հետեւանք չի ունենալու թուրքահայության համար: Դա լինելու է միայն ու միայն խորհրդանշական քայլՙ առանց որեւէ հետեւանքի, քանի որ գոյություն ունի թուրքական մերժումՙ Թուրքիայի մերժումը: Եթե հաջողվի, Թուրքիայի կառավարությունն ընդամենը գժտվելու է ամերիկյանի հետ, եւ լարվածություն է առաջանալու երկու պետությունների փոխհարաբերություններում: Սակայն այդ լարվածությունը նույնպես ժամանակավոր ցնցում է լինելուՙ առանց որեւէ հետեւանքի: Պարզապես թուրք երիտասարդ սերունդը դրանով էլ ավելի կհետաքրքրվի Հայոց ցեղասպանության հարցով:
- Եթե միայն խորհրդանշական է Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը որեւէ երկրում, ապա ինչո՞ւ թուրքական պետությունը այդքան բուռն հակազդեցություն է ցուցաբերում ճանաչման դրսեւորումներին:
- Կարծում եմՙ բլեֆ են անումՙ դերասանություն, զգալով, որ ԱՄՆ-ը եւ Եվրոպան չափազանց զգայուն են թուրքական կառավարության բորբոքումների նկատմամբ: Թուրքերը չարաշահում են ԱՄՆ-ի եւ Եվրոպայի զգայնությունը:
- Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացին կհետեւի՞ ցեղասպանության հետեւանքների վերացման գործընթացը:
- Ո՛չ, ցեղասպանության հետեւանքների վերացման միակ բանալին Թուրքիան է: Հենց այդ պատճառով էլ թուրքերը համառորեն շարունակում են ուրանալ հանցագործությունը: Ինչո՞ւ են ժխտում եւ ուրանում: Դա ունի չորս պատճառ: Առաջինըՙ Ցեղասպանությունը մարդկության դեմ կատարված հանցագործություն է, իսկ թուրք ազգը, իբր ազնիվ ազգ, չի կարող այդպիսի հանցագործություն կատարած լինել: Երկրորդՙ եթե թուրքական կառավարությունն ընդունի Հայոց ցեղասպանությունը, ապա կրթական բոլոր ծրագրերըՙ դասագրքերով հանդերձ, պետք է վերանայվեն եւ հեղաշրջվի թուրքական պատմագրությունը: Երրորդՙ թուրք երիտասարդ սերունդները պիտի մտածեն, որ երկրի իշխանությունները 90 տարի շարունակ խաբել են իրենց: Ամենագլխավորՙ չորրորդ պատճառը դա ոճրագործության հատուցումի վախն է: Ընդունելու դեպքում ինքնաբերաբար հատուցման հարց է ծագում, որովհետեւ, ըստ միջազգային քրեական օրենքների, ոճրի պատասխանատվությունը կրող անձը կամ պետությունը կատարվածն ընդունելու դեպքում պիտի ընդունի նաեւ հետեւանքների վերացման անհրաժեշտությունը: Տվյալ դեպքում դա ենթադրում է հայ ժողովրդի կորուստների դարմանում, ինչպես նաեւ նյութական փոխհատուցում: Հենց դա է Թուրքիայի գլխավոր մտավախությունը:
- Այսինքնՙ նյութականի հետ նաեւ հողային փոխհատուցում:
- Ոչ, նյութական (նկատի ունի ֆինանսականը): Հողայինը երազանք է, միջազգային իրավունքի նորմերին համաձայն, հայերը հողային պահանջ ներկայացնելու որեւէ հիմք չունենՙ բացառությամբ Կարսի ու Արդահանի, որովհետեւ այս քաղաքները նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը Թուրքիայի մաս չէին կազմում: Բայց Վանը, Մուշը, Բիթլիսը, Էրզրումը 500 տարի օսմանյան կայսրության մաս են կազմել: Այնպես որ, միջազգային իրավունքի նորմերով, որեւէ հիմք չկա հողային հարց բարձրացնելուՙ չհաշված Կարսի ու Արդահանի հարցը: Դրա համար նախ Թուրքիան պետք է ընդունի Ցեղասպանությունը, սակայն չեմ կարծում, որ թուրքական որեւէ կառավարություն համակերպվի փաստն ընդունելու մտքի հետ, որովհետեւ հասարակությունը նույնպես դեռեւս պաստրաստ չէ ճանաչել նախքան Ցեղասպանության պետական ճանաչումը:
- Վերջում ի՞նչ կուզենայիք ասել:
- Նախ ցավում եմ, որ Հայաստանում համայնավար վարչակարգի տապալումից 20 տարի է անցել ու տակավին Հայոց ցեղասպանության գիտական ուսումնասիրության նկատմամբ հետաքրքրություն գրեթե չի առաջացել երիտասարդ սերունդի մեջ: Եղածն էլ թույլ է, եւ ես կարծում եմ, որ եթե որեւէ երիտասարդ որպես դոկտորայի թեզ ընտրի Հայոց ցեղասպանությունը, ապա աշխատանքի տեղավորվելու լուրջ խնդիր կունենա: Ըստ երեւույթին Հայաստանում եւ Սփյուռքում հենց դրանով է բացատրվում Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ ակադեմիական հետաքրքրության բացակայությունը: Բացի այդ, առաջվա սերունդն իդեալապաշտ էր, իսկ այսօրվանըՙ նյութապաշտ, չունի նախորդի կորովն ու նվիրվածությունը: