Եթէ Հայաստան խորհրդային կարգերուն մաս կազմած չըլլար, այսօր Հայաստանի գոյութիւնը խնդրական կը դառնար: Յետադարձ ակնարկով մը դիտենք հայ ժողովուրդին վերջին 100 տարուան պատմութիւնը: Հազարամեակներէ ի վեր իր հայրենի տարածքի վրայ կայք հաստատած, ուռճացած հայ ժողովուրդը 1894-1896թթ. նշաւակ դարձաւ օսմանցի թուրքերու ձեռնարկած կոտորածներուն: 1915-1916թթ. թուրք իշխանութիւնը, մանրակրկիտ նախապատրաստած ծրագիրը ի գործ դնելով, տեղահանեց ու ջարդեց 1,5 միլիոն հայեր, որ իրաւամբ համարուեցաւ ցեղասպանութիւն: Անյագուրդ թուրքեր, անբաւ, ստոր նկատելով իրենց անմարդկային արարքը, սկսան խժռել նաեւ Արեւելեան Հայաստանի քաղաքներն ու գիւղերը:
28 մայիս 1918թ. հիմնուեցաւ Հայաստանի Ա Հանրապետութիւնը, որուն տարածքը սկզբնական շրջանին 10 հազար քառակուսի կմ էր եւ ժողովուրդը կը հասնէր հազիւ 850 հազարի, որուն կէսը 1915թ. ցեղասպանութիւնէ փրկուած հայեր էին: Թշուառութիւնը, անօթութիւնը եւ համաճարակը օրական 100 մարդու կեանք կը խլէին:
29 նոյեմբեր 1920թ. Հայաստան ստոյգ բնաջնջումէ մը զերծ մնալու համար ստիպված էր մուտք գործել խորհրդային կարգերու մէջ եւ դարձաւ Ս. Հայաստան. Բ Հանրապետութիւնը կազմուած էր: Հայաստանի համար միակ ճարն էր այս ձեռնարկը, որ ապահովեց խաղաղութիւն ու անդորրութիւն: Խորհրդային ժամանակաշրջանին Հայաստան ճարտարարուեստի, մշակոյթի եւ արդիւնաբերութեան ոլորտներուն մէջ դարձաւ համամիութենական յառաջադէմ հանրապետութիւններէն: Երկրորդ աշխարհամարտին հայեր ծառայեցին Կարմիր բանակի մէջ եւ պայքարեցան զաւթիչ Գերմանիոյ դէմ. հոն հայ մարտիկներուն տարած պայքարը յաղթանակ մըն էր նաեւ Թուրքիոյ դէմ, որուն բանակը կազմ ու պատրաստ կը սպասէր Ստալինգրադի անկումըՙ մահացու հարուած մը տալու համար Հայաստանին: Թուրքիա 1915թ. ցեղասպանութենէն ի վեր միտքէն չէ սրբած հայերը վերջնականապէս բնաջնջելու ծրագրը: Անժխտելի իրականութիւն մըն են նաեւ այդ շրջանին տեղի ունեցած կարգ մը անբաղձալի դէպքերն, որոնք կ՛արատաւորեն մարդկանց արժանապատուութիւնը:
21 սեպտեմբեր 1991թ. Հայաստան կը հռչակէ իր անկախութիւնը խորհրդային կարգերու փուլ գալուն զուգահեռ: Երբեմնի շրջանէն մնացած կառոյցներու վրայ հիմ հաստատելովՙ Հայաստանի Գ Հանրապետութիւնը գործի կը լծուի. այդ շրջանին Թուրքիոյ եւ Ադերբեջանի Հայաստանի դէմ կիրարկած շրջափակումը խեղճացուց, բայց չկրցավ ծունկի բերել հայ ժողովուրդը. մեծ քանակով հայեր կը լքեն հայրենիքը ու կը մեկնին այլ հորիզոններՙ ապրուստ մը ճարելու համար: Անցեալէն ժառանգած վատահամբաւ դէպքեր, որոնք կը դրսեւորուէին կաշառակերութեամբ, երկրի մէջ ստեղծած էին այնպիսի անախորժ կլիմայ մը, որը ծնունդ տուած էր ժողովուրդին անվստահութեանը հանդէպ իր իշխանութեան: Հայաստանի կառավարութիւնը միջոցներ ձեռք առաւՙ կասեցնելու համար այդպիսի տխրայիշատակ ախտերը, որպէսզի ժողովուրդը գոհացում ստանայ: Հայաստանի իշխանութիւնը հեռատեսութիւնը ունեցաւ իր հայ-թուրքական սահմանագիծը ռուս զինուորականութեան պաշտպանութեան յանձնելով: Հայաստանի խորհրդային շրջանին երկրին տարածքը եւ ժողովուրդի քանակը, բաղդատելով Ա Հանրապետութեան տուեալներունՙ եռապատկուեցաւ, նոյնիսկ քառապատկուեցաւ:
Հայաստան Գ Հանրապետութեան շրջանին Սփիւռքի հայ կառոյցներու հետ համագործակցաբար արդեօք պիտի կարենա՞յ յաջողիլ եռապատկել կամ քառապատկել հայ ժողովուրդի ինքնութիւնը այնպէս, ինչպէս պատահեցաւ խորհրդային շրջանին:
ՆԵՐՍԷՍ ՏՈՒՐՄԱՆ-ԱՐԱՊԵԱՆ, Փարիզ
Խմբ. կողմից.- Անշուշտ համաձայն չենք հեղինակի շատ մտքերի, մի շարք գնահատականներ չեն դիմանում որեւէ քննության: Սակայն այսօր 91-րդ տարելիցն է Խորհրդային Հայաստանի ստեղծման, եւ առանց այդ հանրապետության պարզապես չէր լինի այսօրվանը, իսկ առանց առաջին հանրապետության չէր լինի երկրորդը: Սա՛ է այսօրվա խորհուրդը:
Նկար 1. Ալեքսանդր Մյասնիկյանի հուշարձանը Երեւանում