Ուսումնասիրություններ կատարողների համար սովորական երեւույթ է, երբ մի որոշակի թեմայի պրպտումները բոլորովին նոր մի թեմա են «բացահայտում», որն առաջին հայացքից այնքան էլ կապ չուներ սկզբնական նյութի հետ: Նման դեպք պատահել է Էլիզաբեթ Կանն Քամբուրյանին, եւ լրագրող Արամ Արքունը գրել է այդ մասին «Արմինյն միրոր սփեքթեյթր» շաբաթաթերթում, որտեղից քաղում ենք մեր տեղեկությունները:
Էլիզաբեթը Ռիչմոնդի «Վիրջինիա Քոմընուելթ համալսարանի» պատմության ֆակուլտետի ավարտական կուրսում էր, երբ որոշեց ատենախոսության թեմա դարձնել Հայաստանի առաջին հանրապետության ստեղծումը:
Այդ ժամանակ նա արդեն ամուսնացած էր եւ աշխատում էր ամուսնու ընտանիքի ոսկերչական խանութում: Քամբուրյանները բարգավաճ ընտանիք էին եղել Էրզրումում: Որդիներից մեկըՙ Մանվելը, 1880-ականների սկզբներին Ֆրանսիա էր մեկնել, այնտեղիցՙ Նյու Յորք, ապա Ռիչմոնդ տեղափոխվելՙ զբաղվելով նաեւ ոսկերչությամբ, այնուհետեւՙ գորգագործությամբ: Մանվելը երեք որդի էր ունեցել, որոնցից երկուսը այսօր էլ Ռիչմոնդում շարունակում են գորգագործությամբ զբաղվել: Երրորդըՙ ոսկերչությամբ:
Իր ատենագրությունը ամբողջացնելու գործում Էլիզաբեթին շատ են օգնել ամուսնու ազգականներըՙ տրամադրելով համապատասխան հին փաստաթղթեր եւ նկարներ, որոնք մինչեւ 1870-ականների կյանքն են պատկերել: Նրա գիտական ղեկավարը նույնպես ճիշտ հունով է առաջնորդելՙ հուշելով ֆրանսերեն եւ անգլերեն լեզուներով հրապարակումների մասին: Բայց ուսումնասիրությունները կատարելիս հետաքրքրական զուգադիպությամբ սկսել է զբաղվել նաեւ Ամերիկայի պատմությամբ:
Պարզվել է, որ այն տունը, որ 1974-ին գնել է իր ընտանիքը, կարեւոր դեր է խաղացել Ամերիկայի պատմության մեջ: Նախկին տանտիրուհին 1918-ին կատարված խուզարկության մի փաստաթուղթ է ներկայացրել, որտեղ նշվել է, որ 1745-ին այդ հողամասը ավելի մեծ տարածության մի մասն է եղել: Խորամուխ լինելով հարցի էության մեջՙ Էլիզաբեթը Հենրիկո մարզի արխիվներում հայտնաբերել է Քուինսի պլանտացիայի հատակագիծը, որի մեջ ներառվում էր նաեւ իր հողատարածությունը:
«Անմիջապես կռահեցի, որ այս տարածքում պետք է սեւամորթների ապստամբություն տեղի ունեցած լիներ: Բացահայտեցի, որ դա իր առաջնորդի անունով «Գաբրիելի ապստամբություն» է կոչվել, ծրագրված 1800-ի ամռանը: Չնայած այդ ստրուկները համեմատաբար ավելի լավ պայմաններում են ապրել, նրանք ուրիշների թշվառությունը տեսնելով կազմակերպել են այդ ապստամբությունը «Մահ կամ ազատություն» կարգախոսի ներքո:
Ապստամբությունը մի քանի դավաճանների եւ հորդառատ անձրեւների պատճառով ձախողվել է: Վիրջինիայի կառավարիչը այդ օրերին Ջեյմս Մոնրոն էր, որ հետագայում դարձավ Մ. Նահանգների 5-րդ նախագահը: Ապստամբությունը բռնի ուժով ճնշելուց հետո չէր ցանկանում, որ լայն արձագանք գտնի, որովհետեւ ընտրությունների տարի էր, բայց լուրը, այդուհանդերձ, հասավ լրատվամիջոցներին եւ տարածվեց», պատմել է Էլիզաբեթ Քամբուրյանը ՙ ավելացնելով, որ նույնիսկ բացահայտել է այն վայրը, որտեղ Գաբրիելն ու իր հավատարիմ ընկերները կախաղան են բարձրացվել: Նրանց թաղել են մոտակա տարածքումՙ «Բրոդ Սթրիթի» վրա: Հետագայում դա դարձել է սեւամորթ ամերիկացիների գերեզմանատունը: Շուրջ 2000 թվականին նա մի շարք դասախոսություններ է տվել «Սեւամորթների պատմության թանգարանում», «Ռիչմոնդի մշակութային կենտրոնում» եւ այլուր: 2002-ին Ռիչմոնդի քաղաքապետարանը Գաբրիելի մահը հիշատակելու որոշում է ընդունել, իսկ չորս տարի անց նրան արդարացրել են որպես ստրկությանը վերջ տալու պայքարի մարտիկի:
Սեւամորթների շրջանում այս նյութի հետաքրքրությունները մղել են նրան գրելու եւ հրատարակելու «Վիրջինիայի Ֆրիդմենի բյուրոն» աշխատությունը, որտեղ նկարագրված են ստրուկների սնունդ եւ բժշկական օգնություն մատակարարելու այդ կառույցի աշխատանքները:
Իսկ ներկայումս Քամբուրյանը զբաղված է «Գաբրիելի ապստամբության» մասին հետաքրքրաշարժ տեղեկություններով համեմված մի գիրք գրելով:
Հ. ԾՈՒԼԻԿՅԱՆ
Նկար 1. Մանվելի հայրըՙ Արամ Քամբուրյան