Մշակութային ժառանգության ուսումնասիրումը, պահպանումը, հանրահռչակումն ու այդ ժառանգությունը սերունդներին փոխանցելու, ինչպես նաեւ պատմամշակութային ժառանգության արդի մյուս խնդիրներին օրերս անդրադարձան հայաստանցի ու օտարազգի 90-ից ավելի գիտնականներՙ «Հայկական լեռնաշխարհի պատմամշակութային ժառանգությունը» թեմայով միջազգային գիտաժողովի շրջանակում: Դրա կարեւորության, նաեւ քաղաքական նշանակության մասին «Ազգ»-ը զրուցել է ԳԱԱ հայագիտության եւ հասարակական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար, ակադեմիկոս Յուրի Սուվարյանի հետ:
- Պրն Սուվարյան, ինչո՞ւ «Հայկական լեռնաշխարհի պատմամշակութային ժառանգություն» եւ որն էր գիտաժողովի անցկացման անհրաժեշտությունը:
- Գիտաժողով անցկացնելու գաղափարը ծնվեց դեռ մեկ տարի առաջ: Մշակութային ժառանգության թեմայով գուցե շատ գիտաժողովներ են անցկացվել, բայց մենք ի սկզբանե խնդիր դրեցինք այս գիտաժողովի ընթացքում անդրադառնալ մի շարք կարեւոր խնդիրների, գտնել ու նախանշել դրանց լուծման ուղիները: Գիտաժողովը երեք հիմնական նպատակ էր հետապնդում. գիտության զարգացման, վերջին ձեռքբերումների լույսի ներքո գնահատել հայկական լեռնաշխարհի, ամբողջական ու գիտականորեն ներկայացնել ԼՂՀ պատմամշակութային ժառանգությունը, միջազգային գիտաժողովի մակարդակով կարեւորել այն: Իսկ Լեռնային Ղարաբաղի մշակութային ժառանգությունը իրոք տպավորիչ էՙ Շուշիի Ս. Ղազանչեցոց եկեղեցի, Գանձասար, Դադիվանք, Ամարաս, Տիգրանակերտ եւ այլն:
Մուս կարեւոր հանգամանքն այն է, որ մեր ադրբեջանցի եւ թուրք հարեւանները ջանք ու եռանդ չեն խնայում հայկական մշակույթը «սեփականաշնորհելու», մեր հաշվին սեփական մշակույթ ձեւավորելու ուղղությամբ: Ծիծաղելի է իհարկե, որովհետեւ չեղած ժառանգության պարագայում ուրիշինը «սեփական»-ի քողի ներքո ներկայացնել: Սակայն, մենք պետք է մշտապես զգոն լինենք ու ադրբեջանա-թուրքական վերջին տարիների այդ անհաջողության դատապարտված քաղաքականությանը համարժեք պատասխան տանք: Նրանք կեղծիքներով հեղեղված հոդվածներ ու գրքեր են հրատարակումՙ փորձելով ապացուցել անհնարինը: Գուցե ադրբեջանցիներն այդ կերպ նաեւ փորձում են ԼՂՀ հակամարտության ենթատեքստում որոշակի պատմական հենք ստեղծել, բայց հենց այդ պատճառով պետք է զգոն լինենք եւ մշտապես պաշտպանենք մեր պատմամշակութային ժառանգությունը «հարեւանների» ոտնձգություններից: Այսինքն խնդիրը ոչ միայն միջազգային հանրությանը մեր ունեցածը արդյունավետ ներկայացնելն է, այլեւ եղածը պաշտպանելը: Այս առումով գիտաժողովը նաեւ քաղաքական ենթատեքստ ուներ եւ համոզված կարող եմ ասել, որ այն կայացավ: Մի կարեւոր հանգամանք էլ. գիտաժողովը սկսեցինք Երեւանում, ավարտեցինքՙ Ստեփանակերտում: Դա էլ խորհրդանշական էր:
- Պրն Սուվարյան արդյոք շարունակակա՞ն կլինի այս նախաձեռնությունը:
- Անշուշտ: Կարծում եմ, եթե ոչ ամեն տարի, ապա երկու տարին մեկ անգամ նման գիտաժողովի անցկացման անհրաժեշտություն կա: Հատկապես Ստեփանակերտում ընթացող օրերին համոզվեցի, որ դրա կարիքը կա եւ լուծում է թվարկածս խնդիրները, հատկապես այն ֆոնին, քանի դեռ լուծված չէ ԼՂՀ հարցը: Այս համատեքստում կարեւոր եմ համարում նաեւ ԼՂՀ ԱԺ նախագահ, մասնագիտությամբ պատմաբան Աշոտ Ղուլյանի Ստեփանակերտում գիտաժողովի բացման ժամանակ հնչեցրած փայլուն ելույթը:
Ուզում եմ մի շատ էական հանգամանքի անդրադառնալ, ընդունվեց բանաձեւ մեր պատմամշակութային ժառանգությունն օտարներից պաշտպանելու անհրաժեշտությամ մասին: Մենք արձանագրեցինք մի քանի կարեւոր դրույթներ, որոնք պետք է կյանքի կոչենք: Առանձնացնեմ մի քանիսը միայն. ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոցառումներ հայ ժողովրդի պատմամշակութային ժառանգության պահպանման արդի հիմնախնդիրների գիտական քննարկումների միասնական միջավայր ձեւավորելու եւ զարգացման գերակայությունների ապահովման ուղղությամբ, նպաստել պատմագիտության, հնագիտության, բանասիրության, մշակութաբանության, արվեստի, ճարտարապետության, հայագիտության եւ այլ ոլորտների մասնագետների գիտական եւ գործնական կապերի հետագա ընդլայնմանը, նկատի ունենալով թուրքական եւ ադրբեջանական պատմագրության, քաղաքական շրջանակների կողմից իրականացվող կեղծարարությունը մշակել մոտեցումներ` հետագա գործողությունների միասնական ռազմավարական ծրագրերի նախապատրաստման եւ իրականացման համար: Ի դեպ, հարկ է նշել, որ ունենք մշակված հստակ ռազմավարություն ու այն իրագործում ենք: Մի հետաքրքիր դիտարկում, գիտաժողովն ընթացել է օն-լայն ռեժիմով ու հետաքրքրությունը մեծ է եղել: Կարծում եմ, որ հաջորդ գիտաժողովի մեկնարկը կարող ենք ազդարարել Ստեփանակերտում, ավարտըՙ Երեւանում: Ի դեպ, գիտաժողովը նախաձեռնել էին ԳԱԱ-ն, ԵՊՀ-ն, Արցախի պետական համալսարանն ու ՀՀ մշակույթի նախարարության «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների եւ պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ը: Նախաձեռնությունը կյանքի կոչվեց նաեւ Մարդկային ռեսուրսների զարգացման «Փյունիկ» հասարակական կազմակերպությանՙ հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ, պատմագիտության դոկտոր Լեւոն Սարգսյանի աջակցությամբ:
- Պրն Սուվարյան զեկուցումների ոլորտը բավականին ընդգրկուն էրՙ պատմագիտություն, ճարտարապետություն, արվեստ եւ այլն: Այդուհանդերձ բացեր եղե՞լ են:
- Նախ ուզում եմ փաստել, որ քննարկումները ընթացել են երկու լիագումար նիստերով: Հաճախ հակադիր տեսակետներն են հնչել, բուռն քննարկումներ եղել, ինչն անշուշտ ողջունելի է: Փորձը կհուշի հաջորդ գիտաժողովի կազմակերպման շատ նրբություններ: Հնագիտության, ճարտարապետության, արվեստի ոլորտի զեկուցումները ընդգրկուն էին: Հուսամ, որ հաջորդ անգամ զեկուցումների ցանկում մեծաթիվ կլինեն նաեւ բանասիրության ու պատմագիտության ոլորտի վերաբերյալ նյութերը: Մեկ այլ ոչ պակաս կարեւոր հանգամանքՙ գիտության հանդեպ երիտասարդների հետաքրքրությունն է պետք մեծացնել: Հենց այդ հանգամանքն էլ նկատի ունենալով կազմկոմիտեն գիտաժողովի ավարտին երիտասարդ (մինչեւ 35 տարեկան) ու բավականին խոստումնալից երկու գիտնականի խրախուսական պարգեւների արժանացրեց: Ի դեպ, գիտաժողովի կազմկոմիտեին շուրջ հարյուր հայտ էր ներկայացվել: Չափանիշները, որոնք ընտրվել էին մեր կողմից, շատ խիստ չէին, բայց եւ այնպես, որոշ թույլ զեկուցումներ մերժվեցին եւ ընդամենը 93 հոգու հնարավորություն ընձեռնվեց մասնակցել գիտաժողովին: Մեր արտասահմանցի գործընկերները հայկական պատմամշակությաին ժառանգությանը ծանոթացան մոտիկից: Հայաստանում եւ Արցախում նրանք եղան Գառնիում, Զվարթնոցում, Նորավանքում, Խոր Վիրապում, Գանձասարում, Շուշիի Սուրբ Ղազանչեցոց եկեղեցում, ինչպես նաեւՙ Տիգրանակերտի ամրոցում: Սա նշանակում է, որ հայկական պատմամշակութային ժառանգությունից մի փոքրիկ մասնիկ նրանք այսուհետ կկրեն իրենց սրտերում:
- Պրն Սուվարյան, վերադառնալով ԼՂՀ պատմամշակութային ժառանգությանը, ի՞նչ վիճակում են Ղարաբաղի հուշարձանները ու դրանց հանրահռչակման ուղղությամբ իրականացվող աշխատանքները, բավարա՞ր են:
- Ադրբեջանի լծի տակ գտնվելու տարիներին հուշարձաններից շատերն ավերվել են, անկախությունից հետո ԼՂՀ իշխանությունների կողմից ամեն ինչ արվեց դրանց վերականգնման ուղղությամբ: Ընդհանուր առմամբ, Լեռնային Ղարաբաղում պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրման, հանրահռչակման ու հնագիտական ուսումնասիրության լայն դաշտ կա, եւ համոզված եմ, որ հնագիտական հետազոտություններ լուրջ ու շատ հետաքրքիր արդյունքներ կունենան, ինչպես եղավ մի քանի տարի առաջ Տիգրանակերտի դեպքում: Պեղումների արժանի շատ վայրեր կան Լեռնային Ղարաբաղում: ԳԱԱ-ն Ստեփանակերտում գիտական կենտրոն ունի, հիմա անհրաժեշտություն կա զարգացնելու հայագիտության, մասնավորապես ազգագրության ճյուղերը: Գիտաժողովի օրերին ՀՀ ԳԱԱ նախագահ Ռ. Մարտիրոսյանը եւ ես հանդիպեցինք ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանի հետ: Այս հարցը եւս շոշափվեց եւ ուզում եմ հուսալ, որ մոտ ապագայում խնդիրը կլուծվի:
Մ. ՍԵՄԵՐՋՅԱՆ