ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԼՈՒՍԱՎՈՐ ՄԻ ԲԱՐԵԿԱՄՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՀԱՎԱՍՏՈՂ ՆԱՄԱԿՆԵՐ

(Գառզուի ծննդյան 100-ամյակի առթիվ)

ՎԱՐԴԻԹԵՐ ՄԱՆԳԱՍԱՐՅԱՆ

Ֆրանսահայ նշանավոր գեղանկարիչ Գառզու (Գառնիկ Զուլումյանի) եւ ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ Մհեր Աբեղյան. երկու անուն, հզոր տաղանդով օժտված երկու անհատականություն, առանց որոնց դժվար է պատկերացնել հայ գեղանկարչության փայլուն վարպետների համաստեղությունը:

Անվանի շատ հայորդիներ ապրում եւ ստեղծագործում են օտար երկրներում եւ հայտնի բան էՙ ո՛ր երկրում էլ լինեն նրանքՙ այդ երկրի հասարակական, քաղաքական ու մշակութային կյանքի ամենաակտիվ մասնակիցներն են: Այս խոսքերն անվերապահորեն վերաբերում են նաեւ Գառզուին:

1966 թվին, առաջին անգամ Երեւանում, նկարչի տանը բացվեց Գառզուի գրաֆիկական գործերի ցուցահանդեսը: Այդ գործերըՙ մոտ 130 փորագրություն, որոնց մեջ կային բնանկարներ, գրքի պատկերազարդումներ, թատերական դեկորացիաների լուսանկարներ, նա նվիրեց Հայաստանի պետական պատկերասրահին, խոստանալով հետագայում Երեւան բերել նաեւ իր գեղանկարչական գործերը: Առաջին ցուցահանդեսին հաջորդեցին մյուսները եւ ժամանակի մեծագույն նկարիչներիցՙ լույսի, արեւի զարմանալի վարպետ Մհեր Աբեղյանը հավաստեց. «Այժմ հայկական կերպարվեստը չի կարելի ճանաչել առանց Գառզուի արվեստի»: Ինքըՙ Գառզուն, Աբեղյանի արվեստը հակիրճ, բայց խիստ դիպուկ բնորոշել է. «Հայաստան եւ Աբեղյանՙ փոխադարձաբար միացած են. չի կարելի դրանք զատել, ոչ էլ երեւակայել մեկն առանց մյուսի»:

Գառզուի ու Աբեղյանի ծանոթությունը վերածվեց մի մեծ ու լուսավոր բարեկամության, որն ավելի ամրապնդվեց Աբեղյանիՙ 1976 թվականին Ֆրանսիա կատարած այցելությունից հետո.

« Շատ սիրելիներՙ Գառզու եւ Նան ,- գրում է Աբեղյանը 1976 թվի օգոստոսի 2-ի իր նամակում, - արդեն 20 օրից ավելի է, ինչ գտնվում եմ Երեւանում, սակայն ամեն օր շարունակում եմ զգալ Ձեր ջերմությունը, Ձեր անկեղծ բարեկամական զգացմունքները իմ հանդեպ: Երբեք չպիտի մոռանամ Ձեր հյուրընկալ տունը, ապրածս օրերը Ձեզ հետ:

Սիրելի Գառնիկ, անչափ ուրախ եմ, որ հեռու Փարիզում ունեմ քեզ նման ազնիվ բարեկամն ու ընկերը, մեծ արվեստագետն ու մեծ հոգու տեր մարդը: Միշտ երախտագիտությամբ պիտի հիշեմ, որ քո սիրալիր եւ անկեղծ բարեկամական հրավերի շնորհիվ ես հնարավորություն ունեցա մոտիկից տեսնել եւ ծանոթանալ չքնաղ Փարիզին, որտեղ միայն հնարավոր է ճանաչել ֆրանսիական մեծ ժողովրդի արվեստի հանճարը:

Ուրախ եմ եւ հպարտ, որ իմ գործերի առաջին անհատական ցուցահանդեսս Փարիզի մեջ կապված է քո անվան հետ, որ նա բացվեց շնորհիվ քո բարի օժանդակությանը:

Օգտվելով առիթից, որ իմ լավ բարեկամ Հովհաննես Սարգսյանը իր տիկնոջ եւ աղջկա հետ մեկնում են Փարիզ, ուղարկում եմ նրանց հետ այս նամակն ու փոքրիկ նվերներ քեզ եւ Նանին, թող դրանք էլ լինեն իմ կողմից Ձեզ տված թալիսմաններ:

Եղեք միշտ քաջառողջ եւ բարի, ինչպիսին ես Ձեզ իմացա:

Ես եւ Լուսիկը ցանկանում ենք Ձեզ ստեղծագործական նորանոր ուրախություններ:

Կարոտով գրկում եւ համբուրում են Ձեզՙ քո Մ.Աբեղյան»:

Խիստ զբաղվածության պատճառով, միայն ամիսներ անցՙ դեկտեմբերի 31-ին, Գառզուն պատասխանում է. «Շատ սիրելի բարեկամս, սիրելի Աբեղեան. Մեծ ուրախութեամբ ստացած էի 2 օգոստոս 1976 թուակիր գրութիւնդ եւ կ՛ուզէի անշուշտ շուտով պատասխանել եւ վաղը կը գրեմ ըսելով օրերը անցան եւ շաբաթներն ալ անցան եւ գիտես անշուշտ որքան ամէն ընելիք ունիմ եւ միշտ զբաղուած եմ եւ իհարկէ երբեմն ալ փոքրիկ ճամբորդութիւններ կ՛ընեմ աստին-անդին եւ վերջապէս ժամանակը կ՛անցնի: Ահաւասիկ երկրորդ նամակդ ալ եկաւ եւ մէկէն տեսայ, թէ բաւական ժամանակ անցած է եւ տակաւին սիրելի Մհերին չեմ գրած:

Այսօր վերջապէս գրիչս ձեռքս առի եւ այս օթելին թուղթին վրայ վերջապէս քեզի կը գրեմ: Մենք քանի մը օրէ ի վեր հոսՙ Նիս եկած ենք եւ ամէն օր կերթանք ցուցահանդէսիս վերջին օրերուն ներկայ ըլլալու եւ բարեկամներու եւ յաճախորդներու հետ քիչ մը խօսակցութիւններ ունենալու համար: Սեպտեմբեր ամսէն սկսեալ ես ցուցահանդէսներ ունեցայ: Առաջինը տեղի ունեցավ սեպտեմբերին, դրոշմաթուղթիս ելլելուն առիթով, Բազիլի մէջ, Muse՛e Postal կառավարական սրահի մէջ: Դեկտեմբերի 2-ին Monte՛ Carlo եկանք, ուր բացուեցաւ ցուցահանդէսս, դեկտեմբերի 8-ին Ժընեւ գացինք ներկայացնելու համար Petit Palais muse՛e-ին մէջ մեր նոր ցուցահանդէս մը: Դեկտեմբերի 10-ին Grenoble գացինք նոյն բանին համար, այսինքն թէ՛ ցուցահանդէս եւ թէ գիրքերու ստորագրութիւն: Մեր Ժան-Մարին ալ եկավ իր գիրքը հայկական ջարդերու մասին ներկայացնելու համար: Այս ամբողջ բաները լաւանցան եւ անշուշտ քիչ մը յոգնեցուցիչ է եւ շատ ժամանակ կը խլէ, Grenoble -էն վերադարձիս, դեկտեմբերի 13-ին, մէջքիս անհանգստութիւն ունեցայ եւ երկու շաբաթ տուն մնացի, լաւ չէի: Հիմա լաւ եմ եւ այստեղի օդը աւելի տաք է, այնպէս որ քիչ մը արձակուրդ պէտք ըլլայ մեզի համար: Յունվարի 5-ին Փարիզ պիտի վերադառնանք, որ այստեղէն 20 քիլոմեթր հեռու Vence քաղաքի մեր տունէն ալ չպիտի կարենանք օգտուիլ:

Մեղք, որ ժամանակ չունեցար հոս գալու եւ այստեղէն օգտուելու համար: Այս ամբողջ ցուցահանդէսներուն հրավւիրատոմսերը քեզ կ՛ուղարկեմ, որպէսզի դուն ալ տեղեակ ըլլաս ամէն իմ գործունէութիւններուս:

Սիրելի Աբեղեան, մենք միշտ կը յիշենք եւ բնաւ պիտի չմոռնանք քեզ: Երջանիկ եւ ուրախ օրեր էին այդ օրերը, որ միասին եղբայրօրէն անցուցինք, միշտ կը յիշեմ ամէն դժուարութիւնները եւ ուրախ պահերը ցուցահանդէսիդ պատրաստութեան ժամանակ, եւ ես շատ ուրախ եւ հպարտ եմ, որ ես եղայ Ֆրանսայի մէջ քու ցուցահանդէսի կազմակերպողը եւ քեզ ներկայացնողը: Միշտ ասիկա քաղցր յիշատակ մը պիտի մնայ իմ սիրտիս մէջ:

Այո, շատ թանկագին եւ անմոռանալի ուրախութիւն մը եղաւ եւ պիտի մնայ միշտ մեր մտքին մէջ: Բնաւ պէտք չէ որ կարծես, թեէ քեզ մոռացած ենք, ընդհակառակը, միշտ քու յիշատակդ վառ կը մնայ եւ միշտ կը խորհինք, թէ շատ շուտ անցան քու այստեղի օրերդ եւ ափսոս, որ 2 շաբաթ ալ չկրցար շատ աւելի օգտուելու համար Փարիզէն: Տակաւին որքա՞ն բաներ կար տեսնելիք եւ որքան լաւ օրեր ապրելիք:

Իհարկէ մեր բարեկամ Սարգիսեանը մեզի բերաւ քու այդ գեղեցիկ նուէրները, մեզի շատ ուրախութիւն պատճառեցին եւ շատ հպարտութեամբ կը դնեմ կուրծքիս վրայ այդ հայկական ոճով շղթան եւ թալիսմանը, որ ինձ պիտի պաշտպանէ գէշ եւ շատ նախանձող աչքէ, ես շատ շնորհակալ եմ, սիրելի Մհեր, եւ այս շղթան ալ աւելի ուժեղ կերպով պիտի յիշեցնէ քու ներկայութիւնը իմ սրտիս մէջ: Նանն ալ շատ շնորհակալութիւններ քեզի կ՛ըսէ: Լուսիկին ալ շատ սրտագին բարեւներս եւ մաղթանքներս, յայտնէ որ շատ լաւ պիտի ըլլար, որ ինք ալ գար հետդ եւ ապրէր ցուցահանդէսիդ ուրախ ժամերը:

Շատ ուրախ եմ, որ հիմա լաւ կաշխատես եւ կը զգամ, թէ մեզի պէս արուեստագէտներուն համար ինչ կայ աւելի երջանկութիւն, քան առողջ ըլլալ եւ ստեղծագործել իր աշխատանոցին մէջ: Երանի քեզի, որ երջանկութիւնը ունիս վայելելու մեր գեղեցիկ հայաստանեան վայրերըՙ Դիլիճան, Սեւան եւ Ծաղկաձոր եւ ուրիշ գեղեցիկ լեռները եւ դաշտերը... Մօտ ապագային կը յուսանք նոր ստեղծագործութիւններդ տեսնելու Երեւանի մէջ: Յուսանք: Բարեւներ Ժան Մարիէն իր կողմէն եւ Միշէլէն:

Կարօտագին եղբայրական համբոյրներս քեզ: Կինսՙ Նանը ջերմօրէն կը բարեւէ քեզ:

Գառնիկ»

Հետագա տարիների նամակագրությունը վկայում է մայր հայրենիքում եւ Ֆրանսիայում բնակվող եւ ստեղծագործող երկու մեծատաղանդ արվեստագետներիՙ միմյանց հաջողություններով ուրախանալու եւ հպարտանալու կարողության ու պարզապես մարդկային ազնիվ, բարի ու ջերմ հարաբերությունների մասին:

Եվս երկու նամակ, որ պահպանվում են Հայաստանի ազգային արխիվի Մհեր Աբեղյանի հարուստ անձնական արխիվային ֆոնդում, ներկայացնում ենք «Ազգի» ընթերցողներին, մանավանդ որ դրա պատեհ առիթը կաՙ 2007 թվականի հունվարին լրացավ Գառզուի ծննդյան 100-ամյակը, իսկ երկու տարի անց կլրանա Մհեր Աբեղյանի 100-ամյակը:

Ավելացնենք նաեւ, որ Հայաստանի ազգային արխիվը, այս աշնանը, Ֆրանսիայում Հայաստանի տարվա շրջանակներում, պատրաստվում է նշել մեծատաղանդ նկարչի 100-ամյակըՙ նրա կյանքն ու ստեղծագործական ուղին արտացոլող առավել հետաքրքրական ու արժեքավոր վավերագրերի ցուցադրությամբ:

«Սիրելի բարեկամս, Գառզու,- գրում է Աբեղյանը 1987 թվականի հունվարի 5-ին,- սրանից քսան տարի առաջ, 1966 թվին, Երեւանում առաջին անգամ բացեցինք քո ստեղծագործությունների հրաշալի ցուցահանդեսը: Մինչ այդ Հայաստանի լայն հասարակայնությունը ծանոթ չէր քո արվեստին: Այդ տարվանից նա ճանաչեց, հիացավ եւ սիրեց քո բազմաբովանդակ արվեստը եւ դարձավ քո ստեղծագործություններին նվիրված երկրպագուն:

Սիրելի Գառզու, այժմ հայկական կերպարվեստը չի կարելի ճանաչել առանց Գառզուի արվեստի:

Սիրելի վարպետ, քո արվեստը լայն ճանաչում ունի ոչ միայն Ֆրանսիայում, այլեւ ամբողջ աշխարհում: Քո ողջ պայծառ ստեղծագործությունը կյանքի խորը ճանաչումն է, մտքի խորությունը: Դու երգիչն ես մարդկության խաղաղության, գովերգողը մարդու ստեղծագործ աշխատանքի: Քո արվեստը բնության գեղեցկության զովքն է: Դու մարդկանց երջանկությունը գովերգող նկարիչ ես:

Սիրելի Գառզու, դու այն արվեստագետներից ես, որոնք մեծապես նպաստում են մայր հայրենիքի հետ սփյուռքի մշակութային կապերի ամրապնդմանը:

Սրտանց շնորհավորում եմ իմ լավ բարեկամի, ազնիվ հայրենասերի 80-ամյա հոբելյանը:

Ցանկանում եմ քաջառողջություն եւ ստեղծագործական նորանոր ուրախություններ եւ քեզ եւ մեզ բոլորիս:

Մ.Աբեղյան»

Պատասխան նամակը թվագրված է 11 սեպտեմբերի, 1987 թվական.

«Շատ սիրելի Մհեր, իր ժամանակին ստացեր եմ քու 19.06.87 թուակիր նամակդ եւ կուգամ քեզմէ խնդրելու, որ զիս ներես, որովհետեւ այսքան ուշ ատենով քեզի կը պատասխանեմ: Գիտես անշուշտ քանի որ Փարիզ եկար ամիս մը եւ տեսար որքան Փարիզի կյանքը դժոխքի պէս է եւ երբեմն իհարկե դրախտի պէս ալ է: Այնքան զբաղումներ, այնքան յոգնություններ եւ գիշերը, երբ տուն կը վերադառնամ աշխատանքէս, հազիւ ճաշէն վերջ այլեւս յոգնած կը զգամ եւ թէլէվիզիօնին պատճառով նամակները անպատասխան կը մնան. անանկ որ կեանքի ամէնէն կարեւոր բաներէն մէկը, այսինքն բարեկամության կապերը կը տկարանան դժբախտաբար, բայց վստահ եղիր, որ բնաւ քեզ չէինք մոռցած եւ միշտ կը յիշենք այն երջանիկ օրերը, որ միասին անցուցինք թէ Փարիզի մէջ եւ թէ Երեւանի մէջ:

«Հայրենիքի ձայն»-ին մէջ իմ մասին գրած յօդուածդ ինձի շատ հրճուանք եւ ուրախութիւն պատճառեց: Քու անկեղծ եւ սիրալիր եւ անուշ խօսքերդ բնաւ պիտի չմոռանամ, իմ հանդէպ քու ցույց տուած համակրանքդ. չափազանց շնորհակալ եմ: Ապրիլ եւ մայիս ամիսներուն բաւական անհանգիստ եղայ, Vichy բժշկական քաղաք գացինք Նանի հետ որոշ բժիշկներ տեսնելու եւ հանգստանալու համար: Օգոստոսին Evian գացինք եւ հիմա ալ Նորմանտիի այս Cabourg ծովեզերեայ քաղաքին մէջ ենք երկու շաբաթէ ի վեր: Այս պանդոկին մէջ ժամանակին ապրած է նշանավոր Proust գրագէտը, որ իր գործերուն մէջ այս հիւրանոցին մասին շատ գրած է:

Սիրելի Մհեր, շատ ուրախ եղայ տեսնելով, որ վերջապէս տարի մը վերջ մեր սիրելի եւ քո թանկագին Լուսիկին կորուստէն վերջ սկսած ես երթալ քու աշխատանոցն եւ սկսած ես նորեն ստեղծագործել: Միայն մեր աշխատանքն է, որ մեզ կը փրկէ: Այս տեսակէտով բաղդ մը ունինք մենք արուեստագէտներս, որ մեր գործը բնաւ չի վերջանար եւ որքան ճամբա քալենք, նորէն շատ ճամբաներ կը մնան եւ մինչ վերջին րոպէն նորեն ըսելիքներ ունինք: Գալ շաբաթ Փարիզ կը վերադառնանք, նորէն կը սկսիմ աշխատելու: Միշտ կը շարունակեմ «Վերսայլ» շարքը. պիտի ունենամ 40-ի չափ իւղաներկեր եւ 40-ի չափ գծագրութիւններ եւ ջրաներկ: Գիտես, 30 տարիէ ի վեր այս ցուցահանդէսին մասին երբեմն կ՛աշխատիմ, կը խորհիմ, թէ մէկ տարիէն պատրաստ կ՛ըլլայ: Ուրիշ կարեւոր գործ մը պիտի սկսիմ Ֆրանսիայի հարաւի մասին մէջ եկեղեցի մը ինծի տուին, որը նկարներով պէտք է զարդարեմ եւ եկեղեցին կուլտուրայի կեդրոնի պիտի վերածուի:4 Այլեւայլ ուրիշ բաներ ալ ընելիք կայ, հետեւաբար կը տեսնաս, որ աշխատանքը միշտ կայ, երբ ալ պիտի տեսնուինք, միայն Աստուած գիտէ: Միշտ ուրախ ենք քեզմէ լուր առնելով: Միշտ ուրախ ենք Հայաստանի լուրերով եւ շատ հետաքրքիր անոր գործունէութեան եւ հրաշալի վերելքինՙ ըլլայ գրական, երաժշտական, կամ տնտեսական: Մեծ յոյսեր կապուած են Գորբաչովի եւ մեր սիրելի Դեմիրճյանի ճիգերուն:

Սրտագին եւ անկեղծ եւ կարօտագին բարեւներով իմ եւ Նանին կողմիցՙ

Գառզու»:

1. Մարսել Պրուստ (1871-1922) Ֆրանսիացի գրող, որի ստեղծագործական մեթոդի հիմքում ընկած էր իմպրեսիոնիզմը:

2. Գորբաչով Միխայիլ Սերգեեւիչ սովետական կուսակցական, պետական գործիչ, ԽՍՀՄ կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար 1985 թվականի մարտ ամսից

3. Դեմիրճյան Կարեն Սերոբի կուսակցական, պետական գործիչ, ՀԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղար 1974 թվականից:

4. Խոսքը վերաբերում է Մանոսկի մատուռին:

Նկար 1. 1966 թ., Երեւան, ձախից աջՙ Գառզու, Հակոբ Հակոբյան եւ Մհեր Աբեղյանՙ վերջինիս արվեստանոցում: