ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԺԻՐԱՅՐ ՓԱՓԱԶՅԱՆ. «ՈՒԶԵՑԻ ՑՈՒՅՑ ՏԱԼ, ՈՐ ՀԱՅԸ ՆԱԵՎ ԾԻԾԱՂԵԼ ԳԻՏԻ...»

Բեմադրիչ-դերասան ԺԻՐԱՅՐ ՓԱՓԱԶՅԱՆԻ հետ ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆԻ զրույցըՙ Փարիզում «Կարինե» օպերետի ֆրանսերեն լեզվով համերգային կատարման

- Սկսե՞նք հարցազրույցը...

- Սկսե՛նք: Մե՛կ, երկո՛ւ, երե՜ք...

- Ձմերուկը բերե՛ք...

- Ձմերուկը բերե՜ք... Հենց այսպես էլ կգրես:

- Կգրեմ, բայց խմբագիրը կարող է հանել... Լավ: Այսօր հունիսի 24-ն է, երեկ Փարիզի իններորդ քաղաքապետարանի «Ռոսինի» սրահում տեղի ունեցավ Տիգրան Չուխաջյանի «Կարինե» օպերետի համերգային կատարման առաջնախաղը: Թարգմանիչը, բեմադրիչը եւ գլխավոր դերակատարը Ժիրայր Փափազյանն է, որի բնակարանում ենք հիմա, որը ես համարում եմ իմ տեսած լավագույն փարիզյան բնակարանը: Դե՞, Ժիրայր, գո՞հ ես այդ աշխատանքից:

- Այո, թեեւ դժվար է պատասխանելը այս պահին: Եթե մանրամասնությունների մեջ մտնեմ, պիտի ասեմՙ հարյուր պատճառ ունեմ որոշ բաներից դժգոհ լինելու: Բայց ինձ համար էականը այդ չէ, էականը այն է, որ երեխան ծնա՛վ: Շատ երկար տարիներ աշխատել էի այս գործը բեմ բարձրացնելու վրա եւ կարող եմ ասել, որ 90 տոկոսով շատ գեղեցիկ ներկայացում եղավ, հատկապես երաժշտականորեն: Մնացյալը հասունանալու հարց է, որովհետեւ ժամանակ չէ եղած պետք եղածի չափ կարգին փորձեր անել. չորս փորձ միայնՙ երգչախմբի եւ մենակատարների հետ միասին: Ես կուզեի, որ սա նախապրեմիերա լիներ, առիթը ունենայի մի տաս-տասնհինգ օրով ներկայացնել այս բեմադրությունը եւ պրեմիերան մի քիչ ավելի հասունացած լիներ: Բայց ես պիտի չդատեմ, Արծվի, դու պիտի ասես քո կարծիքը այս մասին, թե ժողովուրդն ինչպես ընդունեց ներկայացումը, ինչպես անցավ այդ երեւույթը...

- Ես վկայում եմ, որ բոլորը շատ խանդավառ էին, հուզումնալից պահ էր Փարիզում ինձ ծանոթ այդ մեղեդիները տեսնել ֆրանսիական հագուստի մեջ մտած, ոչ հայ դերակատարների (բացառությամբ քեզ) խաղարկությամբ եւ այն էլՙ այդպես հետաքրքրական բեմական լուծումներով եւ փոփոխություններով: Ես շատ գոհ եմ, որ սրանով մի նոր օղակ ավելացավ Չուխաջյանի բեմադրությունների շարքում եւ շատ ցանկալի է, որ այն ունենա իր կատարելագործված շարունակությունը:

- Հուսով եմ: Ամեն ինչ ֆինանսական միջոցների հետ կապված է: Գիտես, ինչ են պայմանները Եվրոպայում, հիմա նաեւ Հայաստանում, այսինքնՙ ազատ շուկայի երկրներում շատ դժվար է արտադրություն գտնել...

- Սա քո անհատական նախաձեռնությունն է: Ովքե՞ր են քեզ օգնել...

- Չգիտեմ, եթե կարիք կա անուններ տալու, բայց շատ քիչ մարդիկ: Ամենամեծ գումարը, որ նվեր ստացա, 1000 եվրո էր, հետո 800, հետո 700, 500...

- ...մինչդեռ ընդհանուր նախագիծը որքա՞ն էր:

- Գրեթե 10 հազար եվրո: Ես կարողացա այդ բոլորից 4000-ի մոտեցող մի նվիրատվություն հավաքել, որի մեծ մասըՙ ծանոթ արվեստասեր ամերիկահայերից, մարդիկ, որոնք սրանից առաջ Ամերիկայում ներկայացված «Անուշի» կամ «Արշակ Երկրորդի» համար փող էին տվել, գիտեի, որ սիրում են օպերան, հասկանում են օտար շրջանակի մեջ հայկական գործ ներկայացնելու կարեւորությունը: Նաեւ Մոնակոյից ստացա մի քիչ դրամ, Շվեյցարիայից, Ֆրանսիայիցՙ միայն երկու հոգի, մտերիմ մարդիկ (այնքան մտերիմ, որ չուզեցին անունները տամ, հավանաբար զգուշանալով, որ ուրիշներն էլ կարող են դիմել): Դժբախտաբար ֆրանսահայ գաղութը սովոր չէ հովանավորության, քանի որ Ֆրանսիան տարիների ընթացքին շատ սովորել է, ինչպես ասում են, հաց ուտել ուրիշի ձեռքից, կառավարական հովանավորություն ստանալ: Այնպես որ, եթե հային Ֆրանսիայում ասում եսՙ մի քիչ օգնեք, որպեսզի կարողանանք հայկական արվեստ ներկայացնել, ասում էՙ իսկ ինչո՞ւ ե՛ս փող տամ, դիմիր Ֆրանսիայի մշակույթի նախարարություն, եթե որպես արտիստ լավ եսՙ ուրեմն կտա քեզ փող: Այնպես որ շատ դժվար է, ես այս գործը կատարեցի նաեւ որպես ցուցափեղկ, որ մարդիկ տեսնեն եւ ֆրանսիական թատրոնում վերցնեն գաղափարը: Բոլոր երգիչները եւ դերակատարները խնդրում են ինձ, որ խումբը նորից հավաքեմ եւ գնանք ֆրանսիական թատրոններ, ներկայացնենք հատվածներ, համոզելու համար, որ երկացանկի մեջ վերցնեն: Տեսնենք, իմ երազներից մեկն է սա, բայց առաջին քայլը կատարվեց եւ կարծեմ լավ էր: Երգիչները լավ էինՙ ջահել, սիրուն, հաճելի...

- Սա, փաստորեն, Հայաստանի տարվա շրջանակներում էր եւ էականորեն տարբերվում էր մյուս միջոցառումներից: Այսինքնՙ հայ մշակույթը նաեւ ա՛յս երեսով է ներկայանում, օպերետով: Բայց ինչո՞ւ հատկապես «Լեբլեբիջին»: 19-րդ դարում ստեղծված օպերետը 21-րդ դարի Ֆրանսիայում ի՞նչ նորություն կարող էր լինել...

- Չակերտյալ նորություն է, քանի որ 19-րդ դարում է ստեղծվել: Բայց քանի որ ֆրանսիացի երաժշտասեր հասարակությունը առիթը չէ ունեցած լսելու, ուրեմն նորություն է, հայտնաբերություն է իրենց համար: Ես հանդիսատեսի հետ խոսելու շատ առիթ դեռ չունեցա, բայց բոլոր մասնակիցներըՙ երաժիշտները, երգչախմբի անդամները, դիրիժորը, դերասանները, շատ են սիրում այս գործը, մեծ հաճույք եւ գոհունակություն ստացան: Իրենց համար մի նոր գանձ գտան, որ ուրախացան, երգեցին զվարճությամբ: Դիրիժորն ասում է, որ ինքն ուզում է շարունակել գործը: Իսկ այն անձը, որ օգնել էր ինձ թարգմանության մեջ, մոտեցավ ինձ ասացՙ ուրիշ օպերետ չկա՞... Խանդավառություն ստեղծվել է, ինչը մեծ բան է արդեն...

- Մենք սովոր ենք ազգային որոշակի շրջանակների մեջ դնել հայ արվեստը: Եթե դուդուկի երաժշտություն չկա, ցեղասպանության հարց չկա, շատերն անմիջապես հայտարարում են դա հայ իրականության հետ կապ չունեցող: Ոմնաք գտնում են, որ Չուխաճյանի այս օպերետը կարծես չունի ազգային ոգի...

- Իհարկե համաձայն չեմ այդ մտածողության հետ: Առաջին հերթին պիտի ասեի, որ ինձ համար գեղեցիկ արվեստի գործը, ինձ չի հետաքրքրում, թե ով է գրելՙ էսկիմոս, հայ, ճապոնացի թե հնդիկ, եթե այն գեղեցիկ է եւ հաճույք է պատճառում ինձ եւ հանդիսատեսին, ես պարզապես խանդավառ եմ դրանով: Եվ այս դեպքում համարում եմ, որ Չուխաջյանի «Կարինեն» օպերետների համաստեղության մեջ իր շատ արժանի տեղն ունիՙ անկախ գրողի ազգային պատկանելիության: Սրա վրա ավելացնել այն հարցը, թե սա հայկակա՞ն երաժշտություն է, թե ոչՙ ծիծաղելի վեճ եմ համարում: Եվ, ի վերջո, հայ երգահանի գրած հայկական երաժշտություն էՙ անկախ նրանից, թե ինչ լեզվով են եղել սկզբնական լիբրետոները: Երբ Մոցարտը իտալերենով էր գրում իր օպերաները, նախքան գերմաներենին անցնելը, ոչ ոք չէր մտածում անջատել այդ օպերաները Մոցարտի ազգային մշակույթիցՙ լեզվի պատճառով: Այն ժամանակ մասնագիտական երաժշտություն ասված բանը գրվում էր ըստ որոշ օրենքների, եւ Չուխաջյանը, իր ժամանակվա մարդ լինելով, նույնպես դասական երաժշտություն գրում էր այդ կանոններով: Կոմիտասը, ինչպես որ «Արշակ Երկրորդի» ժամանակ ասում էինք, այդ օպերան գրելու տարում մեկ տարեկան էր: Հայ երաժշտության մեջ կա նախակոմիտասյան եւ հետկոմիտասյան շատ հստակ բաժանում: Բոլոր երաժիշտները, որ Կոմիտասից հետո են գալիս, իհարկե, հայկական մոտիվներ, հայկական գույները ունեն: Սակայն նախակոմիտասյան շրջանում այդ բանը չկար: Բայց դա մի՞թե պետք է համարվի վատ երաժշտություն կամ վատ արվեստի գործ, որովհետեւ հայկականություն չկա...

- Այսինքնՙ ոչ թե վատ, այլ որքանո՞վ է հարմար դա որպես հայ արվեստի գործ ներկայացնելը, դիցուքՙ այս հայկական տարվա մեջ...

- Այնքանով, որքանով որ հարմար է հայ արվեստի այս տարվա մեջ, օրինակ, աբստրակտ, մոդեռն նկարչության ցուցահանդես կազմակերպելը, տակը գրված ունենալովՙ այսինչյան: Վերջին հաշվով, ինչ է ստորագրված տակը, դա՛ է ինձ համար կարեւոր: Այստեղ Չոււխաջյանն է, հայ է, հայկական արվեստ է, չես կարող դա անջատել իրենից:

- Ես էլ եմ միանգամայն ավելորդ համարում այդ քննարկումները, մանավանդ որ երեկ կրկին համոզվեցի, որ օպերետում կան մեր ազգային մի շարք մեղեդիներ: Ու նաեւՙ որ ա՛յս ձեւն էլ է անհրաժեշտ որպես ազգ աշխարհին ներկայանալու...

- Ուրիշ մի նպատակ էլ ունեի, որը նույնանման հարց է: Միշտ ասում էիՙ ընկերներ, ուզում եմ այս Հայաստանի տարվա առիթով ցույց տալ, որ հայը նաեւ ծիծաղե՛լ գիտի, թեթեւ ժանրի մեջ ուրախանալ եւ տոն անել գիտի, քանի որ տոն-ներկայացումներ են օպերետները: Մեր մասին պատկերացում կա, թե հայը տխուր մարդ է, տառապած, ջարդեր տեսած մարդ է, դուդուկի երաժշտությունը, խաչքարերը, եկեղեցվո ծուխերի-մուխերի մեջ եւ այլն: Հաճախ երբ ֆրանսիացիներին ասում եմՙ ես հայ եմ, անմիջապես լրջանում են, ցավոտ աչքով նայում են ինձ ու սկսում են հետս փափուկ խոսել, ասում ենՙ հա՞, դուք հայ ե՞ք, իսկ հիմա լավ ե՞ք, ինչպե՞ս եք... Եկեք ծիծաղե՛նք մի քիչ: Իսկ այս օպերետը մի ուրիշ աշխարհ է, որը, ուրախ եմ, կարողացանք իրականացնել Հայաստանի տարվա մեջ:

- Մի շարք փոփոխություններ էիր կատարել ֆրանսերեն թարգմանության մեջ: Ի՞նչ իրավունքով...

- Ոչ մեկ իրավունք: Բայց եթե կենդանի հեղինակ լիներ կամ նրա ժառանգությունը պահպանող հեղինակային իրավունքներ, ստիպված պիտի լինեինք համաձայնություն վերցնել փոփոխություններ կատարելու: Դասական դարձած գրողների հետ, բարեբախտաբար կամ դժբախտաբար, ինչ ասես կարելի է անել: Օրինակ, Իրինա Բրուկը մեծ կրճատումներ է կատարել Շեքսպիրի «Միջամառային գիշերվա երազի» բեմադրության մեջ, որտեղ ես էլ եմ խաղում: Վեց դերասաններով է բեմադրել, դերասանուհի չկա, վեց հոգով 24 դեր ենք խաղում: Կարող է մի ուրիշ տեղ էլ դերասանները գժվեն եւ ասեն, որ «Համլետ» ենք խաղում ամբողջությամբ մերկ: Կարեւորը այն է, որ լա՞վ են այդ փոփոխությունները, թե՞ վատ: Ես կարծում եմ (իմ սուբյեկտիվ կարծիքն է), որ եթե Չուխաջյանը ողջ լիներ եւ տեսներ սա (կամ եթե երկնքից արդեն նայել-տեսել է), գոհ կմնար, կասերՙ Ժիրիկ, լավ ես արել, որ 21-րդ դարի մեջ այսպես ես ներկայացրել օպերետս, ոչ թե ինչպես որ Թագվոր Նալյանն է գրել, այդ խեղճ տղան, որ շատ ջահել մահացավ, հետագայում կարող է հետաքրքրական գրող լիներ: Այս բեմադրության համար ուզեցինք բնագիրը հիմք վերցնել, ոչ թե հայաստանյան կամ հայկականացված խմբագրումները, որտեղ արեւելյան մոտիվները շատ կրճատվել, ամեն ինչ եվրոպականացվել էր, ինչը եվրոպացիների համար հետաքրքրական չէ: Չուխաջյանի մոտ ամենից հետաքրքրականը այդ Արեւելք-Արեւմուտքի խառնուրդն էՙ հաճախ անսպասելի անցումներով: Թագվոր Նալյանի գրած թրքերեն բնագիրը շատ անհամ թեմա է որպես պատմություն եւ այսօր մեզ համար խորթ է: 1890-ականներից առաջ, Աբդուլ Մեջիդի կամ Աբդուլ Ազիզի օրոք գրված պատմություն է, մի ժամանակվա, երբ կոպիտ սխալ չէր բեմի վրա հայերի կողմից թրքերենով օպերետ խաղալը: Թրքական պատմություն է պատմել Նալյանը, 18-րդ դարի հարեմի շրջանակի մի Խուրշիդ բեյի եւ նրա Ֆաթիմե անունով աղջկա պատմությունը: Այսօր մենքՙ հայերս, առնենք այդ ու խաղանքՙ անիմաստ է: Մյուս կողմից, երբ հայկական տարբերակները նայեցի, տեսա, որ ամենահետաքրքրական լուծումները ֆիլմում են արված, որտեղ պզտիկ փորձ կար այդ ուղղությամբ գնալու, այն էՙ Արմենը մի թատերախմբի ղեկավար է եւ Կարինեն ուզում է խաղալ, իսկ Հոր-Հորըՙ Կարինեի հայրը, չի թողնում: Հետո կինոյում այդ նյութը փոխվում է, գնում այլ ուղղությամբ, սիրահարության պատմություններ են միայն: Ներշնչվածՙ որոշեցի այդ գիծը տանել, իրականացնել «թատրոնՙ թատրոնի մեջ», Արմենը թատրոնի ղեկավար է, որը բեմադրելու է «Հազար ու մեկ գիշերի» հեքիաթներից մեկը: Ուրեմն, այդպիսով երկու մշակույթները խառնվեցին իրար եւ կարողացանք ամբողջական պարտիտուրան ներկայացնելՙ 189 ամբողջական համարներով հանդերձ:

- Այսինքն, կարող ենք ասել, որ հեռանալով բնագրից, այդ «թատրոնՙ թատրոնի մեջ»-ի շնորհիվ այս տարբերակը միաժամանակ մոտեցրիր բնագրի արեւելյան տարերքին: Իսկ ուրի՞շ ինչ էական փոփոխություն ես կատարել:

- Ամենաէական փոփոխությունը Հոր-Հոր աղայի կերպարն է: Օպերետի թրքերեն բնագրում Հոր-Հոր աղան գավառացու կերպար է, որը թրքերեն խոսում է առոգանությամբ, իսկ Պոլսո նուրբ, բարձր հասարակությունը սիրում էր գավառացու վրա ծիծաղել: Երբ թարգմանում ես, այդ պահը կորչում է, նույնիսկ հայերենի մեջ է կորչում, ուր մնացՙ ֆրանսերենի: Եվ այսօրվա օրով շատ կոպիտ է թվում, երբ օպերետում Հոր-Հորին ծեծում են, խայտառակ են անում. ես կարդալիս ասում էիՙ ա՛յ մարդ, այս Արմենն ու իր ընկեր Մարգարը ի՜նչ չար, լկստված տղերք են, այդ խեղճ մարդուն, որը փողոցներն ընկած լեբլեբի է ծախում, անընդհատ բամփում են... Նման մեկնաբանության դեպքում Հոր-Հորը կդառնա մի տրագիկ, տխուր կերպար: Բայց այդպիսով օպերետի ժանրից դուրս ենք գալիս, դա չէ՛ր Չուխաջյանի միտքը, նա կոմի՛կ կերպար է ստեղծել: Այդ պատճառով նրան հարուստ կերպար դարձրի, նորից գավառացի, ավելի Աբիսողոմ աղայի եւ Պաղտասար աղպարի նման մի կերպար, որը Պոլսո բոլոր մեծաքանակ լեբլեբի ծախողների պատասխանատուն է: Ինքը հարուստ է, ֆեսով-մեսով, բայց կոպիտ, տգետ մարդ է, նրա համար անհնար է, ամոթ է, որ իր աղջիկը թատրոն խաղա: Կարծում եմ, ավելի կոմիկ, այսօրվա մտածողությամբ ավելի ճիշտ ստացվեց: Նաեւՙ օպերետի հերթականությունն եմ փոխել: «Կարինեի» մեջ պատմությունը սկսվում է արդեն կատարված փաստերով, Կարինեն եւ Արմենն արդեն իրար սիրում են, իսկ ես սկսել եմ այս հերոսների ծանոթությունից դեռ առաջ եւ իրական սիրային խոսակցությունը, խոստովանությունն ամենավերջում եմ թողել, որ կա երաժշտության մեջՙ դուետի ձեւով: Կարծում եմ, որ այսպիսով ավելի հետաքրքրական անցումներ են եղել: Նաեւ Շուշանի կերպարն եմ զարգացրել. հայտնի է, որ այս կերպարը երաժշտական նպատակով է ստեղծվել, մի հատ մեցցո-սոպրանո պետք էր. բնագրի մեջ մեծ դեր չունի, հայկական տարբերակում էլ որպես Արմենի քույր է հանդես գալիս: Ես այնպես էի արել, որ սկզբում հայտնի չէ, որ Արմենն ու Շուշանը քույր եւ եղբայր են, եւ Կարինեն կարծում է, թե նրանք սիրահարներ են: Փոքր միջոցներ են, նորություն չէ, բայց կարծես զարգացումն ավելի համոզիչ ձեւով է գնում:

- Ֆրանսերեն չափածո թարգմանելը քեզ երեւի հետաքրքրական խնդիրների առջեւ է դրել...

- Իրականության մեջ ես համահեղինակ եմ: Իմ ֆրանսերենն այդքան կատարյալ չէ. անգլերենով ավելի չափածո թարգմանություններ եմ անում, ահագին գործ եմ արելՙ «Անուշը», Թեքեյանի պոեզիան: Այս դեպքում ես երկխոսությունները մշակեցի Ժան Դընի Վիվիենի, բառերըՙ երգիչ Քրիստոֆ Ռամոյի հետ, երկուսն էլ շատ գրագետ են աշխատել: Սեղանի առաջ միասին նստեցինք, ինքը գրում էր, եսՙ հուշում: Մի անգամ ասացիՙ տեսնո՞ւմ ես, այստեղ հնչյունական խաղ կա, երբ որ երգում ենՙ լեբլեբիջի-բիջի-բիջի, լեբլեբիջի-բիջի-բիջի, ուզում եմ համապատասխան մի բան գտնել: Բարեբախտաբար ֆրանսերենում սիսեռին ասում են զվարճալի մի բառովՙ պուաշիշ, կրկնելիս լավ էֆեկտ է ստացվումՙ պուաշի՛շը-պուաշի՛շը... Կամ, օրինակ, երբ հայերենով ասում է. «Հիմա պիտի ճաթիմ-պայթիմ», այս նախադասությունը խաղարկության մեջ եմ դրել, որ «էքսպլյուզե» ասելիսՙ «պլյո՛ւ», թքում է Հոր-Հոր աղան: Հետո ես քաջ Վարդանի անունը հիշեցի «Մենք քաջ տոհմի զավակներ ենք» հայտնի երգում: Մեկ-երկու տեղ արեւմտահայ թարգմանության մեջ նշմարեցի, որ երգում ենՙ «Մենք քաջ Վարդանի տոհմեն ենք, չենք վախի»: Թող չիմանան ֆրանսացիք, թե Վարդանը ով էր, թող իմանան, որ մի քաջի անուն են տալիս: Հետո ծիծաղելի պահ եմ մտցրել, երբ հիշում են «մեր ազնվական պապիկներին», որը ավելի մանկական խոսք է. երբ բեղավոր լեբլեբիջիները հաստ ձայնով ասում ենՙ «մեր պապիկները», շատ ծիծաղելի է հնչում: Եվ կամ, այս նույն երգում պահպանել եմ «Այնպես պիտ ծեծենք, որ հիշեն հոր հարսանիք» խոսքերը...

- Բայց որքան հիշում եմ, կարծես երգի մեջ ասում էինՙ որ ափսոսեն իրենց ծնողների ամուսնության համար...

- Այո, սակայն հոր հարսանիք հիշելը ֆրանսիական մտածողության համար շատ աբստրակտ է, այնպես որ «ծնողների ամուսնություն» թարգմանեցինք: Նորությունը ինձ համար, սիրելի Արծվի, այն էր, որ կյանքումս ես բեմ չէի բարձրացած երգելու համար...

- Բայց լավ էլ...

- ...տակից դուրս եկա... Բայց ի՜նչ հաճույք էր: Ես թեթեւ երաժշտական կատակերգություններ արել էի, բայց երբեքՙ օպերետ:

- Իսկ վոկալ դասերի գնացե՞լ էիր, ունե՞ս երաժշտական տարրական կրթություն...

- Երեւանի գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում ինչքան որ անցնում էինքՙ այդքանով: Բայց ես միշտ մոտ եմ եղել ընտանիքում երաժշտությանը, թե՛ հորս, թե՛ մորս կողմից: Երեք-չորս տարեկանից ինձ նստեցրել են դաշնամուրի առաջ: Երգին, օպերային արվեստին միշտ մոտ եմ եղել, պարոդիաներ շատ եմ արել, որքան ժամանակ որ կատակ էՙ ոչինչ, բայց բեմի վրա երբեք լրջորեն չէի երգել...

- Դա կատարվեց, որովհետեւ ավելի հարմար դերակատար չգտա՞ք Հոր-Հորի համար...

- Չգտնվեց: Այսինքնՙ որպես դերակատարություն, ոչ որպես ձայն: Եվ այս ծրագրի երաժշտական ղեկավարըՙ Մարիետ Ժոստը, ինքը ինձ համոզեց, ասացՙ Ժիրայր, այս դերը նախեւառաջ դերասա՛ն պիտի կատարի, լոկոմոտիվ դեր է, չես կարող ուրիշ մեկի հանձնել պարզապես որովհետեւ լավ է երգում, բաս է ձայնը, եւ այլն, դո՛ւ պիտի երգես: Ասացիՙ ես չեմ կարող: Ասացՙ կարո՛ղ ես, ես կպարապեմ: Եվ պարապեց, ձայնի շատ լավ մարզիչ է, ծանոթ Ֆրանսիայում: Բավական վերջը հիշեցի, հին թղթեր թերթատելիս, որ բոլոր թատերախմբի ղեկավարներն էլ իրենք են խաղացել Հոր-Հորի դերը, մի տեսակ հին ավանդույթ է դարձել, որ խմբի ղեկավարը կամ բեմադրիչն ինքը խաղա այդ դերը...

- Սկսած Պենկլյաններից...

- Այո, երկու Պենկլյաններն էլ, հետո ավելի ուշ էլ, նույնիսկ Արեւելահայաստանում, Բաքվի, Թիֆլիսի մեջ էլ: Նույնիսկ մի դեպք կա Թիֆլիսի մեջ, որ ղեկավարն ինքը չի երգել արիան, եւ երիտասարդ Շարա Տալյանը, որ երգչախմբի անդամ է եղել, ինքն է երգել նրա փոխարեն:

- Խնդրեմ, ներկայացրու մյուս դերակատարներին...

- Կարինեի դերակատարուհին էր Անիա Վոզնիակը: Նա լեհական ծագումով ֆրանսուհի է, սկսնակ է, Մարիետ Ժոստի աշակերտուհին, շատ խոստումնալից մի ձայն: Շատ սիրուն երգեց, ինքն էլ անուշիկ է, սիրուն է բեմի վրա: Շուշանի դերակատարուհինՙ Միշել Ալամելաման, շատ հետաքրքրական էՙ մետիս, մի քիչ թուխ, կարծեմ Մարտինիկից: Մեցցո-սոպրանո ձայնը շատ գեղեցիկ է, ափսոս, որ Շուշանի դերը կարճ է, սոլո գրեթե չունի: Շատ գեղեցիկ մարմին ունի, նաեւ պարուհի է, եւ բեմադրության մեջ գրեթե կիսամերկ մի պար պարեց... Արմենի երգիչը իսպանական ծագումով մի տենոր էՙ Խոզե Կանալես: Դեպք պատահեց, որ տենորը, որ նախատեսված էր այդ դերի համար, հիվանդացավ ու չկարողացավ երգել, վերջին երկու շաբաթը խենթի նման տենոր էինք փնտրում եւ վերջում հազիվ ճարեցինք նրան, խեղճը հազիվ հասցրեց, դրա համար տեքստը ձեռքին էր երգում: Սքանչելի է Մարգար-Ալեքսանդր Մարտեն-Վարուանՙ ջահել, փոքրակազմ, անուշիկ դեմքով, սրամիտ խաղարկությամբ, շատ հաճելի մարզված վոկալով, կարծեմ շատ ճիշտ ճարտար Մարգար մարմնավորեց: Երկու կասկածելիների կերպարներն էի ներմուծել, որոնք փորձում են սաբոտաժներ անել, Արմենի կազմակերպած թատրոնը խափանել: Այս երկու դերասանների հետ նախկինում շատ եմ աշխատել թե՛ «Արեւի թատրոնում», թե՛ հատկապես Իրինա Բրուքի շրջանակի մեջ: Նրանցից մեկըՙ դերասան եւ պարող Ալեն Խուանին, արաբական ծագումով, այստեղի «Երազ» հայկական պարախմբին տարիներով մասնակցում է, սքանչելի հայկական պար է պարում, հայերեն էլ խոսում է մեկ-մեկ բեմի վրա, շատ-շատ է սիրում մեր մշակույթը: Ես էի ստեղծել նաեւ թիֆլիսեցի անտրեպրենյորի կերպարը, որը ներկայացման վերջում Արմենի թատերախմբին Թիֆլիսՙ հյուրախաղերի է հրավիրում: Ամբողջ ներկայացումը սարքել եմ պոլսահայ թատրոնի ակնարկներով եւ իրական բաներ կան մեջը (օրինակ, Արմենը ասում է, թե ինչ դժվար է դերասանուհի գտնելը, սա վերցրել եմ Պարոնյանի հիշած Հակոբ Վարդովյանի պատմությունից, որը թաղեթաղ, եկեղեցուց եկեղեցի է շրջելՙ հայ թատրոնի համար դերասանուհի գտնելու): Ուրեմն, ուզել եմ ցույց տալ, որ Արեւելյան Հայաստանի հետ կապը կար, դրա համար էլ վերջում բոլոր խմբին հրավիրում են Թիֆլիս, Հոր-Հոր աղան էլ ասում էՙ բա ես ի՞նչ անեմ, Կարինեին թողնեմ մենա՞կ գնա, իրեն էլ ասում ենՙ Թիֆլիսում էլ սիրում են լեբլեբի, դու է՛լ արի: Այդպիսի կատակով գնացինք նաեւ ապացուցանելու կամուրջը, որ կար այդ ժամանակ, որը, ափսոս, շատ անգամ կորել է մեր միջեւ եւ մեկ-մեկ շարունակվում է ապուշ, անտեղի մրցակցություններով կորչել: Այն ժամանակ վստահաբար գոնե՛ թատրոնի եւ արվեստի մեջ կար այդ կամուրջը, Թիֆլիս-Պոլիս, Արեւելյան եւ Արեւմտյան Հայաստան, սքանչելի կապ կար...

- Իսկ այսօր էլ նույնքան սքանչելի պետք է Հայաստանի եւ Սփյուռքի հարաբերությունները լիներ... Ի դեպ, երեկ ինձ Ալեքսանդրը, Մարգարի դերակատարը, ուրախացրեցՙ ասելով, թե որքան տեղին եւ կարեւոր էր, որ այս միջոցառմանը Հայաստանից հատուկ մարդ է եկել, Հայաստանի մշակույթի նախարարի ուղերձն է կարդացվել, գրականության եւ արվեստի թանգարանը մասնակցել է հայ թատրոնին նվիրված փոքրիկ ցուցահանդեսով...

- ...այսինքնՙ որ հայրենիքը թե՛ բարոյական աջակցություն է ցույց տվել, թե՛ նաեւ որոշ չափովՙ ֆինանսական, քանի որ Ֆրանսիայում Հայաստանի տարվա գրասենյակն էլ տվել է որոշ գումարներ, որպեսզի մենք կարողանանք այս ցուցահանդեսը կազմակերպել, որ նաեւ Արծվի Բախչինյանը գա, այդ ցուցահանդեսը ներկայացնի բեմադրությունից երկու ժամ առաջ: Ի դեպ, ես ավելի մեծ ծրագիր ունեի, որ առավոտից գիշեր հայ թատրոնի մեկ օր լիներ, նույնիսկ շաբաթ, մտածում էի ավելի մեծ ցուցահանդես կազմակերպել, հայ թատրոնին նվիրված գրքույկ հրատարակել, հայտնի դեմքերի հրավիրել, ասենքՙ Փիթեր Բրուքին, որը հետաքրքրված է միջազգային թատրոնով... Բայց ինձ ոչ ոք չէր լսում, քանի որ թատրոնը միշտ ամենավերջին տեղում է, աղքատ ազգականն է: Քաղաքապետարանը, որի «Ռոսինի» սրահում տեղի ունեցավ ցուցահանդեսը եւ ներկայացումը, զոռո՜վ իր տարածքը տրամադրեց ժամը 6-ից 7.30-ը ցուցահանդեսի եւ 8-ից 11.30-ըՙ ներկայացման համար: Սրա համար էլ Աստծուն փառք տանք:

- Դու ասացիր, որ «Կարինեն» պատրաստելիս միաժամանակ շատ ուրիշ գործերի մեջ էիր...

- Տասը տարի չխաղալուց հետո «Արարատյան կայանը»ՙ Նորա Արմանիի հետ դարձյալ խաղալու պատրաստությունն ունեցանք Մարսելի պետական թատրոնում ու նաեւ Փարիզում: Բայց այդ երկու ներկայացման համար պետք է տեքստերը վերհիշեինք, փորձեր անեինք, նոր մեկնաբանություններ գտնեինք, քանի որ քսան տարի առաջվա այս ներկայացումը ուրիշ տեսակ հասունությամբ պիտի խաղայինք. նույն ջահելները չենք: Ահագին աշխատանք կար այդ ուղղությամբ անելիք: Հետո Եվրոպայում, հատկապես երբ հայկական արվեստ է ներկայացվում, դու անձամբ պետք է ճիգ թափես, որ մարդ գա եւ ահագին աշխատանք ես տանումՙ աջ-ձախ լուր տանելով, մանավանդ ֆրանսիական թատերական շրջանակի մեջ, քանի որ ֆրանսիացինե՛րը պիտի տեսնեն (հայերին ես ինչո՞ւ պիտի ծախեմ «Մի կաթիլ մեղրը» ֆրանսերենով): Դրանից բացի մի վիթխարի փորձանք գործի մեջ գլուխս դրեցի, որից, բարեբախտաբար, մաքուր դուրս եկա: Ճիշտ նույն շրջանին, մայիսին, հայոց այբուբենի մասին Զարեհ Խրախունու գրած «Մեսրոպատոն» գործի բեմադրությունը կատարեցիՙ Հիլդա Գալֆայեան-Փանոսեանի խնդրանքով: Շատ բան չկար բեմականացնելու, չորս կերպար ենՙ Սահակը, Մեսրոպը, Վռամշապուհ արքան եւ մեկ էլ պատմողը, սակայն Փարիզում արեւմտահայերեն խոսող ուժ չկա՛: Նախ որոշեցի գնալ Բեյրութ, Պերճ Ֆազլյանին կարդալ տալ եւ հետո այդ ձայնագրության տակ լույսերի խաղով բեմադրել: Սակայն Իսրայելը ներխուժեց Լիբանան, եւ մեր գործը խափանվեց: Ես էլ գնացի Ամերիկա, հրավիրեցի պրոֆեսոր Գեւորգ Բարդակչյանին, ուսուցչուհի Անահիտ Թումաճանին եւ քահանա տեր Տիրան Փափազյանին, որ սքանչելի գրաբար գիտե: Աղջիկը եղավ պատմող, մենք երեք տղամարդիկով էլ դերերը կարդացինք, ձայնագրեցինք, ձայնագրությունը բերեցինք Փարիզ, այստեղ Նարեկ Դուրյանը վրան երաժշտություն եւ էֆեկտներ ավելացրեց, հավասարակշռեց ձայները, դրանց համապատասխան պատկերներ գտանքՙ խաչքարեր, եկեղեցիներ, լրագիրներ, Մեսրոպի պատկերներՙ 400 հատ: Երեք դերասան դրեցի վարագույրի ետեւ, որ շարժվում էին ձայնագրության եւ պատկերների տակ: 35 րոպեի համար այդ ամբողջ աշխատանքն արեցի: Խրախունիի դուստրը եկած էր, սոսկալի գոհ մնաց: Եվ որպեսզի շատ հանդիսատես գարՙ որոշեցինք երեկոյի մի մասը ֆրանսերեն անելՙ «Էջեր հայ երգիծական գրականությունից»: Բերեցի ֆրանսիացի հիանալի դերասաններ, որոնք ընթերցեցին հատվածներ Պարոնյանից եւ Օտյանից: Մեկ ժամից ավելի երկրորդ բաժնի մեջ դա ներկայացրինք: Այդ օրերին խեղճ Զահրատը նոր էր մահացել, ուստի նրա բանաստեղծությունների ֆրանսերեն թարգմանություններն էլ կարդացի: Մի անակնկալ էլ ամենավերջում Հիլդա Գալֆայանին արեցի. նա նախեւառաջ բանաստեղծուհի է, եւ լա՛վ բանաստեղծուհի, բայց, դժբախտաբար, թողել է ամեն ինչ ու մտել է ուղղագրության հարցերի մեջ: Իր բանաստեղծություններից մեկը վերջին վայրկյանին թարգմանեցի ֆրանսերեն, իրեն չասացի եւ վերջում կարդացի այդ թարգմանությունս, որից Հիլդան շատ հուզվեց, ուրախացավ: Նույն ժամանակահատվածում Փարիզում բացվեց Այվազովսկու ցուցահանդեսը, որի ժամանակ էլ զեկուցում կարդացի հայ արվեստագետների հետ այդ մեծ ծովանկարչի ունեցած կապերի մասին, նաեւ ասմունքեցի Հովհաննես Թումանյանիՙ Այվազովսկուն նվիրված բանաստեղծությունների ֆրանսերեն թարգմանությունները: Այս բոլորի ընթացքում «Կարինեի» փորձերը գնում էին:

- Չես ասում, որ այդ միջոցին հասցրել ես նաեւ կինոյում նկարահանվել...

- Հա՛, ֆիլմում էլ նկարահանվեցի, չգիտեմՙ լավ կլինի՞, թե՞ ոչ: Անունը «Ութերորդ հրաշքների աշխարհ» է, ռեժիսորՙ Ժան Մաշ, երիտասարդ է, բավականին համբավ ունի: Ֆիլմում մի վիրտուալ երկիր են սարքում, որի քաղաքացի են դառնում աշխարհի վիճակից զզված մարդիկ: Ամեն տեսակ լեզու կա այդ երկրում: Իմ գործակալը ինձ, որպես արաբերեն իմացողի, ուղարկեց այդ ֆիլմում խաղալու: Լավ դեր էր, այր եւ կին են, կինը այդ վիրտուալ աշխարհում է, ամուսինը չի հասկանում նրան: Հաճելի աշխատանք էր, բայց ընկավ այս բոլոր գործերի մեջ: Նախ «Մեսրոպատոնը», հետոՙ Այվազովսկին, հետոՙ ֆիլմը, այս ֆիլմի հաջորդ առավոտ ինքս ինձ ասացիՙ օ՜հ, էլ բա՜ն չունեմ անելու բացի «Կարինեից», որ ինքնին վիթխարի բան էր:

- Վիթխարի էր, բա ոնց: Իսկ ի՞նչ կասես երգչախմբի մասին...

- Երգչախումբը հավաքված բան էր, մեկիկ-մեկիկ, Մարիետ Ժոստի եւ դիրիժորի շրջանակից, կոնսերվատորիաներում աֆիշներ դրեցինք, մարդիկ եկան, 25 հոգիանոց խումբ հավաքվեց: Վերջում ասացինՙ անուն չունի այս երգչախումբը, ինչպե՞ս կոչենք, ես էլ ասացիՙ «Կարինե» երգչախումբ:

- Շատ ակտիվ դեր էիր տվել երգչախմբի անդամներին...

- Ավելի ակտիվ էի ուզում, բայց չհասցրին անգիր անել: Ասացիՙ գոնե այս մի քանի անցումները անգիր արեք, որ ձեզ շարժումների մեջ դնեմ:

- Առհասարակՙ շատ արդարացված է օպերան, օպերետը համերգային կատարմամբ ներկայացնելը, կարծես մի երրորդ ժանր է ստեղծվում...

- Շատ ճիշտ է: Ո՛չ համերգ է, ո՛չ բեմադրություն է լրիվ: Բայց մենք ստիպված էինք համերգային կատարում անելՙ ֆինանսական պատճառներից ելնելով:

- Օպերաների եւ օպերետների համերգային կատարումները տարածվա՞ծ են Արեւմուտքում:

- Շատ քիչ: Կամ «Արշակ Երկրորդի» նման մեծածախս արտադրություններ են անում, երեք միլիոն դոլարանոց, կամ ավելի հազվադեպՙ համերգային տարբերակ:

- Ինձ նաեւ դուր եկավ, որ տվյալ պահի հետ կապված վիճակներ էիր ստեղծել, երբ դաշնակահարուհին նեղանում-գնում է կամ Արմենի թատերախմբի դերասաններն ասում ենՙ մի օր էլ կգնանք Փարիզ, ելույթ կունենանք «Ռոսինի» սրահում...

- Մենք, հայ լինելուս համար չէ, որ ասում եմ, այս հայկական մշակույթը, ինչպես ուրիշ մշակույթներ աշխարհի մեջ, սիրվելիք շա՛տ բաներ ունի, շա՛տ գեղեցիկ գոհարներ կան, գանձեր կան, որոնք եթե կարողանանք ցույց տալ, դնել միջազգային շուկայի մեջ, իր կոնտեքստի մեջ, մարդիկ մեծ ուրախությամբ կընդունեն: Սովետական տարիներին հեռու Հայաստանում մարդիկ նստած սիրում էին ֆրանսիացիներին ու Ֆրանսիանՙ առանց այնտեղ եղած լինելու, Ժաք Բրել էին լսում, Բրասենս էին լսում (Ազնավուր չասեմ, քանի որ հայ է): Ֆրանսիան սիրում էին իր արվեստի՛ համար: Իտալացիներին էլ իրենց օպերայի եւ նկարչության համար էին սիրում, եւ այլն: «Արարատյան կայանի» նոր տարբերակում Նորայի դերը կատարող ամերիկացի աղջիկն ասացՙ ի՛նչ գեղեցիկ բան է մի ազգի ծանոթանալ բանաստեղծության միջոցով: Ասում էՙ ես սիրում եմ այս ազգը, ուզում եմ Հայաստան այցելել: Արվեստով պիտի հաղթենք, ուրիշ բանով չենք կարող հաղթել: Ո՛չ նավթ ունենք (երանի մի օր Հայաստանում գտնեն նավթ), ո՛չ բանակային ուժ ունենք, ո՛չ դրամական... բան չունենք դուրս հանելիք, փոխարենը արվեստ ունենք, մշակույթ ունենք, դա՛ է մեր մեծագույն հարստությունը...

- Արի այստեղ էլ ավարտենք մեր զրույցը...

- Բարի: Ողջույններս Հայաստանի ընթերցողներին: Հուսով եմ մոտ ապագայում հանդիպել նրանց, արդեն երկար տեւեց բաժանումը...

Զրուցեցՙ ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆԸ, Փարիզ-Երեւան