ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ՃԱՆԱՊԱՐՀ-ՍԿԻԶԲ ԵՎ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

90-ականների վերջերին հասարակական գիտակցության մեր ընկալումների ու արժեքների տեղաշարժերը երբ ավելի առարկայացան եւ հոգեւոր-ինտելեկտուալ դաշտը ակնհայտորեն նահանջել սկսեց, գտնվեցին սակավաթիվ մարդիկ, որ գոյացող վակուումի մեջ փորձեցին ստեղծել նոր վիճակներ: (Ջանքերն ուղղված էին միջավայրի հոգեւոր էկոլոգիայի առողջացմանը): Այդ քչերից էր Արա Գուրզադյանը: Նա համախոհ ընկերների հետ նախաձեռնեց եւ 1999-ից սկսեց հրատարակել «Ռուբիկոն» գեղարվեստական-մշակութաբանական հանդեսը: Մասնագիտությամբ ֆիզիկոս` Արա Գուրզադյանը հումանիտար բարձր պատրաստվածություն ուներ, երկար տարիներ զբաղվել էր մշակույթի, արվեստի տեսական հարցերի ուսումնասիրությամբ, բնագրային բազմաթիվ թարգմանություններ էր կատարել. առաջին անգամ հայերեն ներկայացրել Ռուդոլֆ Շտայների «Ազատության փիլիսոփայություն» եւ Վասիլի Կանդինսկու «Հոգեւորն արվեստում» աշխատությունները (Հրաչյա Ստեփանյանի եւ Սերգեյ Խաչիկօղլյանի հետ), որոնք լույս տեսան «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչությամբ, որի ստեղծագործական աշխատանքային խմբի մեջ էր ինքը: Հասարակության վերափոխիչ գաղափարներ կրող մարդը անտարբեր չէր կարող մնալ կրթության գործին: Երկար տարիներ նա աշխատել է Գեղագիտության ազգային կենտրոնում, Հայկական բաց համալսարանում հիմնադրել կերպարվեստի ֆակուլտետը:

Ստեղծագործությունը Արան համարում էր «գոյության արդարացումը», ու ինքը մշտապես ինքնարարման, ինքնաստեղծման պրոցեսում էր: Նկարչությունը իր ներքին պահանջն էր. ամենաներդաշնակ ստեղծագործ ինքնադրսեւորումը: Երեւանում նկարչական աշխատանքների իր առաջին ցուցահանդեսի բացման օրն ասաց. «30 տարվա գիտակցական կյանք կա սրա հետեւում»: Այդպես էր եւՙ «Ռուբիկոնի» պարագայում: Նման բովանդակությամբ, գաղափարական, աշխարհայացքային մոտեցումներով հանդես Հայաստանում առաջին անգամ էր լույս տեսնում: Ինտելեկտուալ հետաքրքրություն ունեցողների համար սա հանդիպումների փնտրված վայր էր` ներքին երկխոսություն սկսելու հնարավորություններով Գյոթեի, Ա. Կամյուի, Ա. Ժիդի, Կանդինսկու, Մատիսի, Պիկասոյի, Միրոյի, Պ. Վալերիի, Ռ. Շտայների, Էմերսընի, Մանդելշտամի, Վլ. Սոլովյովի, Մարկ Շագալի, Չժուան-ցզիի եւ համաշխարհային մտքի շատ խոշոր երեւույթների հետ:

«Ռուբիկոնի» համար ամենայուրահատուկն ու բնորոշը` Արայի ներքին, հոգեւոր լիցքի ներկայությունն էր: Այն էներգիայի, որ չհեռացավ իրենից հետո էլ, հոգեկան հաղորդակցության, սիրո այն խորհուրդ-կենսանյութի, որն ապրում էր իր մեջ, որը եւ մինչեւ հիմա էլ շարունակվում է փոխանցվել: Իմացաբանության իր տեւական որոնումները, հոգեւոր վերապրումներն ու փորձը, «ներքին սիրո ֆունկցիան» ուղղված էր մարդու գերագույն նպատակին` ազատության գաղափարի ֆենոմենի ըմբռնումին եւ դրա անհատական իրացմանը: «Ճշմարտության որոնումը, մարդու ամենանախնական այն բնազդը, զարգացման այն փուլում, երբ ճանաչողությունը հղիացնելով երեւակայությունը` վեր է ածվում ստեղծագործության, աստիճանաբար դառնում է ճշմարտածնություն, որը եւ իրական ազատության նախապայմանն է», գրում է «Ճշմարտության էպիկենտրոնում» խմբագրական հոդվածում («Ռուբիկոն», 1999, թիվ 1): Իսկ ազատությունը իր կարծիքով ծնվում է զոհաբերումից: Իր ապրած կյանքը այդպիսի զոհաբերում էր. «... Եթե մահը պարզապես ազատագրում է ձգողականությունից, ապա հարությունը ձգողականությունը դարձնում է անկշռելիություն»:

«...Հարությունը ըստ իս ամենամեծ ստեղծագործությունն է, որ չի կարող չբեղմնավորել ստեղծագործական կեցության մնացյալ ոլորտները: Սակայն այդ ամենը կապված է մահվան առեղծվածի հետ, այդ իսկ պատճառով էլ վտանգավոր է: Լույսի եւ ստվերի արվեստը մետամորֆոզվում է մահվան եւ հարության արվեստի: Սա նոր սկիզբ է, նոր հեռանկարներով» (Արա Գուրզադյան «Մակերեսներ», 2001):

50 տարին նոր բոլորած, ստեղծագործական ուժերի ծաղկուն վիճակում նա հեռացավ կյանքից: ...Տարածությունՙ անծանոթ, որի գինը կեղեքող լռությունն է, բառի (օդի) պակասից խեղդվելու պես, որը երբեմն-երբեմն հնարավոր էՙ տա հոգեապրումի թանկ զգացում` ակնթարթի հանդիպում... «հայացք հայացքից» հետո..., լռություն` մի ուրիշ «կերպարանքով»: Սա՞ է մխիթարությունը:

Բայց մխիթարություն է, որ նման մարդկանց սկսած գործը չի ընդհատվում: «Ռուբիկոնը» շարունակվեց. Սերգեյ Ստեփանյանը, որ Արայի վերջին զրուցակիցը եղավ, շարունակեց նրա գործը: «Ռուբիկոնի» այս տարվա սեպտեմբերյան համարը Արայի հիշատակին է նվիրված, միանգամայն տարբեր մյուսներից. շատ հուզիչ է` իր ապրած կյանքի, օրերի պատառիկներից ասես կենդանի մի հուշ` հոդվածներ, նկարներ` ձեռագրային վկայություններ, օրագրային գրառումներ, բանաստեղծություններ, ներքին կենսագրություն, «հոգու տրամադրություն» ինչպես բնորոշել է խմբագիրը` Սերգեյ Ստեփանյանը, որ նաեւ «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչության գլխավոր խմբագիրն է եւ դասավանդում է արտասահմանյան (անտիկ) գրականություն Երեւանի պետական համալսարանում: Անցած տարի հայերենով առաջին անգամ իր թարգմանությամբ լույս տեսան Ի. Կանտի «Զուտ բանականության քննադատություն» աշխատությունը եւ Պլատոնի «Երկերի» առաջին հատորը` գերմաներենից եւ հին հունարենից: Կանտի այս ֆունդամենտալ աշխատության թարգմանությունը Սերգեյը սկսել էր 8 տարի առաջ` 25 տարեկանում. «Կանտի գրքի վրա աշխատանքները ինձ թույլ տվեցին գերմաներեն սովորել: 3-րդ կուրսում ռեֆերատ պիտի ներկայացնեի` Կանտի գրքի մեկ բաժնին վերաբերող: Ինչպես Կանտն է ասում` իրեն արթնացրեց Հյումը, ինձ արթնացրեց Կանտը: Ես ուղղակի համաձայն չէի որոշ մտքերի հետ, ստիպված եղա կարդալ ամբողջ գիրքը եւ հասկացա, որ պետք է թարգմանել հայերեն»: Ի դեպ, Սերգեյ Ստեփանյանը ավարտել է ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետը: 1991-ին ընդունվելով ժուռնալիստիկայի բաժինըՙ մեկ տարի սովորելուց հետո թողել է, մեկնել ծառայության, 1992-94-ին մասնակցել է Նախիջեւանի սահմանամերձ հատվածներում ընթացող պատերազմական գործողություններին: 1994-ին ընդունվել է Ազատ հումանիտար համալսարան, անհատական դասընթացներ անցել պրոֆ. Լեւոն Աբրահամյանի մոտ, մասնագիտացել գերմանական դասական փիլիսոփայության մեջ: Ուսումը փորձել է շարունակել Գերմանիայում, սակայն ակադեմիական կրթության վկայականի բացակայությամբ ստիպված է եղել վերադառնալ եւ վերականգնվել բանասիրական ֆակուլտետում, ստացել է լեզվաբանության մագիստրոսի կոչում:

- Սերգեյ, ինչպե՞ս եք գնահատում «Ռուբիկոնի» դերը ժամանակի` իրեն բաժին ընկած նեղ կտրվածքում (հնարավորություններ, հետաքրքրություններ), արդյոք դրսի` եվրոպական իրականության մեջ էլ լուրջ մշակույթն այսպես անտեսվում է:

- Անհրաժեշտաբար պետք է փաստել, որ եվրոպական իրականության մեջ «Ռուբիկոնի» եւ դրանից շատ ավելի բարձր մակարդակի եւ շատ ավելի լայն մասշտաբների, հնարավորությունների` թե՛ նյութական, թե՛ մարդկային ներուժի իմաստով երեւույթներ եղել են, կան եւ կլինեն: Վերադառնալով «Ռուբիկոնին»` կարող եմ ասել, որ նեղ շրջանակը, ընդհանուր «լուսանցքային» գոյությունը կամ «ոչ ակտուալությունը» պայմանավորված է այն իրականությամբ, որի մեջ ապրում ենք. այդ իրականության շրջանակներում չի տեղավորվում եւ դրա կողմից պահանջված չէ: Եվ առհասարակ լայն ընթերցանության համար չի կարող լինել մի հանդես, որ հետապնդում է ինտելեկտուալ, գեղագիտական, իմացաբանական հետաքրքրություններ: Չտրվենք վերլուծությանը, թե ինչու է իրականությունն այսպիսին, փաստենք վիճակը: Մեր նպատակն է խորացնել «Ռուբիկոնի» հնարավորությունները, որովհետեւ հանդեսը փակ համակարգ չէ` ինքնաբերաբար գործող: Սա միջավայր է, մարդիկ են, որոնք գալիս են, բերում իրենց նյութը, թարգմանությունները, հետաքրքրությունները, եւ աստիճանաբար այն վերածվում է հանդիպումների ավելի ընդլայնված վայրի: Այսօր նյութերի այնքան առատություն կա, որ չենք հասցնում ամբողջացնել, որովհետեւ անհրաժեշտություն կա դրանք հանգեցնել մեկ ընդհանուր կոնցեպցիայի:

- Ինչպիսի՞ փոփոխություններ է կրել «Ռուբիկոնը», ի՞նչ նոր մոտեցումներ ունեք:

- Հանդեսը այժմ հակված է դեպի ավելի իմացաբանական տեքստերը, մերձեցել է փիլիսոփայությանը, ծավալների առումով նախկինի համեմատությամբ հեռացել գեղագիտությունից, արվեստից:

«Ռուբիկոնի» ամեն համար պետք է ունենա հստակ մեկ թեմատիկ առանցք, նյութերի 60 տոկոսը պիտի որոշակի դիալոգի մեջ լինեն իրար հետ, ինչպես օրինակ բառի եւ լռության, բառի եւ պատկերի խնդիրներին առնչվող համարը: Այժմ երաժշտական համար ենք պատրաստում, ունենք հարցազրույցներ, էսսեներ, երաժշտագիտական տեքստեր: Ունեցել ենք մեկ փորձ` Արթուր Ավանեսովի հարզացրույցը ժամանակի երաժշտական վերջին հանճարի` Պիեռ Բուլեզի հետ` պարբերաբար ստեղծագործական շփումների, զրույցների արձանագրություն: Այսինքն միտում ունենք ընդայնվելու` մի կողմից թեմատիկ, իմացաբանական հարցեր, մյուս կողմից շփում` արտերկրի հետ: Պատրաստվում է մեկ համար` արտասահմանի մեր հայրենակիցների հետ հարցազրույցներ` Կարպիս Քորդյան, Գրիգոր Պըլտյան, Մարկ Նշանյան: Սա մի տարբերակ է դեպի դուրս, որովհետեւ նրանք կապված են արտասահմանյան այժմյան փորձի հետ: Իրենք գտնվում են պրոցեսի մեջ, մի բան, որից դուրս ենք մենք:

«Ռուբիկոնի» աշխատանքների երկու մոտեցում եմ ինձ թույլ տալիս: Առաջինըՙ դիմում եմ մասնագետներին, այդ 60-70 տոկոսանոց առանցքային թեմային վերաբերող առաջարկներով, որ ենթադրում է նյութի եւ լեզվի իմացություն, որովհետեւ աշխատել մասնագիտությամբ զուտ բանասերի հետ, ինձ համար անընդունելի սկզբունք է եւ երկրորդ` հնարավորին չափ օգտագործել այն մարդկանց պոտենցիալը, որոնք ինքնուրույն հետաքրքրություններ ունեն:

- Հանդեսի վերջին համարը բոլորովին տարբերվում է նախորդներից եւ դա հասկանալի է, ինչպիսի՞ն էր մոտեցումը:

- Կարեւոր էր, եւ առաջաբանում էլ դա գրել եմ, չկենտրոնանալ իր անձի վրա: Ինձ համար հետաքրքրական էր տրամադրության հասկացողությունը, որ հնարավորություն էր տալիս, ակունք էր այդպիսի գործունեության համար: Կարող ենք օբյեկտիվ պատճառներ նշել` նյութական, մարդկային ռեսուրսների առումով գործը շարունակելու, բայց գուցե պակաս կարեւոր չէ, եւ գուցե ավելիՙ այն լիցքը, որ Արան էր դրել այդ գործի հիմքում, որը եւ ըստ էության շարունակականություն հաղորդեց, նոր եկողը ոտք դրեց պարարտ հողի վրա: Ովքեր Արայի հետ կենդանի հաղորդակցության հնարավորություն են ունեցել, չեն կարող չտեսնել այս նյութերի մեջ երեւացող Արային: Ինքը քիչ է գրել, իմ խնդիրն էր ներկայացնել այն գործերը, որտեղ երեւար ոչ միայն տեսաբան Արան, ինչպիսին էր նա «Ռուբիկոնի» մանիֆեստում, նաեւ օրագրային Արային, բանաստեղծական Արային (պայմանականորեն, եթե բանաստեղծություններ համարենք դրանք):

- Ժամանակը որքան անցնում, լռությունը այնքան թանձրանում է:

- Այդ լռության հիմքում կարող են լինել այնպիսի պատճառներ, որ այժմ ես գուցե չկարողանամ ռացիոնալ վերլուծել: Դրանք գուցե իռացիոնալ հողից են: Արդյոք մենք առհասարակ հաղորդակի՞ց ենք այլ մեծ երեւույթներին: Չարենցի մասին գրվո՞ւմ է կարեւոր կոնցեպտուալ ինչ-որ բան, արդյոք այդ հեղինակները չեն գտնվում նույն մոռացության մեջ, պարզապես քննարկվում, վերլուծվում են ընդամենը արտաքին մակարդակով: Լռության մեջ կորչում են շատ բաներ: Պինդարոսի մի խոսքը հիշեմ. «Եթե մեր գործերը չեն գովերգվել, մնում են խավարի մեջ»: Սա ասել է հույնը 6-րդ դարում` մ. թ. ա., երբ հունական մշակույթը ծաղկում էր ապրում: Չխոսելով երեւույթների մասին` մենք ի սկզբանե ինքներս մեզ դատապարտում ենք խավարի: Բայց դա գուցե ընդամենը ժամանակի հարց է:

- Հա, ի դեպ` Ձեր ժամանակի հագեցվածության մասին: Ինչպե՞ս եք կարգավորում այդ հարցը եւ եթե կարելի է` ապագայի ծրագրերի մասին: Ի՞նչն եք ավելի կարեւորում:

- Այս առումով Պլատոնի մեկ գիրքը ինձ համար շատ ավելի կարեւոր է, որպես անհատական աշխատողի: Երբ աշխատում եմ կոլեկտիվի հետ, դա բաժանվում է բոլորիս միջեւ, սուբյեկտիվ կարեւորություն դնելը սխալ կլինի: Արդեն ավարտել եմ Պլատոնի «Երկերի» երկրորդ հատորի թարգմանությունը եւ ծանոթագրության աշխատանքները, եկող տարվա սկզբին հավանաբար լույս կտեսնի: Պլատոնի հասուն շրջանի դիալոգներն են սրանք, որ ամեն ժողովուրդ չի, որ իրեն թույլ է տվել թարգմանել, բարդագույն տեքստեր, բարդագույն բովանադակություն, բարդագույն հյուսվածք, որ դիալեկտիկական ժանրի մեջ գրված գործեր են: Սա առանցքային է եւ շատ կարեւոր քայլ Պլատոնի յուրացման գործում, որի գոյության առկայությամբ հնարավոր է որոշակի հերմենեւտիկական աշխատանքներ տանել սեփական լեզվի հետ: Զուգահեռ շարունակվելու է Հեգելի «Տրամաբանության գիտություն» աշխատության թարգմանությունը:

Թարգմանություններից դուրս կան նաեւ ուրիշ հետաքրքրություններ: Դրանք հոդվածներ են, որոնք, իհարկե, պարբերաբար գրում եմ. պատրաստում եմ գիրք «Խոսքի եւ լռության մետաֆիզիկա» խորագրով, որ խորհրդածություն էՙ կապված խոսքի եւ լռության հետ, որոնց մետաֆիզիկական հակադրման եւ համադրման արդյունքում մենք կարող ենք նորովի որոշարկել մարդու հասկացությունը: Այժմ աշխատում եմ ատենախոսական թեզի վրաՙ «Քրիստոնեական մոտիվները Հյոլդեռլինի ստեղծագործության մեջ» թեմայով:

- Ժամանակին առիթ եք ունեցել լինել եվրոպական համալսարանական միջավայրում, ուսանել այնտեղ, ի՞նչ էական տարբերություններ կան մեր եւ իրենց համակարգերի միջեւ եւ ինչպե՞ս կարող ենք մեր կրթական կառույցը վերափոխել, առողջացնել:

- Եվրոպականը (գերմանական) կայացած կառույց է, որ չնայած թերություններին` շարունակում է գիտություն զարգացնել եւ ունի կրթական ժառանգական մեծ փորձ. հենց այդ պրոցեսն է, որից մենք դուրս ենք մնացել: Ամենակարեւոր փաստը` մենք պետք է մոտենանք հարցադրումներին: Ամեն օր դրա մասին, հավատացեք, մտածում եմ, գուցե չկա այսօր պատրաստի բանաձեւ, որովհետեւ փոխել պետք է ամեն ինչ: Փոփոխություններն այն օրը կսկսվեն, երբ լսարաններում արվեն հարցադրումներ:

- Իսկ մարդկային պոտենցիա՞լը: Չէ՞ որ հենց դրա կարիքն է զգացվում:

- Որպեսզի լինեն այդ մարդիկ, որ կարողանան նման հարցադրումներ անել, պետք է պրոցես լինի, աշխատանք պիտի լինի, աշխատանքի մեջ են նրանք ձեւավորվելու: Պատրաստի` դրսից ոչ մեկը չի գալու ու չի դասավանդելու: Անկախությունից ի վեր ես չգիտեմ գոնե մեկ բարձր ցենզ ունեցող գիտնական, որ եկել եւ դասավանդում է համալսարանում: Դրսից սպասելն անիմաստ է: Եվ մեծ ճշմարտություն կա դրա մեջ, այս հողից պիտի ծնվեն, արթնանան նրանք:

- Քո անձնական փորձը հաստատո՞ւմ է այս կարծիքը:

- Ինձ համար այդ պրոցեսը մեկ օր սկսել է «Սարգիս Խաչենց» թարգմանական ծրագրով: Շատ ավելի վաղ 5-րդ դարում եղել է Մեսրոպյան փորձը, եւ որի շնորհիվ գուցե նաեւ դեռ գոյատեւում ենք:

- Այդքան կարեւորո՞ւմ եք թարգմանական մշակույթը:

- Դա հենց առաջին ճանաչողական ակտն է: Ընդհանրապես գոյությունը մեծ թարգմանություն է` առաջին օրվանից սկսած. Ծննդոց գրքում էլ այդպես է ասված: Սա աստվածային գործի մարդկային թարգմանության առաջին փորձն է: Ես չեմ շոշափի մեթոդները, որ գոյություն ունեն, կարեւոր տրակտատները թարգմանական սկզբունքների, որ շարադրել են Էկոն կամ Բենիամինը: Մեր պարագայում ամեն ինչ կարծես սկսվում է զրոյից, ոչ մի նախափորձ չկա:

Առաջին անհրաժեշտ քայլը, որ պետք է արվի թարգմանության պրոցեսում` հետեւելն է սեփական լեզվին, բնականաբար բովանդակությունը պետք է հասկանալի լինի, բայց հետեւել ինչպես է քո լեզուն աշխատում բնագրի հետ: Թարգմանությունը տվյալ լեզվի համար ունի ճանաչողական նշանակություն, ըստ այդմ էլ գոյաբանական (գոյաբանությունը եւ ճանաչողությունը միմյանցից չեն զատվում), որովհետեւ ամեն համապարփակ գոյություն հենց ճանաչողության պրոցես է:

Զրուցեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ