ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԳՅՈԹԵԻ «ՎԱՐԴԸ» ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ԴԱՇՏՈՒՄ

ԴԱՆԻԵԼ ԵՐԱԺԻՇՏ

«Փոքրիկ տղան մի վարդ տեսավ,

Տեսավ մի վարդ դաշտի միջին...»

Գյոթե

Վաղուց ի վեր արվեստը բնորոշվում է որպես երկրորդ իրականություն: Այն կարելի է դիտել նաեւ որպես մի «մեդիում» (ոգեմիջնորդ) հավերժի եւ հպանցիկ իրականության միջեւ: Այս իմաստով «երկրորդ իրականությունը» ավելի իրական է, քանՙ առաջինը:

Տեղին է հիշել Գարեգին Նժդեհի ասույթը. «Իբրեւ անօթՙ վաղուց է խորտակվել Բեթհովենը, չկայ նա, կան սակայն, մնում են նրա ակորդներն աստուածային» [1]: Արվեստում նույնիսկ անկենդան իրերն, ասես, կյանքի են կոչվում, իմաստավորվում: Դա հաճախ իրագործվում է այս կամ այն առարկային մարդկային հատկություններով օժտելու միջոցովՙ մի երեւույթ, որը կոչվում է անտրոպոմորֆիզմ:

Օրինակ, վարդը: Քանի՜-քանի՜ պոետներ, նկարիչներ գովերգել են վարդի կերպարը:

Ծաղկապաշտ ճապոնացի Յասունարի Կավաբատան ասում էր, թե յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախությունն այն է, որ ծաղկում է յուրովի: Այդպես էլ արվեստումՙ յուրաքանչյուր արվեստագետ յուրովի է «պճնում» իր «ծաղիկը»: Խոսքը տարբեր մենկաբանությունների մասին է, քանի որ միեւնույն առարկան, երեւույթՙ իբրեւ խորհրդանիշ, իր մեջ պարունակում է մեկնության տարբեր հնարավորություններ, ավանդույթ դարձած պատկերացումներ: Արվեստում տարածված խորհրդանիշներից է վարդը: Այս ծաղիկն ունի մեկնության ահռելի դիապազոն: Ահավասիկ, Ջեյմս Հոլլի խորհրդանիշների բառարանից տեղեկանում ենք, որ Վեներային խորհրդանշող վարդը, ի սկզբանե, սպիտակ էր, իսկ երբ փուշը ծակեց նրա ոտքը, արյան կաթիլներից վարդը կարմրեց: Քրիստոնեության շրջանում վարդը դարձավ Մարիամ Աստվածածնի խորհրդանիշը: Տիրամորը երբեմն անվանում էին «անփուշ վարդ», քանզի փուշը մեղքի խորհրդանիշ է [2]: Ըստ ավանդույթի, նախքան Ադամի մեղսագործությունը դրախտում վարդն աճում էր առանց փուշ: Իտալական միջնադարյան արվեստում Տիրամայրը պատկերվել է նաեւ վարդը ձեռքին (կամ մանուկ Հիսուսի ձեռքին) [3]: Հայտնի են նաեւ ֆլամանդացիներ Յակոբ Յորդանսի եւ Էրազմուս Քվելլինի կտավները, որոնցում Տիրամայրը եւ մանուկ Հիսուսը շրջապատված են վարդի դրասանգներով:

Կարմիր վարդը նաեւ խորհրդանշում է նահատակների արյունը, որի կաթիլներից վարդեր են բխում: Սպիտակ վարդը նշանակն է սրբության: Իսկ դեղին վարդի խորհուրդըՙ թախիծն է: Տարիներ առաջ տարածված մի երգում հենց այդպես էլ ասվում էր.«Желтаярозаэмблемапечали»: Արեւելյան պոեզիայում վարդը եւ սոխակը խորհրդանշում են սերը: Հիշենք Ջամիին, Հաֆեզին, Սաադիին, Նաղաշ Հովնաթանին, Սայաթ-Նովային:

Անդրադառնալով Պետրոս Ղափանցու պոեզիայի խորհրդաբանությանըՙ Շուշանիկ Նազարյանը մեջբերում է Թեոդիկի միտքը. «Էջմիածնի միաբան Ղափանցի Պետրոս վարդապետը «...բաղձացել է, որ «Վարդենին»ՙ Հայ ազգը նորատունկ բողբոջի...» [4]: Նույն խորհրդանիշը տեսնում ենք Գրիգորիս Աղթամարցի կաթողիկոսի «Ծաղկունք ասեն» տաղում, որի մասին Մայիս Ավդալբեկյանը գրում է. «Այս դեպքում բլբուլը հեղինակ պիտի դիտել, իսկ վարդըՙ Հայրենիք» [5]:

Արեւմտաեվրոպական պոեզիայում վարդին նվիրված ամենահայտնի բանաստեղծություններից է Վոլֆգանգ Գյոթեի «Վայրի վարդը»:

Բնապաշտ Գյոթեն, անշուշտ, գիտեր, որ «մի ծաղկով ոչ գարուն կգա», ոչ էլՙ ամառ, ուստի իր պոեզիայի պարտեզում «Մանուշակ» բանաստեղծության կողքին «տնկեց» «Վայրի վարդը»: Այս երկու այլաբանական երգերը հակապատկերներ են, խնձորի երկու կեսերի պես լրացնում են միմյանց եւ պատկերացում տալիս սիրո անիմանալի ելեւէջների մասին:

Գերմանագետ Լեւոն Սարգսյանի փոխանցմամբ գերմանական գրականագիտության մեջ ընդունված մեկնաբանությամբ վարդը կույս աղջկա խորհրդանիշն է: Աղջիկը դիմադրում է տղային, բայց ապարդյունՙ տղան տիրանում է նրան:

Մեկնության խնդիրներ են ծառանում ոչ միայն այս կամ այն բանաստեղծության բնագիրն ըմբռնելու, այլեւ թարգմանելու կամ երաժշտության վերածելու պարագայում: Օրինակ, Ֆրանց Շուբերտի «Վայրի վարդը» երգը վկայում է, որ կոմպոզիտորի եւ պոետի մեկնաբանության մեջ տարաձայնություններ չկան: Շուբերտի երգի խաղացկուն մեղեդին այնքան պարզ է, որ ժողովրդական երգի է նմանվում, նույնիսկ մանկական երգի: Սրան նպաստում են նաեւ մեղեդու հնչյունների կրկնաբանությունները, քառակուսի կառուցվածքը: Անպաճույճ է նաեւ հարմոնիկ հենքը: Մեղեդին ծավալվում է մաժոր հարմոնիաների վրա: Լուսավոր մաժորում թեւածող երգի 16 տակտերի ընթացքում հանդիպում ենք միայն երեքը, այն էլ հպանցիկ տեսիլքի պես չքանում են: Զարմանում ես, արդյոք սա նույն Շուբերտն է, ով այս երգից մոտ մեկ տարի առաջ, 1814-ին կերտել է իր ամենաողբերգական երգերից մեկըՙ «Գրեթխենը ճախարակի մոտ»ՙ նույն Գյոթեի խոսքերով: Զարմանալի է, ինչպե՞ս կարելի է անմեղությունը կորցրած աղջկա վշտի մասին այդքան ուրախ երգ գրել:

Այս պարադոքսը կարելի է լուծել Ալեքսանդր Պուշկինի հայտնի բանաստեղծության օգնությամբ: Ահավասիկ.

Եթե կյանքը քեզ կխաբի,

Մի՛ զայրացիր, մի՛ սըգա,

Խոնարհ եղիր ու մի լար,

Հավատա, լավ օր կգա:

Սրտի կյանքն ապագան է:

Ներկան խորթ ու տանջալի,

Անցողիկ է ամեն բան,

Ինչն անցնի, դա հաճելի:

(թարգմ.ՙ Դանիել Երաժիշտի)

Ահա այսպես, երբ կյանքի բարձունքից հետադարձ մի հայացք ես ձգում, անցյալն այդքան ցավոտ չի ընկալվում: Այս առումով Գյոթեի «Վարդ» երգը կարծես հանճարի մի ժպիտ լինի:

Նման տրամադրությամբ է համակված Ֆրիդերիկայի երգըՙ Ֆրանց Լեհարի նույնանուն օպերետից, որը նվիրված է Գյոթեի կյանքին: Օպերետում պոետի սիրեցյալ Ֆրիդերիկան հիշում է իր անցյալն ու երգում նույն «Վայրի վարդը» երգը...

Մեկնաբանության տեսակետից չի տարբերվում նաեւ Հայնրիխ Վերների «Վայրի վարդը» երգը, որը գրված է Շուբերտի ազդեցությամբ: Սրանց կողքին Սալվադոր Դալիի պատկերած շքեղ վարդի պես վեր է խոյանում հայ դասական ռոմանսի հիմնադիր Ռոմանոս Մելիքյանի (1883-1933) «Վարդը»: Այս ռոմանսը եւ «Աշնան երգը» լույս են տեսել 1911-ին. Պետերբուրգում: Նոտաների անվանաթերթը ծաղկազարդել է մեծն Վարդգես Սուրենյանցը: «Վարդը» ռոմանսը գրված է Հովհաննես Թումանյանի թարգմանության հիման վրաՙ թարգմանություն, որ իր դասականությամբ եւ ժողովրդի կողմից սեփականացնելու առումով համարվում է ինքնուրույն բանաստեղծություն: Թե ինչպես է մեկնաբանել այն Մելիքյանը, կարելի է տեսնել Դավիթ Սողոմոնյանին հասցեագրված նամակում. «...Ինչ կա ավելի խոր ապրեցնող մի հեռանկար, քան մահը, երբ մարդ զգում է, թե ինչքան ասելու-երգելու բան ունի, երբ տեսնում ես, որ բոլոր վառ հույսերը դեռ հեռվում են, եւ դու ձգտում էիր այդ գեղեցկության, բայց հանկարծ Fatum-ը (ճակատագիրը- Դ. Ե.) գալիս է... եւ «բայց էլ չօգնեց փշոտ վարդին..» [6]:

Արվեստագետի տագնապը արտահայտված է նաեւ Աթաբեկ Խնկոյանի խոսքերով գրված «Ես բլբուլ եմ» երգում, որի մասին Գ. Գյոդակյանը գրում է. «...Վշտահար սոխակի կերպարը, որից խլել են վարդը, եւ այլեւս չի իմանում, թե այսուհետեւ ո՞ւմ համար պիտի երգի իր երգերը, այստեղ ավելի շատ ընկալվում է որպես ողբերգական կերպարը այն երգչի, որը կորցրել է կյանքի ամենաթանկ ու գեղեցիկ պարգեւը, տանջալիորեն վերապրում է իր արվեստի ավելորդությունն ու ապարդյունությունը» [7]: Ինչպես հավքերը նախազգում են մոտալուտ երկրաշարժը, այնպես էլ Ռոմանոս-«սոխակը», ասես, նախազգում էր 1915-ի. հայերի ցեղասպանությունը, այնուհետեւ 1917-ի հեղաշրջումը, որից հետո ռուս բանաստեղծ Վլադիսլավ Խոդասեւիչը գրել էր.

«Բավ է, պետք չէ Արվեստը վեհ,

Երկրին երգն է ափսոս,

Հանգչիր Տասսոյի վառ կանթեղ,

Դուն էլ լռիր, Հոմերոս...

Գեղեցիկը եւ հուր լեզուն

Խորթ է խուռն ամբոխին:

Հարմոնիայի սովյալ որդուն

Չի ընդունում քաղքենին...

( Թարգմ. Դանիել Երաժիշտի)

20-րդ դարասկզբից սկսած մշակույթի գոյության մասին մտահոգությունը համատարած էր: 1920-ին լույս տեսավ Օսվալդ Շպենգլերի «Եվրոպայի մայրամուտը» աշխատության 2-րդ հատորը, որը ներկայացնում է համաշխարհային մշակույթի պատմության ելեւէջները:

Մշակույթին հերթական հարվածը հասցրեց նացիստական Գերմանիան: Ըստ էության, կոմպոզիտոր Անտոն Վեբեռնը արտահայտում էր Եվրոպայի ամբողջ մտավորականության տագնապը. «Այն, ինչ կատարվում է այժմ Գերմանիայում, հավասարազոր է հոգեւոր կյանքի ավերման» [8]: Ոչ պակաս ավերածությունների ականատես ենք նաեւ այսօր, երբ «մշակույթը ողբում է ինքն իր վրա»... Այնպես որ, ժամանակին Ռոմանոս Մելիքյանի մտահոգությունը տեղին էր: Պատահական չէ, որ մի գողտրիկ վարդի թառամելը նրա սրտում արձագանքվեց որպես մեծ աղետի սկիզբ:

Ռ. Մելիքյանը պարզապես վերաիմաստավորել է Գյոթեի բանաստեղծությունը եւ ստեղծել սեփական մի գլուխգործոց...

Շուբերտի մեկնությունը պայմանավորել է իր իսկ երգի պարզ ձեւը, տեւողությունը, որ պարունակում է 16 տակտ, նույնը եւ Վեռների երգը, որ տեւում է ընդամենը 14 տակտ: Շուբերտի երգը շարադրված է արեւշող «սոլ-մաժոր» տոնայնության մեջ, Վեռների երգըՙ հովվերգական «ֆա-մաժոր»-ում, իսկ Ռոմանոս Մելիքյանինըՙ «Լուսնի սոնատի» խորհրդավոր «դո դիեզ-մինորում»ՙ համակված բեթհովենյան խստաշունչ քնարերգությամբ եւ դրամատիզմով: Մելիքյանի երգի մեղեդին բաղկացած է երկու մասիցՙ նախերգից եւ կնկներգից:

Ինչպես լուսինը տակից, դաշնամուրի 6 տակտ նախանվագի ընդերքից բխում է երգի մեղեդին: Հոգոցի պեսՙ այն սկսվում է շունչ-պաուզայիցՙ «Ի խորոց սրտի», նման Շոպենի դաշնամուրային 1-ին բալլադի թեման սկսող պաուզային: Մեղեդին աստիճանաբար բարձրանում է վեր: Հնչուժը կուտակվում է եւ 21-րդ տակտումՙ բարձրակետում, ամենալարված պահին հանկարծ մարում է (պիանիսիմո) եւ կրկներգում մեղեդին հետզհետե խոնարհվում է խորաշունչ պաուզաներով «կապված» եւ «սեկվենցիայի» վարընթաց օղակներով վերադառնում է ի «շրջանս յուր»:

Երգի առաջին մասում Գ. Գյոդակյանը նկատում է. «Վարդը տեսած ու մոտ վազող տղայի անհամբեր, բորբոքված վիճակը, քաղելու որոշումը, ապա վարդի թառամելը»:

Իրոք, 21-22 տակտերում բոլոր արտահայտչամիջոցները խորհրդանշում են թառամելու պահը, սակայն թառամելըՙ «պրոցես» է, որը շարունակվում է մինչեւ երգի վերջը: Ի դեպ, վարդի ակնթարթային թառամելը տեղի է ունենում Գյոթեի «Ֆաուստում»ՙ «Մեֆիստոֆելի շնչից», երբ Զիբելը Գրեթխենի համար վարդեր էր պոկում: Ըստ Գյոդակյանի, Ռոմանոսի երգի երկրորդ մասը «արտահայտում է իրադարձության ընդհանուր ողբերգական լուծման հետ կապված ափսոսանքի ու թախծի զգացմունքներ» [9]:

Հիրավի, ափսոսանքի արտահայտությունն այնքան է տարածված հայկական երգերում, որ դրանք կարելի է բնորոշել որպես «ափսոսանքի ժանր»: Ահա «ափսոսանքի երգերից» մի քանի դարձվածներ: Օրինակ, «Հազար ափսոս, Մոկաց Միրզեն», «Ափսոս, Անուշ, սարի ծաղիկ»», «Չէ՞ քո Անին ափսոս է», «Բայց ափսոս, որ երազ էր» եւ այլն: Սա պայմանավորված է այն մեծ կորուստներով, որ ունեցել է հայ ժողովուրդը:

Ի՞նչ արտահայտչամիոջներով է կոմպոզիտորը արտահայտում ափսոսանքը:

Նախերգի նվագակցության կաշկանդված (սինկոպային) ռիթմի զսպանակը արձակվում է կրկներգում, ինչի հետեւանքով հնչյունային զանգված պոռթկումինՙ «մակընթացությանը» հաջորդում է կրկներգի «տեղատվությունը»: Մյուս դիպուկ հնարքը հետեւյալն է. մինչ մեղեդին գահավիժում է, բասը խորանում, դաշնամուրի աջ ձեռքի ակորդները հակառակ շարժումով վերընձյուղվում ենՙ կրկնությամբ հանդերձ, յոթ անգամ: Տարբեր աստիճաններից վերսկսվող այդ յոթ հնչյունաբույլերը կարելի է համեմատել երկնքում անհետացող օդապարիկների հետ, որոնք քամին պոկել է մի երեխայի ձեռքից, եւ նա ափսոսանքով նայում է նրանց հետեւից:

Կամ դա հենց պոկված վարդի բույրն է «քուլա-քուլա » գոլորշանում երկրիցՙ երկինք...

Երգի ազդեցիկ արտահայտչամիջոցներից է նաեւ հարմոնիան: Իր երգի մեղեդին Ռոմանոս Մելիքյանը թեւավորում է Վագների, Շոպենի արվեստում բյուրեղացած ռոմանտիկ հարմոնիաներով, ստեղծելով հնչյունային մի միկրոտիեզերք, որում ճախրում է երգը: Բավական է նշել Շոպենի հիշյալ 1-ին բալլադի թեմայի սկիզբը: Ավելին, Ռոմանոսը երգում կիրառում է հետեւյալ վագներյան սկզբունքը, որ վառ կերպով արտահատված է «Տրիստան եւ Իզոլդա» օպերայում: Դիսոնանս, լուծում պահանջող լարված ակորդը լուծվում է, ավելի ստույգ փոխակերպվում է հաջորդ լարված դիսոնանս ակորդի, որն իր հերթին լուծման կարիք ունի: Այսպես, ստեղծվում է դիսոնանսների մի շղթա, որը երկարաձգում է լարվածությունը եւ լուծումը դառնում է թվացյալ:

«Վարդ» երգում դաշնամուրի դիսոնանսի (հարց)-կոնսոնանսի (պատասխան) հերթագայությունը խաղը նմանեցնում է աստղերի թարթող լույսին: Երգի վերջում կոմպոզիտորը, հնարավորություն ունենալով լուծելու դիսոնանսը, խուսափում է եւ երգն ավարտում անպատասխան հարցով: Եվ, ասես, Ռոմանոս Մելիքյանն էլ Վահան Տերյանի պես հարցնում է. «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես»...

Ինչպես վերը նշվեց, տարբեր ազգերի կոմպոզիտորները Գյոթեի բանաստեղծության բնագրում նույնն են տեսել, միեւնույն խորհրդանիշը միանշանակ մեկնաբանել, մինչդեռ Մելիքյանը ստեղծել է ողբերգական հակապատկեր: Եվ դա կարելի է բացատրել Նարեկացուն բնութագրող Հովհաննես Թումանյանի հետեւյալ խոսքերով. «Այստեղ («Նարեկում»- Հ. Մ.) արդեն հայի լեզուն չի, որ խոսում է, բերանը չի, որ պատմում է, կրակված սիրտն է, որ այրվում է, երկիրը բռնած, տանջած հոգին է, որ մռնչում է մինչեւ երկինք» [10]:

Հիրավի, արվեստըՙ երկրորդ իրականությունն ավելի իրական է. այսօր չկան Թումանյանը, Գյոթեն, Շուբերտը, Ռոմանոս Մելիքյանը, չկա նաեւ «փոքրիկ տղան» եւ նրա պոկած վարդը, սակայն արվեստում այդ վարդը անթառամ է եւ մշտաբույր:

Ամփոփելովՙ մի անգամ եւս հարկ է նշել, որ Թումանյան-Ռոմանոս Մելիքյանի «Վարդը» իր արժանի տեղն ունի արվեստի անդաստանումՙ Գյոթեի-Մոցարտի «Մանուշակի», Գյոթե-Շուբերտի, Գյոթե-Վեռների, Գյոթե-Լեհարի անթառամ «ծաղիկների» կողքին: Եվ նկատի ունենալով մեկնաբանության բազմազանությունը, երախտապարտ կոմպոզիտորները վստահորեն կարող են Գյոթեին դիմել բանաստեղծ Վահիդ Թաբրիզիի խոսքերով: «Քո վարդը, քո նոճին խլել են սրտիս անդորրը, քո հակինթը մանուշակ դարձած, փթթում է հասմիկի վրա...» [11]:

1. Գ. Նժդեհ, Ասույթներ, Երեւան, 2002, էջ 64:

2.Дж.Холл,Словарьсюжетовисимволоввискусстве,М., 1999стр. 124

3. Նշված գործ, էջ 124, 485:

4. Շուշանիկ Նազարյան, Պետրոս Ղափանցի, Երեւան, 1969, էջ 54:

5. Գրիգորիս Աղթամարցի, Երեւան, 1984, էջ 9:

6. Գ. Գյոդակյան, Ռոմանոս Մելիքյան, Երեւան, 1960, էջ 47-48:

7. Նշված գործ, էջ 131-132:

8А.Веберн,Лекцииомузыке,Москва, 1975,стр. 26

9. Գ. Գյոդակյան, Ռոմանոս Մելիքյան, Երեւան, 1960, էջ 49:

10 Հակոբ Մխիթարյան, Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» պոեմը, Երեւան, 1991, էջ 21:

11Е.Р.Яковлев,Искусствоимировыерелигии,М., 1977стр. 131

Նկար 1. Ռոմանոս Մելիքյան

Նկար 2. Յո. Վ. Գյոթե