ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԻՋՆԵԼՈՎ ԱՆԴՆԴԱԽՈՐ ԲԱՐՁՈՒՆՔՆԵՐԻՑ

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԶԻՆՈՎԵՎ

Ազնվության ձայնը

Այն, ինչ այսօր էլ կատարվում է նախկին ԽՍՀՄ ողջ տարածքում, վերաբերում է նաեւ մեզ: Այն մարդիկ, ովքեր սիրով էին վերաբերվում այդ տարածքում ապրող մարդկանց ու ժողովուրդներին եւ ովքեր իրենց կյանքը տագնապով ու ողբերգությամբ ապրեցին այդ տարածքի մարդկային վսեմ գեղեցկության եւ բարձր բարոյականության, հոգեւոր հարստության եւ հոգեկան մաքրության համար, հարկ է, որ եթե ոչ թանկ, ապա գոնե ճանաչելի եւ գնահատելի լինեն նաեւ մեր կողմից:

Այդպիսի մի բացառիկ անձնավորություն էր ռուս նշանավոր գիտնական, սոցիոլոգ, փիլիսոփա, գրող եւ մտածող Ալեքսանդր Զինովեւը (1922-2006), զարմանալի հարուստ ու գեղեցիկ կյանքի եւ դառն ու դժվար ճակատագրի տեր մի մարդ ու բարձր մտավորական: Մի քանի տասնամյակ առաջ նրան վտարեցին ԽՍՀՄ-ից, Արեւմուտքումՙ Եվրոպայում եւ Ամերիկայում նա հասավ մեծ ճանաչման, փառքի եւ համբավի, բայց երբեք չեղավ Արեւմուտքի առջեւ ծնրադիր աղոթող եւ արեւմտյան կյանքի ու բարքերի փառաբանող: 1999-ին նա, խորհրդային սոցիալական համակարգի հայտնի հետազոտողն ու նրա սուր քննադատներից մեկը, վերադարձավ Ռուսաստան: Ավա՜ղ, նրա ձայնը, ինչպես որ Ալեքսանդր Սոլժենիցինի ձայնը, այս «նոր» Ռուսաստանում եղավ ու մնաց «ձայն բարբառոյ յանապատի»... Երկրի համատարած ասպատակման, գիշատիչների ու զավթիչների ժամանակներն էին, եւ ոչ թե Սոլժենիցինի ու Զինովեւի... Այնուամենայնիվ, Զինովեւն այն մարդկանցից մեկն է, որոնց մասին ապագայում զարմանքով պիտի ասենՙ լավ, ինչպե՞ս է, որ ոչ ոք ունկնդիր չի եղել այդ մարդկանց ձայնին, մի՞թե լիովին ոչնչացել էր գիտական ու ստեղծագործ մտավորականությունը, տեխնոկրատիան, ազգային նկարագրի եւ խառնվածքի մարդիկ...»: Պատասխանը կհասկացվի ինքնաբերաբար...

Թարգմանաբար ընթերցողին եմ ներկայացնում 2001 թվականին «Լիտերատուրնայա գազետա»-ում տպագրված Ալեքսանդր Զինովեւի ուշագրավ հարցազրույցը:

Յուրի ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Իր հրապարակված հիշողությունները Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչ Զինովեւը անվանել էր «Ես ինքս անկախ պետություն եմ»: Այդպիսի բան կարող էր հայտարարել ուժեղ անձնավորությունը, որն ինքն է նվաճել իր ազատությունը: Զինովեւը պահպանեց իր ազատությունը իշխանություն ունեցողներից, ամբողջատիրական գաղափարախոսության համահարթող ազդեցությունից, «կրթյալ ամբոխի» տիրական կարծիքներից... Նրան ինքն իրենից հանեց «խորհրդայնությունը», արեւմտականությունից նա ինքը փախավ, ինչպես թակարդից են փախչում: Նա տրամաբան էր, սոցիոլոգ, գրող, արվեստագետ: Բայց ամենից առաջ նա մտածող էր, հատկապես փիլիսոփայության այն տեսակը դավանող, որի մասին շատ ճշգրիտ է ասել Օրտեգա-ի-Գասետը. «Փիլիսոփայությունը երբեք չի կարող համընթաց քայլել ինքնավստահ ու ինքնահավան բուրժուայի հետ: Փիլիսոփայությունը տեսական վսեմ հերոսության հոմանիշն է»:

- Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչ, ինչպե՞ս գրող դարձաք:

- Ես առանձնահատուկ տեսակի գրող եմ: Ամենից առաջ ես հետազոտող եմ, սոցիոլոգ: Նախկինում իմ մասնագիտության նյութն ու առարկան եղել են տրամաբանությունը եւ մաթեմատիկան: Զուգահեռաբար զբաղվել եմ սոցիոլոգիայով, բայց առանձնահատուկ սոցիոլոգիայով,- ես այն անվանում եմ «տրամաբանական»,- ոչ թե այն սոցիոլոգիայով, որ հանրահայտնի է: Աշխարհում հիմա մի քանի հարյուր հազար սոցիոլոգ կա, բայց ես նրանց կարգին չեմ պատկանում: Ես ստեղծել եմ իմ սեփական տեսությունը:

Ես եղել եմ հոգեբանության, տրամաբանության եւ մաթեմատիկայի ուսուցիչ դպրոցում, տասնյակ տարիներ եղել եմ պրոֆեսոր տարբեր ուսումնական հաստատություններում: Գրող եմ դարձել մի շարք հանգամանքների բերումով:

Այն բանից հետո, երբ իմ գրքերը սկսեցին լույս տեսնել եւ որոշակի տպավորություն թողեցին, ինձ հարցնում էինՙ որտեղի՞ց ես հայտնվեցի գրականության մեջ եւ ի՞նչ վերաբերմունք ունեմ գրական ավանդույթների հանդեպ: Ես պատասխանում էի. եկել եմ ոչ գրականությունից, ավանդների հանդեպ վերաբերմունք չունեմ: Ես եկել եմ սովետական գրական մտավորականային բանահյուսությունից:

Օրինակ, պատերազմից առաջ ես մի պոեմ էի գրելՙ «Պոեմ դավաճանության մասին» (հետո դա ես հրապարակեցի իմ «Մեր պատանեկության թռիչքը» գրքում, որ պատրաստել էի Ստալինի մահվան 30-ամյակի առթիվ): Եթե ժամանակին ընկներ համապատասխան մարմինների ձեռքը, ինձ հաստատ բանտ կնստեցնեին:

Ինձ առանց դրա էլ բանտարկեցին, բայց այլ բանի համարՙ իբրեւ հակաստալինականի, 1939-ին: 1945-ին ես մի բաժակաճառ գրեցի Հաղթանակի համար Ստալինի ասած բաժակաճառ-կենացի առթիվ,- լավ է, որ գրել էի տպագիր տառերով,- 2-րդ օդային բանակի ամբողջ հատուկ բաժինը մի ամիս փնտրում էր հեղինակին: Ի բարեբախտություն ինձ, չկարողացավ գտնել:

Իմ նախընտրելիքը ոչ թե առանձին կենցաղային մանրուքների քննադատությունն էր, այլ սոցիալական ողջ համակարգի եւ գաղափարախոսության: Ես մասնագիտացել էի մարքսիզմի, կոմունիզմի, սովետական համակարգի շուրջ ստեղծված եւ հորինված անեկդոտների, կատակների, ամեն տեսակ երգիծանքի, ծաղրի եւ ֆելիետոնների ասպարեզում:

Գրող դարձել եմ գրեթե պատահականորեն: Աշխատում էի իբրեւ տրամաբան, իմ հետազոտություններում հասել էի մեծ հաջողությունների, համաշխարհային ճանաչում ունեի: Գրող լինելու մասին մտքովս անգամ չէր անցնում: Բայց պատահեց այնպես, որ ես իմ մասնագիտական գործունեության մեջ հայտնվեցի մեկուսացված վիճակում, զրկվեցի իմ ուսանողներից եւ ասպիրանտներից: Եվ ահա պարզվեց, որ ազատ ժամանակ ունեմ, եւ ես կես տարում գրեցի «Անդնդախոր բարձունքները»: Իմ ծանոթներից մեկը, որին կարդացի գրքից մի հատված, անմիջապես մատնել էր ՊԱԿ-ին, եւ ես ստիպված եղա գիրքը շատ արագ ավարտել ՊԱԿ-ի հսկողության ներքո, այլապես երբեք չէի կարող ավարտել:

Հետո ինձ շպրտեցին Արեւմուտք, որտեղ ըստ մասնագիտության աշխատելը գործնականում անհնարին էր, ստիպված եղա իմ օրվա հացը վաստակել գրական աշխատանքով: Քսան գործ գրեցի: Դրանք թարգմանվեցին 25 լեզվով, շատերը բեստսելլեր եղանՙ «Անդնդախոր բարձունքները», «Պայծառ ապագան», «Հոմո սովետիկուսը», «Գնում եմ դեպի Գողգոթա», «Կործանա-կառուցումը» եւ մյուսները:

Երկու տարի առաջ տարագրությունից վերադարձա Ռուսաստան եւ գալուցս առաջ ավարտեցի վերջին գիրքս, որ դեռեւս հրապարակված չէ: Եվ ասացի ինքս ինձՙ վերջ, վերջ գրականությանն ու գրական գործին: Հիմա ես հիմնականում զբաղվում եմ սոցիոլոգիայով եւ տրամաբանությամբ:

- Այդ գիտություններով զբաղվելը, անվիճելի էՙ իր նկատելի ազդեցությունն է թողել ձեր գրողական ստեղծագործության, ոճի, գեղագիտության վրա: Հավանաբար «զուտ» գրողները դժկամությամբ են վերաբերել այն բանին, որ գիտնականը եկել է իրենց «վանքը» իր կարգուկանոնով...

- Իմ գրական ստեղծագործությունները յուրահատուկ են: Երկար տարիներ աշխատել եմ իբրեւ պրոֆեսիոնալ սոցիոլոգ, բայց նույնպես չհրապարակվող, կոմունիստական հասարակարգի այն տեսությունը, որ ես էի կառուցել, հրապարակել անհնարին էր: Կոմունիզմի իմ այդ մաթեմատիկականացված տեսության մեջ կանխագուշակել էի անխուսափելի ճգնաժամը, աշխատանքս նույնիսկ ուղարկեցի Կենտրոնական կոմիտե, բայց այն համարեցին զրպարտություն սովետական հասարակարգի հասցեին:

Բայց այդ սոցիոլոգիական գաղափարները մտան իմ գրական ստեղծագործություններ: Քանի որ գրական ձիրքս բացահայտվեց, դե ես էլ իմ սոցիոլոգիական գաղափարները սկսեցի շարադրել գրական ձեւով, դրանց գրականության տեսք տվեցի: Այսպես ստացվեց այն, ինչ ես անվանում եմ «սոցիոլոգիական վեպ», «սոցիոլոգիական վիպակ», «սոցիոլոգիական բանաստեղծություն»: Նման ժանրերի գոյությունը համարում են անհնարին, բայց ես դրանց հնարավոր լինելը ապացուցել եմ (ես կարծում եմ, որ դա նույնիսկ հեռանկարային ուղղություն է):

Իբրեւ գրող, ես լրիվ դուրս եմ ամեն տեսակ գիտական ավանդույթներից: Եվ թեպետ Արեւմուտքում հաջողություն ունեի, եւ բավական մեծ, եւ հիմա էլ այնտեղ ինձ լավ են հիշում, Ռուսաստանում գրական միջավայրը ինձ չի ընդունում մինչեւ հիմա էլ: Արեւմուտքում ես տեղ գտա ոչ թե գրողների մեջ - գրողների միջոցով, այլ որովհետեւ այնտեղ կա ազատ գրական շուկա եւ կա մամուլ, որ հաշվի չի նստում գրական շրջանակների հետ եւ հենց այդ մամուլի միջոցով տեղ գտա: Հետո ունեցա իմ ընթերցողը, որն ինձ մտապահեցՙ եւ ընդունեց: Իսկ գրական միջավայրը այնտեղ էլ էր ինձ թշնամանքով ընդունում: Բացառությամբ այնպիսի գրողների, ինչպիսիք են Իոնեսկոն, Բորխեսը, Դյուրենմաթը. նրանք բարձր գնահատեցին ստեղծագործություններս եւ նպաստեցին իմ հրապարակումներին:

Ես Ռուսաստանի դպրության ակադեմիայի փոխնախագահն եմ: Բայցՙ ո՛չ իբրեւ գրող: Իբրեւ փիլիսոփա: Հավանաբար, այդ տեղից կհեռանամ: Ես ավելի շատ գիրք եմ գրել, քան այդ ակադեմիայի անդամներից որեւէ մեկը: Այնպիսի մամուլ եմ ունեցել, որ նրանք երազում անգամ չեն տեսել եւ որը նրանք երբեք չեն ունենա: Իմ գրքերը թարգմանվել են տասնյակ երկրներում: Բայց ինձ, իբրեւ գրողի, չեն ընդունում:

Իբրեւ պրոֆեսիոնալ սոցիոլոգ, բնականաբար, գրականությամբ հետաքրքրվել եմ իբրեւ սոցիալական երեւույթովՙ ի՞նչ դեր է խաղում նա հանրության մեջ, ինչպե՞ս է ազդում մարդկանց վրա: Գրականության մեջ ուսումնասիրել եմ այն, ինչը անվանում եմ «հանրության կյանքի մենթալիտետային տեսանկյուն»:

- Սովետական հասարակությունը համարվում էր աշխարհում ամենաշատ կարդացողը: Դուք ինչպե՞ս եք բացատրում համատարած տարվելը կարդալով: Ի՞նչ տեղ ուներ գրականությունը ԽՍՀՄ-ում:

- Գրականությունը գաղափարական զենքի դեր էր խաղում: Ես սովետական գրականությունը գնահատում եմ այս տեսանկյունից: Ռուսական դասական մեծ գրականությունը նախահեղափոխական տարիներին նույնպես գաղափարական դեր էր խաղում, բայց ոչ թե պետական գաղափարախոսության (դա վերապահված էր ուղղափառ կրոնին), այլ ոչ պաշտոնական բարձրաշխարհիկ գաղափարախոսության շրջանակներում:

Գրող դառնալուց առաջ ես մոլի ընթերցող էի: Ռուսաստանը առհասարակ ընթերցողների երկիր է: Այնպիսի ընթերցողներ, որպիսին մենք ունեինք, աշխարհում ոչ մի տեղ չկա: Ռուսաստանում հիմա դրանք անհետանում են: Անհամեստություն չհամարեք, բայց ես ինձ նշանավոր ընթերցող եմ համարում (ծիծաղում է): Կարեւոր է նկատի ունենալ, որ ընթերցողները նույնպես լինում են միջակություններ, անտաղանդներ, տաղանդավորներ... Ես բարձրագույն կարգի ընթերցող էի: Գրքի սարեր եմ կարդացել: Իբրեւ ընթերցող ձեւավորվել եմ 80-ական թվականներին. դրանք առհասարակ գրականության մոլեգնության տարիներ էինՙ թե՛ ստեղծագործության, թե՛ ընթերցանության:

- Կարելի է ի հայտ բերել այն ազդեցությունը, որ ռուսական եւ խորհրդային գրականությունն է ունեցել այն բանի վրա, ինչ տեղի ունեցավ մեր երկրում վերջին տասը տարում:

- Պետք չէ առանձնապես գերագնահատել գրականության դերը: Այդ դերը անվերջ փոփոխվում է: Մի բան է նախահեղափոխական Ռուսաստանը, մի այլ բանՙ խորհրդային կամ ետխորհրդային ժամանակը:

Ռուսական գրականությունը ներսուզված է համաշխարհային պատմության ենթատեքստի մեջ: Գրականության դերը առանձնահատուկ էր այն հասարակության մեջ, որտեղ չկային տեղեկատվության զանգվածային միջոցներ, որպիսիք կան հիմաՙ առանց կինոյի, հեռուստատեսության, եւ գրքերի տպաքանակներն էլ մեծ չէին, եւ ընթերցողների թիվն էլ մեծ չէր: Թեեւ գրական նշանավոր ստեղծագործությունները նույնիսկ իրենց ոչ մեծ տպաքանակով կարող են նշանակալից ազդեցություն ունենալ հասարակության վրա:

Ռուսական նախահեղափոխական գրականությունը ե՛ւ հոգեբանական, ե՛ւ սոցիոլոգիական, ե՛ւ մանկավարժական, ե՛ւ զվարճացնող դեր էր կատարում. այս բոլորը կարող էին համադրվել մեկ ստեղծագործության մեջ: Եվ այդ գրականությունը ընդդիմադիր էր գոյություն ունեցող սոցիալական համակարգին եւ տիրապետող գաղափարախոսությանը: Ռուսական գրականությունը նախահեղափոխական սոցիալական հասարակարգի կործանման զենքերից մեկն էր: Պատահական չէ, որ հետագայում դրանով զինվեց նաեւ խորհրդային գաղափարախոսությունը:

- Ինչպե՞ս եք դուք վերաբերում խորհրդային գրականությանը:

- Ես շատ բարձր եմ գնահատում դա: Իհարկե, վիթխարի ծավալով թափոն էր տպագրվում: Բայց գրականության ընդհանուր մակարդակը իբրեւ մշակույթի երեւույթի շատ բարձր էր, նույնիսկ միջակ գրողների ստեղծագործություններում: Հիմա ես հաճույքով վերընթերցում եմ գրքեր, որոնք խորհրդային գրականագետները լավագույնների շարքում չէին դնում: Օրինակ, Ֆուրմանովի «Չապաեւը», Օստրովսկու «Ինչպես էր կոփվում պողպատը» - գեղեցիկ գրքեր են: Ես դրանք ընթերցում եմ նաեւ իբրեւ սոցիոլոգ:

Իմ դուստրը, որ մեծացել եւ կրթություն է ստացել Գերմանիայում, մի տասն անգամ կարդացել է «Ինչպես է կոփվում պողպատը», թեեւ նրան ոչ ոք դա չի պարտադրել եւ ոչ ոք գաղափարական ճնշում չի գործադրել: Դա նրա սիրած գրքերից մեկն է: Ինչպես եւ «Խաղաղ Դոնը», Ֆադեեւի «Ջախջախումը», ես եմ դրանք խորհուրդ տվել կարդալու: Եվ Գլադկովի «Ցեմենտը»:

Ես դպրոցում սովորել եմ 30-ական թվականներին: Այդ ժամանակաշրջանի մասին գրել եմ, համարում եմ, որ իմ բախտը բերել է. սովորել եմ սքանչելի դպրոցում, եւ այդպիսի դպրոցներ բավական շատ կային: Խորհրդային դպրոցը, իր լավագույն օրինակներով, իր մեջ ընդգրկում էր այն ամեն լավագույնը, ինչ որ ստեղծել էր մինչհեղափոխական ժամանակների ռուսական մանկավարժությունը: Մեր գլխավոր հրապուրանքները մաթեմատիկան եւ գրականությունն էին: Գրականության դասավանդումը, որ ցնցող հիմքերի վրա էր դրված: Գրականությանը մեծ ժամանակ էր հատկացվում: Խորհրդային շրջանում դասական ռուսական գրականությունը պարզապես փրկվեց: Նրա հանդեպ սրբազան վերաբերմունք կար:

Խորհրդային ամբողջ շրջանը իսկական անաչառությամբ չի ուսումնասիրվել: Շատ բան, ինչ գրվել է այդ մասին, գաղափարապես կեղծված է: Իրականը այն է, որ այդ ժամանակ կատարվում էր մի ինչ-որ անվերահսկելի բան, որին միշտ չէ, որ նշանակություն էին տալիս:

Այդ ժամանակների երիտասարդությունը, գրականություն սովորելով, գաղափարապես դաստիարակվում էր իբրեւ հենց խորհրդային երիտասարդություն: Եվ դա վիթխարի դեր խաղաց: Դրա շնորհիվ սերունդ դաստիարակվեց, որը երկիրը փրկեց Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ: Ընդհանրապես ես համարում եմ, որ պատերազմը շահեց խորհրդային տասներորդ դասարանցին: Եվ այն բանի մեջ, թե ինչպիսին էր այդ տասներորդ դասարանցին իր ազդեցությամբ, առաջին տեղը պետք է տալ գրականությանը:

Մենք ռուսական դասական գրականության գործերը սովորում էինք իբրեւ գաղափարական երեւույթներ (հիմա դրան ծաղրանքով են վերաբերվում), իբրեւ դաստիարակչական երեւույթներ: Եվ այդ գրականության մեջ աշխարհայացքի ձեւավորման եւ բարոյական դաստիարակության համար շատ բան կա: Այս իմաստով ռուսական գրականությունը համաշխարհային առումով բացառիկ երեւույթ է:

- Դպրոցական գրականությունը մեծ ազդեցություն ունեցե՞լ է խորհրդային մարդու ձեւավորման վրա:

- Արեւմուտքում այնպիսի դպրոց չկար, ինչպիսին որ կար ԽՍՀՄ-ում: Այնտեղ գրականություն չէր դասավանդվում այնպես, ինչպես մեզ մոտ:

Ինչպես որ մենք էինք վերաբերում գրականությանը, այդպիսի բան չկար ոչ մի տեղ: Բացառիկ երեւույթ: Մինչպատերազմական սերնդի եւ բնակչության մեծ մասի համար գրականությունը դարձավ մշակույթի եւ գաղափարախոսության հիմնական գործոնը: Մարքսիզմին վերաբերվում էին թերահավատորեն, այնպես, ի միջի այլոց... Ճիշտ չէ մտածելը, թե մեր գլուխները զոռով գաղափարախոսություն էին մտցնում, դա հնարավոր չէ զոռով մտցնել, ինչքան շատ ես զոռ տալիս, այնքան ավելի անտարբերությամբ ես վերաբերում: Գաղափարախոսությունը, մշակույթը, դաստիարակությունը ներթափանցում էին մեր մեջ հենց գրականության միջոցով:

Մենք սովորում էինք եւ արեւմտյան գրականություն: Գրականության ուսուցիչները արձակուրդներին կարդալու համար մեզ մեծ ցուցակներ էին տալիսՙ ե՛ւ Դանտե, ե՛ւ Ռաբլե, ե՛ւ Սվիֆտ, ե՛ւ Բալզակ: Մենք արտասահմանյան գրողներին ռուս գրողներից քիչ չէինք կարդում: Մեր ուսուցիչներն էլ իրենց գործի նվիրյալներն էին, պատերազմից հետո այդպիսի ուսուցիչներ շատ քիչ մնացին, թեեւ դասավանդման մակարդակը շարունակում էր մնալ բարձր:

Պատերազմից հետո դպրոց եկան շատ ուսուցիչներ, որոնք ինտելեկտուալ ընտրախավ չէին: Եվ մանկավարժական ինստիտուտներ էին դիմում ոչ ուժեղ աշակերտներ: Մանկավարժների մակարդակը աստիճանաբար ընկնում էր: Ծրագրերը գրեթե նույնն էին, բայց ուսուցիչը այլեւս նույնը չէր: Եվ արդեն ուրիշ աշակերտ էր գալիս դպրոց: 20-30-ականների աշակերտները բացառիկ էին: Այնպիսի ագահություն կար ուսման հանդեպ, որ հետո այլեւս չկար կյանքում: Ամբողջ կրթությունը ստանում էին միայն դպրոցում եւ դպրոցի միջոցով:

Ես 16 տարեկանից դարձել եմ հակաստալինական եւ խորհրդային ռեժիմի քննադատ: Եվ իմ վերաբերմունքը դրա հանդեպ չի փոխվել: Բայց խորհրդային կրթական համակարգը իրոք բացառիկ էր: Այդ երեւույթը դեռեւս լիովին չի ուսումնասիրվել եւ չի իմաստավորվել:

Կուսակցության ղեկավարները, գաղափարական աշխատողները շատ լավ էին հասկանում, որ երեխաներին հարկավոր է կրթել եւ դաստիարակել: Բայց նրանք չէին կարող պատկերացնել, որ երիտասարդության մի մասը կարող է գրականության ազդեցությամբ դառնալ ընդդիմություն խորհրդային հասարակարգի:

- Գրականությունը ձեւավորում էր եւ հոգեւո՞րը:

- Անկասկա՛ծ: Ես երբեք չեմ եղել մարքսիստ եւ Լենինի երկրպագու (ես շատ սիրում էի Ալեքսանդր Ուլյանովին եւ հակված էի դեպի անարխիզմը/անիշխանականությունը): Բայց ես ինձ համարում եմ խորհրդային համակարգի արդյունք: Ես խորհրդային մարդ եմ: Հենց միայն այն բանի համար, որ ապրել եմ այդպիսի հոգեւոր միջավայրում: Այն ժամանակների հոգեւոր լինելության համար գրականությունը գլխավոր գործոն էր:

- Կարո՞ղ է հիմա գրականությունը այդպիսի դեր կատարել:

- Այդ երեւույթը անկրկնելի է: Ուրիշ մի անկրկնելի երեւույթ է մոսկովյան մտավորականության բանահյուսությունը ետպատերազմյան տարիներին: Եվ հատկապես պաշտոնի ու դիրքի չձգտող մարդկանց շրջանում: Դրանց մեջ էր մտնում Մոսկվայի ինտելեկտուալ վերնախավը: Բարձր չվարձատրվողը: Հորինվում էին անհամար անեկդոտներ, կատակներ, սրախոսություններ, բառախաղեր: Բոլորովին այլ մշակութային մթնոլորտ էր: Ո՞ւր է, հիմա դա չկա, չքացել է:

Կինոյի, հեռուստատեսության, համակարգիչների զարգացման հետ աշխարհը արմատական փոփոխություններ է ապրում ամբողջ մենթալիտետային ոլորտներում: Հիմա «Պատերազմ եւ խաղաղություն» կարդալու փոխարեն դիտում են էկրանավորումը: Դրա համար մեղադրել մարդկանց, նրանց համարելով անկիրթ, չի կարելի: Ճակատամարտի նկարագրության համար, ասենք, անհրաժեշտ են տասնյակ ու տասնյակ էջեր, որպեսզի ընթերցողը պատկերացնի մարտի տեսարանը: Կինոյում դա ցույց տալը շատ ավելի դյուրին է: Տեսողական պատկերման միջոցները այսօր հնարավորություն են ստեղծում նույնիսկ ժանգոտ պահածոյի տուփը ցույց տալ այնպես, ասես դա արվեստի գլուխգործոց լինի:

Ավանդական դասական գրականությունը մղվում է հետին պլան: Բայց դա չի նշանակում,- սա սոցիոլոգիական գործոն է,- որ այն քիչ են կարդում: Դասականներին հրատարակում են շատ-շատ, որովհետեւ այդ գրքերը գնում են: Թող որ դրանց տոկոսը գրքի շուկայում նվազում է: Վիթխարի համաշխարհային առաջընթաց է կատարվում մշակույթի մեջ: Սա փաստ է: Բայց առաջընթացը միշտ հետընթացի է վերածվում մի այլ բանում: Չկա առաջընթաց առանց հետընթացի:

- Դուք խստորեն քննադատում եք ռուսական հասարակության այսօրվա վիճակը, այն համարելով հետընթաց, բայց, նշանակում է, որ կա եւ առաջընթացի՞ երեւույթ:

- Իհարկե: Դրա մասին ես գրում եմ իմ գրքերում: Օրինակ, իմ հիմնական սոցիոլոգիական աշխատանքումՙ «Գերհանրության ճանապարհին»: Մենք դրան ենք անցնում` կորցնելով նախկին նվաճումները:

- Դուք լավատեսորե՞ն եք նայում ապագային:

- Ո՛չ լավատեսորեն, ո՛չ հոռետեսորեն, այլ իրատեսորեն: Ես հետազոտող եմ: Արեւմուտքում էլ հաճախ լսում էի այսպիսի բան. «Այս ի՜նչ երիտասարդություն է - գիրք չի կարդում: Չգիտենՙ ով է Տոլստոյը»: Բանն այն է, որ հիմա փոխվում է մշակույթի տեսակը. այդտեսակ գիտելիքների կարիք այլեւս չկա: Փոխվում է խառնվածքի տեսակը:

Կարելի է մշակել իր մեջ ինտելեկտի եւ մշակույթի շատ բարձր մակարդակ տեղեկություն ստանալու նորագույն միջոցների օգնությամբՙ ինտերնետ, տեսամիջոցներ, կինո: Նրանք ունեն այն բոլոր տարրերը, որ անհրաժեշտ են դրա համար: Եվ հետո, 6 միլիարդ մարդ կա այսօր երկրագնդի վրա, դա նույնպես մեծապես փոխում է ամբողջ մշակութային ենթատեքստը:

Վերադառնանք գրականությանը դպրոցում: Գրականության հանդեպ դպրոցականների վերաբերմունքը վատացել էր դեռեւս խորհրդային շրջանի ավարտին: Դասավանդման մակարդակը նույնպես իջել էր:

Հետո այս բոլորի հետ համադրվեց հակակոմունիստական, հակախորհրդային բեկումի գործոնը, որի հետեւանք եղավ մեր երկրի անկումը, հետմղումը բոլոր առումներով: Ու նաեւ կրթության, մշակույթի ասպարեզներում: Խորհրդային ժամանակ ինչ գաղափարախոսություն էլ որ ունենայինք, մենք գտնվում էինք համաշխարհային առաջընթացի բարձունքներին: Բոլոր առումներով: Իհարկե, ճգնաժամ կար, բայց հնարավոր էր դա հաղթահարել:

Անհրաժեշտ է ամեն գնով պահպանել Ռուսաստանի մշակույթի մեջ եղած ամեն արժեքավորը, որ դեռ մնացել է: Իսկ մնացել է դեռ շատ բան:

Շատ բան կախված է ուսուցիչներից: Բայց ո՞վ է դառնալու ուսուցիչ: Եթե դպրոցի ուսուցիչը կստանա համալսարանի պրոֆեսորի չափ աշխատավարձ [*], ինչպես որ ստանում էին մինչհեղափոխական գիմնազիաների ուսուցիչները, ահա այդ ժամանակ ուսուցիչ դառնալու կգնան ընդունակ, խելացի մարդիկ: Նույնիսկ գրողները կարող են դասավանդել դպրոցում: Եթե ինձ իբրեւ գրողի առաջարկեին գրականություն պարապել դպրոցում, ես մեծ բավականությամբ կգնայի:

Հիմա մեզանում միանգամայն նոր սոցիալական կառուցվածք է: Այն դեռ վատ է ուսումնասիրված եւ չի նկարագրված, չի բնութագրված: Այդ կառուցվածքը ծնունդ կտա (եւ արդեն ծնունդ է տալիս) իրենից ածանցված դպրոցի: Դա իրողություն է, որի հետ մենք պարտավոր ենք հաշվի նստել:

- Իրողությունը այն է, որ մենք պարտվել ենք Արեւմուտքի հետ մեր պատերազմում, գործածելով ձեր բառը, հոգեխառնվածքային ոլորտում:

- Խորհրդային Միության կործանումը նախապատրաստված էր Գորբաչեւից եւ Ելցինից շատ ավելի վաղ: Հետստալինյան շրջանում սկսվեց ճգնաժամը խորհրդային հասարակարգի հոգեխառնվածքային ոլորտում: Հենց դա էլ հիմք դարձավ այլ ոլորտների ճգնաժամի համար: Ճգնաժամի սկիզբը եղավ ապաստալինականացումը: Այն այնպես անցկացրին, որ առաջ բերեց գաղափարախոսական լարման անկում ամբողջ երկրում: Անկումի դեմ պայքարում էին ինչպես կարող էին, բայց կանգնեցնել չհաջողվեց:

Հետո պետք է հաշվի առնել, որ գրեթե կես դար «սառը պատերազմ» էր գնում, որի հիմնական զենքերը գաղափարախոսական էին, եւ հզոր ներազդեցություն էր ուղղված ԽՍՀՄ հոգեկառուցվածքային ոլորտի վրա: Արեւմուտքը այստեղ գործում էր վերին աստիճանի արդյունավետ:

Գորբաչեւի եւ Ելցինի տարիներին հակակոմունիստական հեղաշրջում եղավ: Դրա ամենախոր հետեւանքներից մեկը եղավ սովետական հասարակարգի հոգեխառնվածքային նկարագրի ջախջախումը իբրեւ կոմունիստական հասարակարգի: Սկիզբ առավ քաոսից ավելի մեծ բանՙ սկիզբ առավ գաղափարախոսական, հոգեբանական, հոգեխառնվածքային սանձարձակությունը: Եվ այն շարունակվում է: Ջախջախված են իշխանության եւ ղեկավարության ոլորտները, տնտեսությունը. դա հանրահայտ է: Բայց ինչ ջախջախում եղավ հոգեխառնվածքային ոլորտում, այդ մասին գերադասում են չխոսել: Մինչդեռ դա հեղաշրջման գլխավոր արդյունքն է:

Խորհրդային համակարգի վերականգնումը անհնարին է, բացառված է 100 տոկոսով: Դրա համար բացարձակապես ոչ մի տեսակի պայմաններ չկան: Խոսք կարող է գնալ միայն կյանքի որոշ կանոնավորման մասին նոր համակարգի շրջանակներում: Այս համակարգը եկել է շատ երկար մնալուՙ տասնամյակներ... Անմտություն է այդ համակարգի արմատական վերակառուցման հույս ունենալ:

Ռուսաստանի քաղաքական համակարգը ընթանում է դեպի դեմոկրատիա, միեւնույն ժամանակ շատ բաներով լինելով ընդամենը դեմոկրատիայի նմանակում: Նմանակումը կրկնակի ըմբռնումովՙ իբրեւ նմանություն արեւմտյան օրինակների եւ իբրեւ կեղծ-դեմոկրատիա: Արեւմտյան փոխառությունները Ռուսաստանում կերպարանափոխվում են միշտ անճանաչելիության աստիճան: Հայտնվել է արեւմտականության եւ խորհրդայնականության մի հիբրիդ, խառնուրդ: Հարկավոր է հնարավորության չափ կանոնավորել հոգեխառնվածքային ոլորտը նոր սոցիալական շրջանակներում, ինչը չափազանց դժվար է: Ճիգեր են արվում, քանզի եւ իշխանությունը, եւ զանազան հասարակական ուժերը, եւ ժողովուրդը հասկանում են, որ այնպես, ինչպես մենք ենք ապրում, հնարավոր չէ երկար ապրել:

Ի՞նչ է մեր առջեւ, ինչի՞ հետ մենք գործ ունենք: Մեզ պարտադրում են արեւմտյան օրինակներ եւ հոգեխառնվածքային ոլորտում: Դա ամենահնարավոր բազմակարծություն է, ազատություն գրեթե ամեն ինչում: Դա Ռուսաստանի համար չափազանց անսովոր է: Միեւնույն ժամանակ սոցիալական բնականոն օրենքի ուժով իրավիճակներ են լինում, որ շատ նման են խորհրդային համակարգի վերականգնման փորձերի:

Ես դա անվանում եմ «սոցիալական վերաճումի» օրենք, նրա էությունը հետեւյալն է. եթե սոցիալական համակարգը ոչնչացված է, բայց պահպանվել են մարդկային նույն նյութն ու կազմը եւ նրա գոյության երկրաքաղաքական պայմանները, ապա նոր համակարգը ստեղծվում է շատ կողմերով նման ոչնչացվածին: Եվ ինչպիսին էլ որ լինեն ռուսական նոր համակարգի ստեղծողների մտադրությունները, մեկ է` նրանք անում են մի բան, որ շատ մոտ է խորհրդային համակարգին:

Նախագահական աշխատակազմը շատ հիշեցնում է ԽՄԿԿ ԿԿ աշխատակազմը: Բազմակուսակցական համակարգ են մտցրել, բայց կարոտ կա «իշխանության կուսակցության»ՙ մոտիկ կամ նման ԽՄԿԿ-ին: Այդ միտումը գործելու է նաեւ հոգեխառնվածքային ոլորտում: Կա գաղափարական բազմակարծություն, որ վերածվում է սանձարձակության, բայց եւ կա միտում այստեղ ինչ-որ կանոն ու կարգ սահմանելուՙ նման խորհրդայինին:

Փաստեր կան «ուռեցնելու» ուղղափառությունը, եւ այն ինքը կձգտի գրավել պետական գաղափարախոսության դերը, թեեւ համոզված եմ, որ դրանից ոչինչ դուրս չի գա. 21-րդ դարում ոչ մի կրոն հնարավորություն չունի միահեծան դառնալու հոգեխառնվածքային եւ գաղափարախոսական ոլորտներում:

Նույնանման հակասություններ կան եւ գաղափարախոսության մեջ, ե՛ւ մշակույթի մեջ, ե՛ւ հոգեխառնվածքային ամբողջ ոլորտի մեջ: Ներկա համակարգի շրջանակներում ինչ-որ բանական լուծումներ գտնել այդ հակասությունների, սկզբունքորեն անհնարին է: Ակնհայտ է, որ հետագա մեր կյանքը կանցնի իբրեւ բազմակարծության եւ ազատության պայքար` կարգուկանոն հաստատելու միտումների դեմ, կարգուկանոն, որ հիշեցնում է խորհրդային ժամանակները:

Առաջարկել ապագայի մի տարբերակ, որ բավարարի բոլորին, անկարելի է: Հասարակությունը արդեն տրոհված է դասերի, կա իրական բազմակուսակցականություն, տնտեսական բազմակարգություն: Խորհրդային տեսակի բռնապետական, ամբողջատիրական իշխանությունը այլեւս անհնարին է: Խորհրդային տեսակի միաձույլ հասարակություն ստեղծելը նույնպես անհնարին է:

- Դուք կարծում եք, որ մենք ապրում ենք նոր տեսակի հասարակության մեջՙ «գերհասարակության մեջ», որտեղ կա գերիշխանություն, գերգաղափարախոսություն, գերտնտեսություն: Կարելի՞ է խոսել, արդյոք, «գերընտրյալխավի» մասին:

- Գերհասարակության մեջ ոչ մի վատ բան չկա, ինչպես որ ոչ մի լավ բան էլ չկա: Դա սոցիալական կազմակերպության ավելի բարձր աստիճան է, քան այն, որի պայմաններում ապրում էին մարդիկ անցյալ դարում: Այդ մակարդակը ընդգրկում է բոլոր ոլորտները: Մենք մի հարյուրամյակ ապրել ենք պետությամբ: Բայց ահա հայտնվում է պետության վրա գերպետական իշխանության մակարդակը: Տնտեսության մեջ նոր մակարդակը գերտնտեսական է:

Առաջացել է այն, ինչ ես անվանում եմ «փողային ամբողջատիրություն»ՙ համաշխարհային նոր ֆինանսական համակարգ: Դա արդեն ավելին է, քան տնտեսությունը: Այն ընդունակ է հրամայորեն ազդել պետությունների քաղաքականության վրա: Գերհասարակության մեջ նշանակալից չափով փոխվում են սոցիալական համակարգերը: Նախկին ազգային ընտրյալ խավերի վրա բարձրանում են գերընտրյալխավային նոր կազմավորումներ, այսինքնՙ գերընտրյալ խավ:

Արեւմտյան աշխարհը միասնականացել է իբրեւ մի ամբողջություն, եւ նրա ներսում գոյացել է համաշխարհային ընտրյալ խավ: Նրա մեջ մտնում են մեծ կարողություններ ունեցողները, ֆինանսական հզոր կազմակերպությունների (օրինակ, Համաշխարհային բանկ, Արժույթի միջազգային հիմնադրամ), տնտեսական ու տեղեկատվական վիթխարի կայսրությունների ղեկավարները: Կարծում եմՙ գերընտրյալների շարքը կարելի է դասել միլիոնավոր մարդկանց: Նրանք միավորված են ճյուղավորված կառույցների մեջ, որոնք դեռեւս վատ են ուսումնասիրված: Փաստորեն դրանց ուսումնասիրման վրա արգելք է դրված, քանի որ այդ կառույցների ներսում բոլորովին այլ կարգի հարաբերություններ են հաստատված, քան սովորական մակարդակի ընտրյալ խավերի ներսում:

Գերվերնախավային կառույցները զավթել են իշխանությունը հոգեխառնվածքային, գաղափարախոսական, մշակույթի բնագավառում, զավթել են կինոն, հեռուստատեսությունը, գրականությունը... Հետխորհրդային Ռուսաստանի վերնախավի ներկայացուցիչները աստիճանաբար ներհյուսվում են համաշխարհային գերվերնախավին:

Գերվերնախավի գլխավոր նպատակը աշխարհի վրա իշխանությունը պահպանելն է: Դրա համար մարդկանց հիմարացնելու, պարզունակացնելու վիթխարի ընթացք է գնում: Բարեշնորհ կարգախոսներ են հռչակում, հրաշալի ճառեր են արտասանում, բարի գրքեր են գրում, ֆիլմեր են նկարահանում, խոսել որՙ բոլորն էլ լավ են սովորել... Բայց այդ գերվերնախավը մարդկության համար ի՞նչ է անում գործնականորեն: Ինչի՞ն է ծառայում: Նա միայն մշակում է մարդկանց զանգվածի վրա իշխելու մեթոդներ: Այո, պայքար է գնում եւ գերվերնախավի ներսում էլ, բայց այն դադարում է, երբ գերվերնախավի շահերը ընդհանուր առումով հայտնվում են վտանգի տակ:

- Ռուսական վերնախավը ուրիշ ազգերի վերնախավից ավելի թույլը դուրս եկավ, եւ առաջին հերթին տեղի ունեցածը հասկանալու առումով: Նա չհասկացավ աշխարհում տեղի ունեցող ընթացքների էությունը: Մեր վերնախավը ապրում էր աշխարհի մասին հնացած օրենքներով եւ վատ պատրաստված դուրս եկավ ժամանակների պահանջների դիմաց: Արդյունքը այն եղավ, որ նա պարտվեց «սառը պատերազմում» եւ հիմա էլ պարտվում է այլ պատերազմներում, ասենք, ֆինանսական: Չի երեւում, թե մեր վերնախավը համարժեքորեն է իմաստավորում տեղի ունեցածը: Իր շահերի պաշտպանության համար երկիրը չի դիմադրում: Այդպիսի խնդիրներ, երեւում է, նույնիսկ չեն էլ դրվում: Եվ լավագույն ուղեղները չեն էլ հավաքվում-համախմբվում, ինչպես անում են դա ԱՄՆ-ի «ուղեղների ֆաբրիկաներում», ասենք «ՌԷՆԴ քորփորեյշընի» կամ «Հերիթիջ ֆաունդեյշընի» կարգի...

- Դուք շատ ճիշտ բնութագրեցիք վիճակը: Ես ուրախ եմ, որ կան մարդիկ, որ հասկանում են դա: Մեր ազգային վերնախավը երկրում կատարված իրադարձությունների ընթացքում իրեն դրսեւորեց ոչ ամենալավ ձեւով: Այն գործառումները, որ նա պարտավոր էր կատարել երկրի ու ժողովրդի շահերից ելնելով, վերնախավը չկատարեց: Արեւմտյան գաղափարախոսության եւ քարոզչության հզորության դիմաց նա պարզապես անձնատուր եղավ:

Մեր վերնախավը դարձավ Արեւմուտքի «հինգերորդ շարասյունը»: Եվ, ըստ էության, դավաճանական դեր խաղաց: Մեր վերնախավի դավաճանությունը երկրում կատարված աղետի վերջին գործոնը եղավ: Չի երեւում, թե ռուսական վերնախավը գիտակցում է, թե ինչ դեր է խաղացել ինքը: Նա չի էլ գիտակցել նաեւ այն դրությունը, որի մեջ հայտնվել է Ռուսաստանը: Չեն երեւում վերնախավի գործողություններն ու գործունեությունը ի շահ ռուսական ժողովրդի: Ավա՜ղ, բայց այսպես է:

Այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեր ազգային վերնախավը չի հասկանա, թե մենք ինչ ունեինք եւ ինչ կորցրինք, թե ինչո՞ւ տեղի ունեցավ աղետը եւ ո՞ւմ մեղքով, եւ քանի դեռ երկրում չեն հասունացել ուժերՙ ընդունակ դիմակայելու քայքայիչ ու ավերիչ ընթացքներին, խոսք անգամ չի կարող լինել Ռուսաստանի ու ռուս ժողովրդի որեւէ վերածննդի մասին: Մեր ազգային վերնախավի իրական դեմքն ու վիճակը Ռուսաստանի վերածնության հիմնական գործոնն են:

- Երեւի, կարելի է հույս դնել միայն նոր սերունդների՞ վրա:

- Միայն եւ միայն նոր սերունդների: Բայց Ռուսաստանում կհայտնվի՞ ազգային նոր վերնախավ, որ ընդունակ կլինի վերածնելու երկիրը...

Զրուցեց ՎԼԱԴԻՄԻՐ ՊՈԼՅԱԿՈՎԸ

* Հասկանալի է, որ Ալեքսանդր Զինովեւը նկատի ունի եվրոպական եւ Մոսկվայի համալսարանների պրոֆեսորների աշխատավարձը (ծ. թ.):