Հեղինակՙ Էդուարդ Գրիգորեան
ԹՈՐՈՍ ԹՈՐԱՆԵԱՆ
Կրնանք ըսել, թէ մինակութեան զգացումը համատարած երեւոյթ է ոչ միայն մեր օրերուն, այլեւ մարդկութեան գիտակցական կեանքի բոլոր ժամանակներուն մէջ:
Բայց տեսնենք, թէ նոյն բնութագրումը կայ՞ վէպին մէջ, որ հեղինակը նուիրած է իր կնոջը` Անիին: Իր գրիչին առաջին գործն է, որուն կը հանդիպիմ: Առաջին ակնարկով կը զգամ, թէ իր լեզուին տիրապետող մըն է հեղինակը, լեզու մըՙ պատկերաւոր, որ գործը առաւել համակրելի կը դարձնէ: Հիմա նայինք, թէ այդ լեզուն, որպէս գաղափարներու փոխանցումի միջոց, որպիսի՞ տեսակէտներ պաշտպանելու նուիրուած է:
Գիրքին առաջին իսկ էջին վրայ, ընթերցողին յղած իր խօսքին մէջ, հեղինակը կըսէ. «Հնարավորինս մի շտապիր եզրակացություններիդ մեջ եւ մի փորձիր հանիրավի մեղադրել մենակություն քարոզելու մեջ, առավել եւս այն ժամանակ, երբ շուրջ բոլորը ամենաբարձր ամբիոններից մինչեւ հրապարակները անհիմն ու նաեւ հիմնավոր, ապաշնորհ ու երբեմն նաեւ բավականին վարպետորեն տարատեսակ կոչեր են հնչում Մեծ Միասնության մասին:
... Եվ որքան բարձր են հնչում նման կոչերի ծնծղաները, այդքան ավելի մենակ ենք դառնում մենք, այդքան ավելի անհաղորդ ենք դառնում դրկից-ընկեր-բարեկամների ցավ ու հոգսերին»:
Այս խօսքերը ընթերցողը կրնան առաջնորդել ժխտական մտորումներու, բայց հեղինակը թելադրած է մեզի չշտապել եզրակացութիւններու հասնելու համար: Իրապէս ալ Էդուարդ Գրիգորեանը իր վերի տողերուն յաջորդող խօսքին մէջ կը յայտնէ, թէ այս վէպը, - «Ձոն է հենց միասնականության, բարու եւ սիրո: Այլ հարց է, թե որքանով է հաջողվել, կամ հակառակը, բայց այդ ճանապարհին ես Քեզ ընկերակցել չեմ կարող, որովհետեւ դա հենց այն ճանապարհն է, որ մենակ են անցնում»:
Յստակ է միտքը` դուն եւ ժամանակը մինակ պիտի անցնիք այդ ճամբան: Հերոսը ինքզինք մինակ կը զգայ կղզիի մը մէջ: Սա պահուն կը յիշեմ, թէ Կոստան Զարեանը Հայաստան հաստատուելու եկած պահուն ինչ ըսած է ընկերոջս` Հայկ Ալլահվերդեանին, օդանաւակայանին մէջ, թռիչք առնելէ առաջ - «Հայկ, մենակութիւնն է ինձ տանում Հայաստան: Մենակ եմ հսկայ Ամերիկայի մէջ»:
Հերոսը հասարակութենէն բաժնողը հսկայ վարագոյր մըն է: Կայ-չկայ բազմաչարչար բնակիչ ունեցող այսպէս կոչուած կղզին, որ Հայաստանն է, ուր այս հերոսին նկատմամբ անհաղորդ են մարդիկ: Մարդը իր անցեալ կեանքը կը բաղդատէ ներկայիս կեանքին հետ եւ ոչ մեկ հաւասարում կը գտնէ. - «Հիմա... չկային ո՛չ դուռ, ո՛չ լուսամուտ: Մուտք ու ելք նույնպես չկային»:
Ճակատագրապաշտութեան մը կնիքը կայ յաջորդող տողերուն մէջ այս գիրքին, երբ կ,ըսուի, թէ հերոսին ի վերուստ տրուած է ապրիլ այս կղզիին մէջ, եւ թէ իր անունն էր Մենակ եւ թէ կղզիին բնակիչները իրեն կը դիմէին «Մենակ» անունով ու հարց կուտային. «Մենակ, ինչո՞ւ եկար այստեղ», ու իր պատասխանին, թէ ինքը յանցաւոր չէ, անոնք կը պատասխանէին, թէ այս կղզիին բնակիչներէն եւ ոչ մեկը յանցանք ունէր:
Ի վերուստ տրուած այս կղզին գալով, հերոսը վերահասու կը դառնայ, որ այն ինչ ունէր իր անցեալ կեանքին մէջ, անվերադարձ խլուած է իրմէ, որ ինք չունի ո՛չ անուն ազգանուն, ո՛չ ալ զբաղմունք ու տարիք: «Իր ամբողջ ունեցածը հիմա թեւին կապված ապարանջանն է, որը չէր էլ հիշում, թէ ինչպես հայտնվեց ձեռքին: Վրան գրված էր «Մենակ» ու հետո ինչ-որ անհասկանալի յոթանիշ թիվ էր` 3768-398, որից ինքը իսկապես ոչինչ չէր հասկանում»:
Խորհրդաւորութիւն մը կայ այս բոլորին մէջ:
Կղզին
Ուրեմն, կղզի կոչուածը կը պարզուի, թէ մեր երկրագունդը կրնայ ըլլալ, եւ վերըՙ նշուածը պատահական թիւ մը: Մարդը թիւ մըն է, ինչպէս թուագրեալ բանտարկեալ մը: Այստեղ հանդէս կու գայ վէպին երկրորդ հերոսը` անորոշ մաշկի գոյնով մարդ մը, որ կ,ըսէ, - բարի լոյս: Մենակը եղածը երազ կը նկատէ եւ փոխադարձ բարի լոյսով կը պատասխանէ: Այստեղ անորոշ մաշկի գոյնով մարդը խորհուրդ կու տայ բարի լոյս չըսել եւ կը յայտնէ, թէ այս կղզին եկող ամէն մարդէ կը սպասուի, որ ան լուծէ բոլոր բարդ հարցերը, թէ ան կղզիին բնակիչներուն յոյսն է եւ թէ անորոշ մաշկի գոյնով մարդը 39 ձմեռ ու գարուն Մենակի գալուն սպասած է եւ թէ «այս կղզու մոտ տաս հազար բնակիչները ընդհանուր առմամբ երեք հարյուր երեսուն ինը հազար տարվա բանտարկություն ունեն եւ բոլորն էլ միասին են կրում այդ պատժաժամկետը»:
Այլաբանական այս հաստատումին խճճուած հանգոյցը կը քակուի, երբ անորոշ մաշկի գոյնով մարդը կը յայտնէ, թէ այս կղզիին վրայ արգիլուած է անձնասպանութիւնը եւ մահն անգամ վերին հրամանով կ,ըլլայ եւ թէ մեծ ցամաքէն է, որ պատժիչ խումբեր կու գան կատարելու համար վերին կարգադրութիւնը: Ահա ծառէն կախուած Յուդային կաղկանձանման խռխռոցն է որ կը լսուի, ձայն, որ երկու հազար տարուան անդադար շարունակականութիւն ունի:
Ուրեմն վէպին երրորդ հերոսը կախուած, բայց չմեռած Յուդան է, որ երկու հազար տարի անընդմէջ կը շարունակէ չարչարուիլ:
Այս կղզիին նոր բնակիչը իր նախկին կեանքին հետ ամէն կապ խզած ըլլալու էր: Բայց Մենակը իր սիրած կնոջ նկարը պահած էր` ինչը որ արգիլուած էր Կղզիին վրայ: Անորոշ մաշկի գոյնով մարդը այդ նկարը պատռել թելադրեց, զգուշացնելով, թէ պատժիչ խումբեր պիտի գային կղզի, որոնք կրնային չխնայել Մենակը: Այստեղ կը փրփրի Մենակը եւ կը հայհոյէ, - «Տո ձե՛ր էլ, ձեր կղզու էլ»:
Իսկ ո՞վ էր անորոշ մաշկի տէր մարդը` հաւանկանութեան տեսութիւններու հեղիանա՞կը արդեօք, որուն արգիլուած էր անգամ կարծիք յայտնել կղզիին մեծ թէ փոքր ըլլալուն մասին:
Նկարը
Մենախօսութիւն մը Մենակին կողմէ, իր ունեցած նկարին հետ:
Ջերմ կըլլայ այդ զրոյցը` «խելագարվելու չափ տաք»: Մենակը կը դժուարանայ հասկնալ, բայց ի վերջոյ կ,անդրադառնայ, թէ ինչու այս կղզիին «նախկին կյանքի աշխարհակալ զօրավարները ու երեւելի իմաստունները չեն կարողանում բացահայտել Անխոհեմ Կղզու խորհրդավոր գաղտնիքները»:
Աշխարհը խառնափնթոր կեանք մը կը ներկայացնէ, մարդիկ բարի լոյս մը իսկ կը զլանան շնորհելու իրար. այսպէս կը մտորէ Մենակը իր սիրած կնոջ նկարին հետ մենախօսելով, ապաւինելով սիրոյ պատգամին, մինչ Յուդայի աղերսալի ձայնը անդադար կը հնչէր ականջին` «ես մեղք եմ գործել, բայց ների՛ր եւ ընդունիր ինձ, Հա՛յր»:
Մեղքի ու ներողամտութեան տանջող գաղափարն է, որ կը հնչէ, բայց միաժամանակ ըմբոստ ըլլալու կարեւորութիւնը պատգամ մը կը դառնայ Մենակին համար: Պատժիչ պահակախումբը, որ երկինքէն կ,իջնէ զէնք ու զրահով, կը յատկանշէ պատերազմին սարսափը: Մարդիկ այդ սարսափին մէջ կ,ապրին: Դարձեալ սէրն է տառապանքը մեղմացնողը, բայց պատժիչ ջոկատները այդ սիրոյ խորհուրդն անգամ կը զլանան Մենակին:
Բայց չէ՞ որ Մենակը բարի յոյսն էր բոլորին համար: Ապաւինիլ յոյսին, այդ է պատգամը, որ հաստատակամութիւն կը թելադրէ օգնական ունենալով ժամանակը, որպէս Ժանն դ,Արք` Կոյսը Օռլէանի...
Ձիւնասպիտակ գլխաշորով ծեր կինը բաժնին մէջ կայ նախկին կեանքէն չկտրուելու խորհուրդը: Մենակը պարտուելու իրաւունք չունի: Յայտնուող Բարի կինը, որ Մայր Թերեզան էր ու եկած էր ամոքելու Մենակի ցաւն ու խոշտանգուած մարմինը, կը նախատեսէր Մեծ Ցամաքի գալիք աւելի դաժան օրերը: Մէկ խօսքով, հեղինակը տխուր օրերու օրագրողը կը դառնայ, արձանագրելով կղզիին խառնաշփոթ կեանքը: Աւելին` ան ժամանակի ընբոստ ոգին է, խստապահանջ մեկնաբանը, վերափոխելու ձգտող ուժը: Ուժ մը, որ աշխարը փոխել կ՛ուզէ:
Թէեւ հեղինակը մերթ անորոշ հերոսներ խօսիլ կու տայ վէպի էջերուն մէջ, եղածը մեծ մենախօսութիւն մըն է, իւրօրինակ ինքնազննում մը: Մենակը ո՛չ Յուդային պէս մատնիչ մըն էր, եւ ո՛չ ալ Կայէնի պէս մարդասպան մը, այլ շուրջինները հոգացող բարի ուժ մը:
Մեծ Ցամաքը, որ կարծես դամոկլեան սուր մըն է կղզիին` մեր երկրագունդին վրայ ունի շտապողականութեան մեղքը: Շտապողականութիւնը ընդհանուր եւ ջլատող մեղք է:
Մենակը մեկնաբանել կը փորձէ աշխարհակալներու կեանքը, որոնք ընդարձակելէ ետք իրենց երկիրը, փոշիի վերածեցին իրենց իսկ հողը. մեծն Ալեքսանդրը եւ այնքան ուրիշները վկայ: Գիտնականներու մասին կը մտածէ Մենակը: Եւ ի՞նչ, անոնց բազում յայտնագործութիւնները, - «Անհավասարակշիռ, փառամոլ ու անկառավարելի մարդկանց պատճառով օրհասական պատուհաս դարձան Մեծ Ցամաքի համար»:
Այդ գիտուններն է, որ ստեղծեր են մահացու զէնքեր` նիզակէն մինչեւ նէյթրոնային ռումբ: Ալֆրէտ Նոպէլն անգամ դժգոհ է իր ստեղծածէն:
Վատ են ժամանակները: Պիտի սկսի կէտ ձուկերու զանգուածային սպանդի ժամանակը: Այնքան չարիք կայ այս ժամանակներուն մէջ` կողք-կողքի Յուդան, Կայէնը, Բրուտոսը... Այնքա՜ն: Գալիլէյը բոցերու մէջ է արդէն հարիւրաւոր տարիներէ ի վեր: Այո՛, ճշմարտութիւնը` կրակի վրայ: Ու տակաւին ... «Այս անխոհեմ կղզու դրամանենգ -դրամաշորթ, գող-ավազակ, կավատ-պոռնիկ եւ մարդասպան բճերը փորձում են լուծել Անխոհեմ Կղզու պարենային ծրագիրը»:
Այս թոհ ու բոհին մէջ Մենակին փրկութեան լաստը Սէրն է: Միայն Սէրը: Երազի բաժինը, ահա՛: Բայց արդեօք ամբողջ այս գիրքը երազ մը չէ՞ ինքնին...
Հանդէս կու գայ Կայէնի ու Աբէլի պատմութիւնը` եղբայրասպանութիւնը եւ - «մի օր, երբ այլեւս քարայծ, խոզ ու ոչխար չի մնա, դուք ինքներդ կլափեք իրար եւ ձեր մաշկից ոտնամաններ ու հագուստներ կը պատրաստեք»:
Հեղինակը աշխարհի ցաւը շալկած կ,որոնէ բալասան մը այդ ցաւերուն: Բայց Օռլէանի կոյսը` Ժանն դ,Արքը ո՞վ կրնայ ետ բերել խարոյկէն...
Արդեօք Քրիստոսը նոյնպէս երկու հազար տարիներէ ի վեր խաչի վրայ չէ՞...
Եթէ այս գիրքին մէջ կախաղանի վրայէն Յուդային ոռնոցը կը լսենք անդադար, խաչեալ Քրիստոսին լռութիւնը ուրիշ աղաղակ մը չէ՞անասնայնութեան դէմ: Եւ կամ միթէ՞ Յուդան փոխուեցաւ երկու հազար տարի կախաղանի վրայ մնալով:
Յուդան մնաց Յուդա, եւ հայոց Վասակը մնաց Վասակ:
Սկիզբ : Բայց մի՞թէ կայ սկիզբ ու վերջաբան... եւ ահա դարձեալ լսուեցաւ Յուդայի աղեկտուր ձայնը, յիշել տալով մեզի մատնիչը մարդ էակին մէջ:
Բուրգեր, Կոլիզէյ, Օսվենցիմ եւ շատ ու շատ տխուր բաներու պատուհանն է մեր դէմ բացուողը, ուր պարզ կը դառնայ, թէ ջուրն է ամէն բանի սկիզբը: - «մի բան միայն կարող են անհերքելիորէն փաստել` Մեծ Ցամաքի կյանքն իսկապես իր սկիզբն է առել հենց այդ Օվկիանոսից, եւ կետ ձկները նրա բնակիչներն են»:
Կու գան զոհերու շարքերը Օսվենցիմէն մինչեւ Հիրոշիմա եւ Նակազաքի ու տակաւին` Ջինկիզխան ու Լենկթիմուր եւ... Էվրիփիտէսը իր Բաքոսուհիներով ներկայացուած ու՞ր, Հայաշխարհի վրայ... եւ արդեօք հայ վսեմաշուք արքաներ կապ ունէի՞ն Կրասոսի գլխատման հետ: Հարցուցէք Պլուտարքոսին: Հանդէս կուգայ նաեւ ժպիտը, ցասումն ու ափսոսանքը միաժամանակ նկարող նկարիչը: Մենակը կը նայի այդ նկարին, իր սիրած կնոջ նկարին ու տենդագին կը դողայ:
Գիտնական, նկարիչ, աւազակ, Ջինկիզխան, Կալիգուլա, բոլոր մեծերն ու տականքները աշխարհի կը տողանցեն, եւ այս թնճուկները քակել կ,աշխատի Մենակը: Քակե՜լ կ,աշխատի...
Ափսոսանք, ցասում, ժպիտ ու յոյս կամ ամբողջ կեանք մը, որուն` վերջն էր թե սկիզբը, Մենակն ինքն իր համար պիտի պարզէր հիմա եւ միայն հիմա...
«Սիրած կնոջ ժպտացող հայացքից անթաքույց հույսն էր ծորում» - դարձեալ ու միշտ Սէրն է փրկութեան միջոցը կեանքի որոգայթներէն:
Այդպէս Մեծ Ցամաքին մէջ միայն երկու հոգի ձայն կուտային Մենակին` մայրն ու սիրած կինը:
Մենակը կը հանդիպի սիրած կնոջը: Անոնց երկխօսութիւնը կը յանգի այն եզրակացութեան, որ կեանքը Մեծ Ունայնութիւն է ու Մեծ Դատարկութիւն: Բայց կայ Սէրը...
Երկխօսութիւն Յուդայի եւ Մենակի միջեւ : Յուդան կը խնդրէ, որ իր գրպանէն հանուի երեսուն կտոր արծաթը, որ կ,այրէ զինք երկու հազար տարիներէ ի վեր, իսկ Մենակը կը խօսի շահուելիք Մեծ Յաղթանկին մասին:
Ալեքսանդր Մեծ ... Նախապատրաստութիւն եւ հանդիպում գլուխով կը վերարծարծուի կէտ ձուկի շարժման հարցը, քանի դէպի լաւը ընթացող պայքարին մէջ իրենց պարտութիւնը պիտի նշանակէր գլտորիլ Մեծ ու Անվերջ խաւարին խորքը...
Մեծ գիտնականը կը թելադրէ Մենակին դիմել Մեծն Ալեքսանդրին: Ուժի դէմ` ուժ: Մենակին երթը կ,օրհնեն Ժաննը` Օռլէանի կոյսը, մայր Թերեզան եւ Կալիգուլան: Մենակը Մեծն Ալեքսանդրին հետ մենախօսութեան մէջ է: Մեծ զօրավարը թէ` - Ա՞յս էր իմ շահելիքը, մի քանի մեթր հո՞ղ: Մարդիկ կուռքեր կը ստեղծեն, յետոյ կը տապալեն, դարձեալ կը ստեղծեն, դարձեալ կը տապալեն եւ այդպէս շարունակ... յետոյ «տեսնում ենք այն, ինչին արժանի ենք»: Կը հնչեն հետեւեալ խօսքերը. - «պատերազմից առաջ կամուրջներ չեն ոչնչացնում, չեն կործանում ոգին` առավել եւս. իրենց վրայից չեն թոթափում պատմության հիշողութիւնը»:
Որոշումը կ,ըլլայ հետեւեալը. - «Վերջ տալ ստահակ-տականքների ու պատժիչ պահակախմբի ամենաթողությանը»: Իսկ Ալեքսանդրը կ,ըլլայ Մենակի կողքին մինչեւ Մեծ Սկիզբը: Ալեքսանդրը պիտի պաշտպանէ Մենակն ու անոր կողմնակիցները, թոյլ չտալով, որ այս կղզիին բնակիչները անձնասպանութեան դիմեն: Բայց Ալեքսանդրը ինք եւս կը խոստովանի, թէ մենակ է.... Բուն Մենակը, որ այս պարագային հեղինակն է, կ՛ուզէ ըսել, թէ Մենակը իր կեղծանունն է եւ թէ ինք մենակ չէ: Մենակին կը զօրակցի նաեւ Ժանն դ,Արքը:
Մեծ ու մինակ մնացած իմաստուն կէտ ձուկն ու Մենակը Մենակը կերթայ դէպի Մեծ Սկիզբ Կէտ Ձուկի միջոցաւ:
Վերջաբանի փոխարէն -ով կը փակուի սակաւ էջերու մէջ գրուած այս մեծ վէպը, զոր խմբագրած է գրականագէտ Հենրիկ Բախչինեանը եւ բարեզարդուած է Վաչէ Պետրոսեանի գծանկարներով:
Ամիսնե՞ր, տարինե՞ր, թէ՞ դարեր էին անցել` ոչ ոք այդ չէր կարող ասել, բայց Մենակը դանդաղ շարժվում էր Մեծ Սկզբից դեպի Մեծ Ցամաք տանող ճանապարհով.... ու գիտեր, որ սուղ է իրեն բաժին հասած ժամանակը, եւ որ հակառակ այդ սղության` ինքը նաեւ շտապելու իրավունք չունի...»
Էդուարդ Գրիգորեանի այս վէպը մեր խառնափնթոր եւ ահալի ժամանակի մղձաւանջներուն բացայայտումն է, երբ ամէն մարդ անհատ կ,ապրի մեր մոլորակի ժողովուրդներուն դէպի վերջ տանող վայրէջքային կեանքը:
Հեղինակը դէպի վախճան դիմող մեր մոլորակին կը մաղթէ նոր սկիզբ ու նոր կեանք:
«Մենակը» վէպը երկրագունդի համայն մարդոց ճակատագրին շուրջ ընթերցողին առիթ կուտայ մտածելու, խորհրդածելու, զօրակոչի ենթարկելով բոլոր ուժերըՙ գիտնականներով, արուեստագէտներով ու զօրավարներով, մտածելու կարողութեամբ օժտուած մեն մի անհատով, որպէսզի չկործանի Երկիր մոլորակը:
Կործանումի դիմող աշխարհը իր թաւալքին մէջ կասեցնելու աշխատանքին նուիրուած վէպ մըն է «Մենակը» երկը:
Երեւան-Ծաղկաձոր, 14-17 Հոկտ. 2007