ԳՐԻԳՈՐ ԱՃԵՄՅԱՆ
Երբ ամիսներ առաջ արձագանքեցի Ն. Ադալյանի «1937» հոդվածին («Ամբողջ ձայնով...», «Ազգ», 2007, հավելված «Մշակույթ», 3 նոյեմբերի), մտքովս չանցավ, որ այդ հարցին կանդրադառնամ նորից եւ նորից: Իմ նպատակն էր ընդամենը համերաշխություն հայտնել հոդվածագրին եւ հասարակության ուշադրությունը հրավիրել գրական կեղծ, արհեստական արժեքների վրա:
Բանավեճն սկսվեց հետագա հրապարակումներից: Լույս տեսավ դերասան Սոս Սարգսյանի առաջնորդությամբ 21 մտավորականների համախոսականը, որին հետեւեց Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի «կոլեկտիվ» նամակը: Հարցը խճճվեց: Ես ինձ զգացի ծուռ հայելիների թագավորությունում եւ ցանկացա ի լուր ընթերցողի ստուգել կոլեկտիվ մտքերի կարծիքը` որքա՞ն կլինի երկու անգամ երկուսը («Մակբեթը չի լվանում ձեռքերը», «Ազգ», 2008, հավելված «Մշակույթ», 12 հունվարի, թիվ 1):
Գոնե այդքանով վերջանար, չէ՜, լույս տեսավ Վազգեն Գաբրիելյանի տրոյան ձիու նման կասկածելի նվերը («Ներե՞լ, թե չներել», «Գրական թերթ», 2008, 15 փետրվարի, թիվ 4) եւ վերոհիշյալ ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանի խոսքաշատ հարցազրույցը: Անդեմ կոլեկտիվներին փոխարինեցին կենդանի մարդիկ, եւ ես ավելի մեծ ակնկալիքով նույն հարցով դիմեցի նրանց («Պատասխան դանտեսների նորօրյա պաշտպաններին», «Ազգ», 2008, հավելված «Մշակույթ», 12 փետրվարի, թիվ 5): Կրքերը բորբոքվեցին, հայտնվեցին նոր հրապարակումներ, որոնց թվում` Վ. Գաբրիելյանի «Ակամա պատասխան Գրիգոր Աճեմյանին» ոչ միայն ակամա, այլեւ միանգամայն ավելորդ բացատրականը: Անսպասելիորեն նա պնդեց, թե չեմ ընկալել իր հոդվածի հումորը, հետեւաբար` սխալ եմ հասկացել հոդվածը: «Փափուկ» այդ իրադրությունում ես ինձ զգացի ոչ իմ կաշվում եւ վերընթերցեցի հոդվածը...
Վ. Գաբրիելյանն էլ է համաձայն, որ Ն. Զարյանը եւ Հր. Քոչարը իրենց պատվանդաններին արժանացել են ոչ գրական ծառայությունների համար: Նա զգայացունց բացականչություններով դատապարտում է նրանց` գրականությունից հեռու գործունեությունը` «...ինչպե՞ս կարող ես ժխտել բացահայտ փաստերը», «...ախր ո՞նց մոռանանք, ո՞նց ներենք...», «նրանք գիտեին, թե ինչ են անում, նպատակը հստակ էր, իրենց համար «տեղ էին մաքրում...», «նպատակը միայն քննադատելը չէր, այլ ֆիզիկական ոչնչացումը...»: Կարդում էի ու թափահարում գլուխս` այո՛, այո՛, այո՛... Գալիս է պահը եզրահանգման եւ դրա հետ` հեղինակի պնդումով` իմ վրիպած հումորը. «Իսկ փողոց-մողոցի խնդի՞րը (գուցե եւ երկրորդական չէ): Ինչո՞ւ շտապել: Անվանափոխելու հարցը կարելի է լուծել ավելի ուշ` թեկուզ փողոցի բնակիչներին տրված հարցով` «ո՞ւմ անվան փողոցում եք ապրում»: Ըստ պատասխանի կամ լռության»:
Ես չէ` դուք: Արեւելյան եւ Արեւմտյան Հայաստանների ազգագրական ո՞ր տարածքում սա կընկալվի որպես հումոր...
Ստիպված եմ Վ. Գաբրիելյանի հոդվածի կառուցվածքին անդրադառնալ հանգամանորեն: Հր. Քոչարի գրական ժառանգությանը նա նույնպես տվել է համահունչ գնահատական. «Չեմ կարծում, թե որեւէ մեկը կարող է հավատալ, որ այսուհետեւ կարող են հիշվել կամ վերահրատարակվել «Օգսեն Վասպուրի ճանապարհորդությունը», «Մեծ տան զավակները» կամ այլ գործեր շուրջ 4000 էջից ավելի նրա վեցհատորյակից»: Կասկածի տակ վերցնելով նաեւ «Կարոտը» եւ «Նահապետը» գործերի գեղարվեստական մակարդակը, այսինքնՙ Հր. Քոչարի ողջ գրականությունն ամբողջությամբ, նա նորից, երբ գալիս է եզրահանգման պահը, կորցնում է բռնած գիծը: Պարզվում է, որ պատմությունը դեռ այդ գործերը պետք է «խախալի», թեպետ անհասկանալի է, թե նման գնահատականներից հետո ի՞նչը պիտի խախալվի: Այնուամենայնիվ Վ. Գաբրիելյանը լուրջ դեմքով գտնում է, որ «դրանց գեղարվեստական արժեքի վերագնահատումները պետք է թողնել գրականագետների նոր սերնդին, որը, մեր սերնդի բարդույթներից լրիվ ազատված, կարող է քննել այն որպես պատմագրական արժեք»:
Մի բան հասկացա՞ք: Ես որ չհասկացա, թե ինչու Հր. Քոչարի եւ Ն. Զարյանի մահից չորս տասնամյակ անց դեռ չի եկել ժամանակը նրանց արժեքավորելու...
Մի՞թե Վ. Գաբրիելյանը չի զգում թե որքան անհարիր են նման «հումորները» «ո՞նց մոռանանք, ո՞նց ներենք» շախսեյ-վախսեյներին: Եվ դեռ պնդում է, թե ասել է նույնը, ինչ ես: Կարելի՞ է ընդունել Ա. Էյնշտեյնին` մերժելով նրա հարաբերականության տեսությունը... Այստեղ է ասված` թող ամենակարողն ինձ փրկի նման համախոհներից, իսկ ընդդիմախոսների հետ ինքս... մի կերպ...
Երկու հարցերի վրա էլ սավառնում է անորոշ անհետեւողականությունը: Երրորդը բարեբախտաբար չի եղել: Ո՞վ է ստիպել նրան հրապարակ մտնել մատրոսովյան բաց կրծքով եւ կես ճանապարհից նահանջել` տղամարդու իր ուժերին անվստահ` քյավառցի հանրահայտ Զազենց Բատառի նման. Է՜, կանո՜ւմ-չանո՜ւմ:
Վ. Գաբրիելյանն ասելիք չի ունեցել: Գրիչ է վերցրել իր ներկայությունը նշելու համար: Նայել է առաստաղին եւ... եզրակացրել: Ստացվել է «լյա՛պ», որը նմանեցրու դեպի անհայտություն կատարվող թռիչքի հետ: Նման կատակների կողքով «Ոզնին» էլ կանցներ անտարբեր:
«Ազգ»-ի մարտի 15-ի թիվ 6 «Մշակույթում» լույս է տեսել նույն թեմայով մեկ հոդված եւս` «Հրաչյա Քոչար. զրպարտություններն ու ճշմարտությունը»: Նրա տեղն էլ պետք է որ «Ազգը» չլիներ, քանի որ զբաղեցնում է... թերթի վեց էջը` քսանչորս նկարազարդ սյունակներ: Ջրասուն հոդվածի հեղինակի անունը կտամ ես վերջում: Այստեղ կասեմ միայն, որ հեղինակը կին է, դատելով հոդվածից` բավական քմահաճ: Սա չի նշանակում, թե բարոյական պարտավորվածություն կամ անհրաժեշտություն կա որեւէ զիջումի: Տարբեր առիթներով հաճախ եմ վերհիշում Արամ Արմանի խրթնաբանություններից մեկը` «Մեկ կինը տասը տղամարդ արժե, բայց տաս կին մի տղամարդ չարժե»...
Համարժեք պատասխանը հոդվածին նոր փորձանք կլինի թերթի եւ ընթերցողի գլխին: Անդրադառնամ միայն մի քանի հարցերի:
Ոչ ոք կասկածի տակ չի վերցրել Ա. Միկոյանի հետ գրողների 1962 թ. մարտի 14-ի հանդիպման փաստը: Դա մեղմ ասած` թյուրընթերցում է: Ես միայն ճշտել եմ հանդիպման սխալ թվականը Ա. Եղիազարյանի հարցազրույցում եւ ավելացրել, որ ճշտված թվականից մեկ տարի առաջ տեղի է ունեցել մեկ այլ հանդիպում թվով յոթը գրողների եւ ՀԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Յա. Զարոբյանի միջեւ, որտեղ առաջին անգամ խոսվել է Լ. Շանթի գրական «արդարացման» մասին, իսկ դրանից ամիսներ առաջ Գ. Մահարին այդ հարցով գրել է խմբագրությանն ուղղված նամակ, որը ստորեւ տպագրվում է առաջին անգամ.
«Հարգելի ընկեր խմբագիր.
Խնդրում եմ տպագրել Ձեր թերթում իմ այս երկտողը առաջարկության կարգով:
Հայտնի է, որ արեւմտահայ գրող Լ. Շանթի գրական ժառանգության մեջ զգալի տեղ են բռնում մի շարք դրամատիկական գործեր:
Ճիշտ է եւ այն, որ հանգուցյալը չի փայլել քաղաքական առաջավոր հայացքներով. այս հանգամանքը չի խանգարել, որ նա գրեր մի շարք փայլուն դրամաներ, որոնց բեմադրության հարցը սովետահայ բեմում թվում է, թե հասունացած պետք է համարել:
Թվում է, թե մենք չէինք հրաժարվի էլեկտրականությունից, եթե վերահասու լինեինք, որ Էդիսոնը ռեակցիոն հայացքների տեր է: Մենք հեռու ենք Շանթին Էդիսոն կամ նրա «Հին աստվածները» լույս համարելուց, բայց որ նրա պիեսների բեմադրումով կհարստանար հայ թատրոնը, կասկածից դուրս է:
Գուրգեն Մահարի
11 դեկտեմբերի 1961թ.»:
Թյուրընթերցում է նաեւ իբր Լ. Շանթի գործերի վերահրատարակումը ես վերագրել եմ Գ. Մահարուն: Ճիշտ հակառակը` բոլոր հայ մտավորականներին, այդ թվում եւ գենետիկներին հասանելի մեսրոպյան տառերով գրել եմ. «Ելնելով այս ժամանակագրությունից, Լ. Շանթի գործերի հրապարակման հարցի արծարծման առաջնայնությունը ես ավելի մեծ հիմքերով կարող էի վերագրել Գ. Մահարուն, մանավանդ որ իմ ձեռքի տակ է նաեւ այդ մասին նրա անտիպ, մերժված նամակը «Գրական թերթի» խմբագրությանը, բայց այդպիսի բան, որքան հիշում եմ, ես ինձ թույլ չեմ տվել »:
Ասածս եղել է այն, որ թանկագին հյուրի առջեւ ծեծված, հասունացած հարցերի արծարծումը կրել է ձեւական բնույթ: Իսկ հարցերի դերաբաշխման մասին չի մոռացել նշել եւ հոդվածագիրը:
Նույնքան քմահաճ են տարբեր սյունակներում ցրված մեղադրանքները, թե ես «սրտի բոլոր թելերով ատում» եմ Ն. Զարյանին, գտնվում եմ «քոչարատյացների սեքստետում (!?.- Գր. Ա.)» կամ տառապում «քոչարախտով»: Եկել է առիթն ասելու, որ հատկապես Ն. Զարյանի մասին միշտ գրել եմ վարանումով եւ հետադարձ հայացքներով, քանի որ Խ. Աբովյանի անվան դպրոցն ավարտել եմ Ռոմիկ Զարյանի, բռնկուն բնավորությամբ, ուղղախոս այդ պայծառ անձնավորության հետ, որը քաղաքացիական քաջություն ունեցավ ընդունելու հոր մեղքերը եւ ցավելու դրանց համար... Հր. Քոչարի հետ ընդհանրապես չեմ շփվել, բայց հարցը սիմ-սիմ սիրելու կամ ատելու մեջ չէ, այլ պատմական ճշմարտության եւ արդարության, որի առջեւ անզոր են պայմանականություններն ու «մեղմացուցիչները»:
Ոչ մի չարություն չունեմ նաեւ ընդդիմախոսների հանդեպ: Ես նրանց փորձում եմ միայն հասկանալ (Ա. Եղիազարյանի պարագայում` ապարդյուն): Հուսով եմ, որ իմ եւ Վ. Գաբրիելյանի միջեւ կպահպանվեն նույն բարեկամական հարաբերությունները, որպիսիք կային մինչեւ այս բանավեճը: Սա` ի միջի այլոց:
Վերադառնանք հոդվածին, որի գլուխներից մեկը կրում է «Բոլորը բոլորի դեմ» խորագիրը: Ճիշտ կլիներ ողջ հոդվածը վերնագրել «Բոլորը մի տեղ» [*]: Այնքան շատ են իրարամերժ, գլխավոր ու երկրորդական մեջբերումները, վկայակոչումներն ու փաստարկները, որ նման մի նյութի մասին է գրել Գ. Մահարին. «...կազմված է անկարգ, փնթի, անսիստեմ, մի պարկ, որի մեջ լցրել ես գետնախնձոր եւ ասեղ, ջարդված հում հավկիթներ եւ շաքար, կաթ ու քացախ, հող ու բիբար, Ֆեյերբախ ու Քիբար, խառն, փնթոր ու խառնափնթոր...»:
Չմեղադրենք հոդվածագրին: Հեշտ գործ չէ անգամ չորս էջանոց հոդված արարելը, ուր մնաց տասնյակ էջերում այնպիսի ծխածածկույթ ստեղծելը, որ քողարկի ճշմարտությունը:
Երեւի հայ գրականության սահմանները նեղ են թվացել հոդվածագրին, որ նա երկու անգամ դիմել է ռուս գրականությանը, երկուսն էլ անհաջող: « Երբեւէ հանդիպե՞լ են արդյոք ռուս մտավորականության կողմից կազմակերպված նման անբարոյական հոդվածներ կամ հաղոդումներ որեւէ անձի մասին », հարցնում է հոդվածագիրը քարը գցելով երեւանյան որոշակի բոստանը: Այո, հանդիպել եմ եւ՛ գրական հաստ ամսագրերում, եւ՛ «Օգոնյոկի» բազմաթիվ համարներում, երկու տասնամյակ առաջ, «պերեստրոյկային» զուգահեռ` որպես դրա անբաժանելի խնդիրներից մեկը (մենք այդ ժամանակ զբաղված էինք ավելի բախտորոշ հարցերով եւ ամեն ինչ թողեցինք պատմության հայեցողությանը): Հիմա հանդիպում եմ քիչ, որովհետեւ գրական արժեքների վերանայումը Ռուսաստանում ավարտված է, եւ երբեմնի դափնեկիրներ Օրեստ կամ Ելիզար Մալցեւների անուններով փողոցներ չկան Մոսկվայում: « Որտե՞ղ է տեսնված կամ լսված,- շարունակում է նա,- որ ռուս մտավորականությունը չարախոսի Աննա Ախմատովայի, կամ Մարինա Ցվետաեւայի հասցեին, ինչպես դա անում են մեր «ճշմարտախոսները» Սիլվա Կապուտիկյանի պարագայում »: Ես միայն կողջունեի, եթե մենք Երեւանում ունենայինք Ա. Ախմատովայի կամ Մ. Ցվետաեւայի անուններով փողոցներ, որովհետեւ նրանց մի-մի բանաստեղծությունը չէի փոխի մեր մի շարք գրողների վեցհատորյակների հետ. նրանք հավատարիմ մնացին իրենց կոչումին, քայլեցին դեպի Գողգոթա, քանիցս խաչվեցին եւ չփառաբանվեցին կենդանության օրոք որպես մադոննա կամ մոննա...
Խոստովանում եմ, իմ պատասխաններն էլ են «քմահաճ», բայց ես գործ ունեմ այնպիսի կիսելի հետ, որ դա անխուսափելի է:
Չէի ուզենա հաջորդ հարցին նորից անդրադառնալ, բայց ինձ ստիպում է հոդվածագիրը: « Ի՞նչ է նշանակում «դահիճ» ,- կրքոտ հարցնում է նա: - Կրակե՞լ է արդյոք Քոչարը մեկնումեկի վրա իր քմահաճույքի (sic!- Գր. Ա.) համար, դանակահարե՞լ է որեւէ մեկին («դանա՞կ ցցուցի, ատրճանա՞կ հանեցի...».- Հ. Պարոնյան): Որտե՞ղ են տեսել Քոչարի որեւէ մատնագիրը...»: Նման ձեւական չափանիշներով դահիճներ չեն համարվի եւ Թալեաթը, Հիտլերը, Ստալինը, քանի որ նրանց զենքը... թուղթ ու գրիչն էր: Հր. Քոչարն էլ սառը-տաք զենքի կամ գաղտնի մատնագրերի կարիքը չի ունեցել, որովհետեւ այդ «հոգեշահ» գործով զբաղվել է նույն թուղթ ու գրիչով, բացեիբաց, մոռանալով իր կոչումը, խիղճը, պատասխանատվությունը պատմության առջեւ: Ընթերցողի ուշադրությանը մեկ անգամ էլ եմ հանձնում «Մակբեթը չի լվանում ձեռքերը» հոդվածից Ն. Զարյանի տողերը, թե ինչպես 1937 թվականի հուլիսի սկիզբներին «ընկ. Քոչարի եւ Ա. Ոսկերչյանի հետ» գրել եւ «Պրավդային» են ուղարկել այսպես կոչված` «հոդված» այն մասին, որ «Հայաստանում դեռեւս շարունակում են գրականության վնասարարությունը հակահեղափոխականներ Չոփուրյանը (Հայպետհրատի նախկին դիրեկտորը), Չուբարը («Խորհրդային Հայաստանի» նախկին խմբագիրը), Աբովը (գրողների միության նախկին քարտուղարը) եւ ուրիշներ: Մենք իրավացի էինք: Չուբարն ու Չոփուրյանը ձերբակալված են («...եւ գնդակահարված» ,- կավելացներ նա, եթե «հաշվետվությունը» գրեր մեկ տարի անց.- Գր. Ա.)»: Սա ոչ Ստ. Զորյանի մեղադրանքն է, ոչ էլ Գ. Մահարու, այլ եռյակից մեկի խոստովանությունը, ի պատասխան որի հավանորեն նորից կհնչեն «իսկ Աբովը չի՜ ձերբակալվել» բառերը:
Ըստ Դ. Գասպարյանի` «Պրավդային» ուղղված հոդվածը չի եղել պարապ կրակոց: Այն վերահասցեագրվել է Հայաստանի Կենտկոմ` հայտնի հետեւանքներով: «Երիտասարդական տարիքում կատարած մի երկու սխալները», ինչպես սենտիմենտալ ներողամտությամբ ասված է հոդվածում, միայն այս դեպքում մարդկային երկու կյանք արժեցան, իսկ որ նման տասնյակ (Ստ. Զորյան) զոհերի համար նա «պիտի զղջար ու ափսոսար»... ապագա անկատար այս ենթադրությանը կարելի էր հավատալ, եթե զղջումն ու ափսոսանքը մեզ հասնեին ոչ թե երրորդ բարեսիրտ մարդկանց երկարուձիգ վկայաբանությունների, այլ հրապարակավ ապաշխարանքի կամ թեկուզ երկտողի ձեւով:
Շատ է խոսվել Հր. Քոչարի դերի մասին բռնադատված գրողների արդարացման հարցում: Այդ մասին խոսում է նաեւ հոդվածագիրը, իսկ Ս. Կապուտիկյանն անգամ համարձակություն թե՞ թեթեւամտություն ունեցավ Գ. Մահարուն մեղադրել երախտամոռության մեջ: Ժամանակն է անդրադառնալ այդ լեգենդին: Ահա թե հետթարգմանությամբ ինչպես են հնչում Հր. Քոչարի խոսքերը Գ. Մահարու մասին. «Գ. Մահարուն ճանաչում եմ 1925 թվականից: Նա տաղանդավոր բանաստեղծ է: Նա ունեցել է սխալներ, որոնք առիթ են տվել նրան մեղադրելու ազգային սահմանափակության, հայ ժողովրդի անցյալի իդեալականացման մեջ, սակայն դրանք ունեցել են գրական բնույթ, հանդիսացել են գրական ազդեցություններ անցյալի որոշ գրողների` Սիամանթոյի, Վարուժանի, Մեծարենցի, Չարենցի»: Այնուհետեւ նշելով Ե. Չարենցի սխալները, մասնավորապես նրա աղոտ պատկերացումները գրականության ազգային բնույթի մասին, եւ որ այդ սխալները բաժանել է նաեւ Գ. Մահարին, Հր. Քոչարն անում է հետեւություն` «Չարենցին եւ Մահարուն կարելի էր ուղղել հասարակական քննադատության միջոցով, բայց ոչ ձերբակալության» (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆոնդ 1191, ցուցակ 1, գործ 69):
Թող ներվի հարցնել` ստեղծագործական այդ ո՞ր բարձունքից Հր. Քոչարը տեսավ Ե. Չարենցի եւ Գ. Մահարու «սխալները»: Թե՞ ՀԿԿ Կենտկոմի անդամությունն էր պարտավորեցնում նրան վերցնել նման բարձր հովանավորչական տոն եւ մթագնում նրա ունեցած-չունեցած պատկերացումները ճշմարիտ գրականության մասին: Եթե սա «երիտասարդական տարիքում կատարած մի երկու սխալների» շարունակությունն է, ապա որքանո՞վ տեղին է 44 տարեկան այրի համար... Իսկ եթե ռապպական քննադատության անտեղիտալի շոշափուկ` ապա ավելի վատ:
Սա՛ է Հր. Քոչարը, ուրիշ Քոչար` չի՛ք, եւ մենք մեղավոր չենք, որ վերցրած ցանկացած ընկույզ ստացվում է փուչ...
Հոդվածագիրը սպառնում է իր «հետագա հոդվածներում անդրադառնալ» նաեւ Ստ. Զորյանի հուշերին, որը «կարիք ունի խորը հոգեբանական վերլուծության»: Նախկին մեր հրապարակումներում մենք բազմաթիվ հասցեագրված վկայակոչումներ էինք կատարել, սակայն հաշվի առնելով հոդվածագրի վերլուծական հակումը, առաջարկում ենք կատարել եւս մի հոգեբանական վերլուծություն` ո՞ր գրողների մասին է խոսքը Վ. Նորենցի հետեւյալ տողերում, որոնք գրված են Ալ. Ֆադեեւի ինքնասպանության թարմ տպավորության տակ. « Եվ մտածել, որ ազնիվ Ֆադեեւները իրենց անբասիր կյանքով հանդերձ ո՜վ գիտե խղճի ինչ թելադրանքով ինքնասպանություն են գործում, իսկ... մեզ մոտ գրողներ, որոնց խղճի վրա ծանրացած է մի ամբողջ խումբ մեծատաղանդ գրող-նահատակների արյունը... ման են գալիս առանց խղճի խայթի եւ կարիերա են անում ոչ միայն միութենական, այլեւ... միջազգային գրական ասպարեզում: Ո՛չ, ինքնասպանության համար պետք է ունենալ մեծ եւ զգայուն խիղճ » (Մ. Արմենին, 15 մայիսի 1956թ.): Թող հոդվածագիրն ավելորդ չհամարի աքսորից նոր վերադարձած այս Նորենցի կողքը դնել իր մեջբերած բազմամյա կուսակցական քարտուղար եւ վարչության անդամ Նորենցին... ո՞ր մեկի մոտ է ճշմարտությունը:
Երկու ճշմարտություն չի լինում:
Վերջացնենք այս ծանր մասը եւս: Այստեղ անձնական երանգներ թող ոչ ոք չփնտրի: Այսօրվա «Խորտակեցեք պատվանդանները« 20-ական թվականների կրկնությունը չէ: Այն վերաբերում է կեղծ պատվանդաններին: Ուրախալի է, որ հենց այս օրերին խոսք բացվեց Համաստեղի գրականության արժեւորման մասին: Միայն թե դա չվերածվի «միջոցառման»: Համաստեղի մասին գրականագետը պետք է գրի նվիրումով ու ճանաչումով եւ, որ ամենակարեւորն է` ունենալով գրողին համարժեք բոյ-բուսաթ, եւ ոչ թե աշխօր գցի ինստիտուտի կամ համալսարանի համար:
Մենք մի դեպքում շտապում ենք նոր փողոցների անվանակոչման հարցում եւ վերածվում «ապաջան սերմանողների» (Նարեկացի), իսկ շատ դեպքերում աններելիորեն դանդաղում ենք: Անկախության տարիներին անցան Համաստեղի, Շահնուրի, Մնձուրու, Արամ Հայկազի, Կոստան Զարյանի հարյուրամյակները: Մեր մտքով չանցավ, որ նրանք արժանի են Երեւան քաղաքում ունենալու իրենց անուններով փողոցներ ու դպրոցներ: Մեր քնած խիղճը մեզ չհիշեցրեց, թե որպիսի ցինիզմով էին անտեսվում այդ գրողներն իրենց կենդանության օրոք: Նրանք չէին արժեւորվում անգամ սիտալների ու գույումճյանների կողքին: Հոբելյաններն անցկացրինք որպես «միջոցառում» եւ հարցը փակեցինք մինչեւ... հաջորդ հոբելյանը: Չէ, այսպես չի կարելի արժեւորել այն մեծատաղանդ նվիրյալներին, որոնք իրենց գրիչն անմնացորդ ու անշահախնդիր ծառայեցրին հայ ժողովրդին... մի՞թե չեն անցել այն ժամանակները, երբ հայ բանաստեղծը դառնացած բացականչում էր` «ժողովուրդ չենք, խա՛լխ ենք...»: Թե՞ XXI դարի արժեքները մեզ չեն վերաբերում...
Հ. Գ. Չհրաժարվելով իմ հրապարակումների եւ ոչ իսկ մեկ տառից` ես անկեղծորեն ներողություն եմ խնդրում Հայաստան Եղիազարյանի եւ Հրաչյա Գաբրիելյանի հետնորդներից նրանց պատճառված ակամա (այս դեպքում` իսկապես որ ակամա...) դառնությունների համար:
Եվ վերջինը: Ես նպատակ չեմ դրել իմ առջեւ զբաղվել Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի գրական կամ քաղաքացիական ժառանգության վերագնահատումով: Հիմնականն ասված է, փաստերը` բերված, աղբյուրները` նշված: Ես ունեմ այլ, ավելի կարեւոր ծրագրեր: Դուրս գալով բանավեճից, հայտնում եմ իմ վստահությունը, որ բոլոր հրապարակումներն անխտիր, ուզեին դրանց հեղինակները թե ոչ, արագացրին բարձրացված հարցերի լուծումը, որը սարերի ետեւում չէ: Ուրիշ ճանապարհ չի կարող լինել: Իսկ գրականագետների եւ գրական կազմակերպությունների պարտքն է հաջորդ սերունդներին հասցնել կենդանի գրականություն եւ կենդանի գրականագիտություն եւ ոչ թե դրանց շիլափլավը:
Հ. Հ. Գ.- Ես չանդրադարձա «Ազգի» նույն համարում լույս տեսած Ա. Եղիազարյանի «Էպիգրամի փոխարեն»-ին: Իմ խորին համոզմունքով` ում-ում` բայց գրականության ինստիտուտի տնօրենին սազական չէ գրական բանավեճը տեղափոխել անձնական հարթություն: Ճիշտ էՙ մեր իրականությունում շատ բան վճռում են շուկայական հարաբերությունները, բայց դա չի նշանակում բանավեճը տեղափոխել շուկա եւ զբաղվել հոտած հավկիթների կամ անցած տարիների ձյան մեծածախ վաճառքով: Երեւի այս դեպքում էին ասում հները.
- Կեսա՛ր, դու բարկանո՞ւմ ես, ուրեմն դու ճիշտ չե՛ս...
Նույն
* Տեղեկացնենք, որ հիշյալ հոդվածի ենթավերնագրերը խմբագրությանն ենՙ տեսողականորեն թեթեւացնելու համար այդ երկար գրությունը: Խմբ.: