ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԵՌԱՆԿՅԱՆ ԲՈՒԹ ԱՆԿՅՈՒՆՆԵՐԸ` ՄՈՒԹ ՉԱՓՈՒՄՆԵՐՈՎ

Հեռակա եռազրույց

ԴԱՎԻԹ ԳՅՈՒԼԶԱԴՅԱՆ

Ո՞վ է տեսել....սուտըՙ այսքան երեսպատռած, այսքան լկտի ու մերկ լինի...

Սիլվա Կապուտիկյան

«Ազգ» պարբերականի մշակութային հավելվածում ծավալված բանավեճն առերեւույթ է միայն վերաբերում ստալինյան բռնատիրության շրջանի բացահայտումներին ու մեկնաբանություններին: Այստեղ շոշափված բազմաթիվ հարցեր անմիջականորեն առնչվում են մեր ազգային կերպընկալմանը, եւ ցավով եմ արձանագրում, որ շատ կողմերով արդեն տանուլ ենք տվել: Թեեւ այստեղ փորձում եմ վեր հանել առանձին անհատների «մեկնությունների» սնանկությունն ու վտանգավորությունը, բայց եւ ահով եմ զգում, թե ինչպես են դրսից տնտղում մեր ազգային տրամադրությունները, ինչպես են չափում մեր զգոնության բթացածության աստիճանը:

Պատահական չէ, որ ձախավեր գրականագետները ոչ այնքան 30-ականների մասին են խոսում, որքան Կապուտիկյանի, որի գործունեությունը բոլորիս աչքի առաջ է եղել, եւ ջանք չեն խնայում, նրան իրենից զատելով, այլակերպ մի անձի տեսքով մատուցելու հանրությանը: Եվ սաՙ ոչ միայն նրա համար, որ բանաստեղծուհուն «ջարդելով»ՙ ավելի հեշտ կլինի «ձերբազատվել» Զարյանից ու Քոչարից, այլեւ այն բանի համար, որ մեր անկախության շրջանում ոչ ոք այնպես սուր չի հակազդել Հայաստանը համընդհանրացման (գլոբալիզացիայի) լաբորատորիա դարձնելուՙ գերտերությունների թելադրանքին տեղական որոշ մարմինների ու «գործիչների» պատրաստակամ ձեռնարկումներին, ինչպես Կապուտիկյանը, ուստի է՛լ ավելի է մեծանում վերջինիսՙ շարքից հանելու գայլային ախորժակը: Այն, որ անձնական հակասություններ կարող էին լինել բանաստեղծուհու եւ գրականագետներից ոմանց միջեւ, մարդկայնորեն հասկանալի իրողություն է: Սակայն այդ նույն գրականագետները, որ իրենց կոչումո՛վ իսկ պարտավորվածություն ունեն նվիրական միջնորդությանՙ գրողի ու ընթերցողի արանքում, իրենց «գործիքավորմամբ» ուրիշ մի ուղի են բռնել, որը պարզապես ազգային ինքնասպանության դարպասներին է մոտեցնում մեզ...

Առաջին զրույց

Ընթերցելիս իսկ գիտեի, որ անպայման պատասխանելու եմ Գրիգոր Աճեմյանի` «Ազգի» մշակութային հավելվածի համարներից մեկում տպագրված «Մահարի-Կապուտիկյան-Զարյան եռանկյան մութ անկյունները» հոդվածին, սակայն ինչ-որ հավելյալ մի զգայարանով հապաղում էիՙ վստահ, որ կա՛ եւ ինձ ծանոթ տեղից գործո՛ւմ է խմբավարական փայտիկը: Ափսոս, որ չսխալվեցի:

Երբ հասա Աճեմյանի հոդվածի վերջնամասին, ուր գրված է. «Եթե մենք .... անընդհատ ուժեր վատնենք հերքումների եւ ճշտումների, 2+2-ի վրա, ապա չենք ունենա ո՛չ գրականություն, ո՛չ գրականագիտություն»,- բնազդաբար պահարանից ձեռքս առա պատանեկան տարիներիս գրքերից մեկըՙ «Հետաքրքրաշարժ թվաբանություն», որ, բացի վերնագրի հրապուրանքից, հետաքրքիր էր նաեւ նրանով, որ գրակազմինՙվերնագրի տակ, կար մի առեղծվածային թվաբանություն, այն էՙ 2x2 = 5: Այո՛, պարո՛ն Աճեմյան, եթե հավակնում եք լրջորեն զբաղվել Գուրգեն Մահարի գրական (եւ ոչ թե Ձեր հոր) երեւույթով ու նրա խրթնաբարդ ժամանակի բացահայտումներով, իրավունք չունեք 2+2-ի` Ձեզ ու բոլորին հայտնի գումարի ինքնավստահությունն ունենալ, մանավանդ որ գրականության (թեկուզեւ մոտ) պատմության հարցեր եք շոշափում` գեթ մերօրյա ժամանակը չպատկերացնելով: Այնպես որ, մահարիական ժամանակը բնավ էլ Ձեր ներկայացրած թվերի գումարով չէ որոշելի, այլ դրանց բազմապատկմամբ, այն էլ` առեղծվածային արտադրյալով...

Մահարուն «սեւացնելը» եւ Զարյանին ու Քոչարին «սպիտակեցնելը» Աճեմյանը «պատճառաբանում է» Կապուտիկյանի` ստալինյան ժամանակների նկատմամբ ունեցած «խորապես թաքնված կարոտախտով»` նմանվելով նրանց, ովքեր ժամանակին «պատճառաբանում էին» Մահարու` աքսորից հետո կոմկուսի շարքերն անցնելու հանգամանքը. տարածված էր, չէ՞, այս անհեթեթ ճարտաբանությունը. «Եթե իսկական աքսորյալ էր, ինչո՞ւ դարձավ պարտիական»: Բանաստեղծուհին Մահարուն չի սեւացնում. Աճեմյան ընթերցողն է սեւակնած աչքերով կարդում. նրան զայրացրել է Կապուտիկյանի գործածած «փոքրոգություն» բառը: Բայց եթե նույն ընթերցողը չկարդար միայն Մահարուն վերաբերող տողերը կամ չբեւեռվեր միայն դրանց վրա, պարզ աչքերով կկարդար այդ նույն բառը` գործածված մի այլ տեղ` հանդեպ սեփական անձը, երբ վախից այրել է իր հոր ձեռագրերը: Եվ ահա այս ցավն է ծաղրում Գ. Աճեմյանը` «Հորս» բանաստեղծությունը վկայակոչելով ու հայտարարելով, թե « ....Ս. Կապուտիկյանն ունեցել էր ուրացման տարիներ »... Զգույշ, պարո՛ն: Ի տարբերություն Ձեզ` նա խոստովանում է իր մեղքը հրապարակորեն, եւ եթե չգրեր, ոչ դրա, ոչ էլ Ստալինի հիշատակին նրա գրած պոեմի մասին կիմանայիք. եւ քանի որ միակ աղբյուրը հեղինակի խոստովանությունն է, ապա խիստ է թուլանում, արժեզրկվում-չեզոքանում է Ձեր հղումի ուժը...

Եթե Դուք գոնե Կապուտիկյանի չափ հանդիպած լինեիք հետաքսորական Ձեր հորը (գոնե հիվանդանոցներում եղած ժամանակ), երեւի կիմանայիք, թե ինչ բոհեմական մթնոլորտ էր նրա շուրջբոլորը: Ավելին, Ձեզ պիտի հիասթափեցնեմ, պարոն Աճեմյան. Ձեր հիշատակած «Ծափուտիկյանի» պատումը Մահարին այդ նույն մթնոլորտում կարդացել է հենց Կապուտիկյանի ներկայությամբ, ու ամենից բարձր ծիծաղողը Կապուտիկյանն ի՛նքն է եղել...Եվ նման պատմություններ միայն Մահարին չէ, որ հորինել է. բոլորն են բոլորի մասին ստեղծել-սարքել, պարզապես գրառման հարցում ամենից հետեւողականը եղել է Մահարին: Մի փոքր թարմացնեմ Ձեր հիշողությունը. Չարենցն ու Մահարին էլ են իրար ուշունցակապ արել չափատողերով. հիմա մեջբերե՞մ Չարենցի գրածներից մեկն ու Ձեր հետեւողությամբ եզրակացնեմ, թե ինչպես է ատել Մահարուն...

«Փաստեր, փաստեր, փաստեր» եք գոչում` սուր ճոճելով եւ սպառնալով Ձեր հնարավոր ընդդիմախոսին ու զգուշացնելով, թե անսպառ են դրանք: Ձեզ համար գյուտ արած փաստերից մեկն էլ Հր. Թամրազյանի քննադատությունն է բանաստեղծուհու հանրակացարանային շարքի վերաբերյալ: Հետաքրքիր է իմանալ` ինչի համար եք դա հիշատակում, ընթերցողին Կապուտիկյանի «իրական» մակարդա՞կը ցույց տալու համար. այդ շարքից բացի` նա էլ ոչինչ չի՞ գրել: Իր 80-ամյակին նվիրված` «Գրական թերթին» տված հարցազրույցում (Գառնիկ Անանյանն է զրուցակիցը) բանաստեղծուհին ի՛նքն է հայտարարում. « Թամրազյանը ճիշտ էր »: Նույն գրականագետը 1984-ին համալսարանում Կապուտիկյանի հետ տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ Ձեր երեւակայության մեջ չպարփակվող բարձր գնահատական տվեց նրա ստեղծագործությանը. իսկ դրանից առաջ` 1979-ին, ահա թե ինչ է գրել. « Նա ունի ստեղծագործական մի երջանկություն, որը վիճակված է քչերին: Նրա խիզախ, անկեղծ ու գեղեցիկ խոսքը զարմանալի արագությամբ փոխարկվում է հասարակական էներգիայի, ազդում սերունդների մտածողության վրա, մասնակցում մեծ կյանքին: Այս անմիջական ազդեցությունը եւ հասարակական անծայր լսարանի արձագանքը ստեղծող, մտածող, վաստակած մարդու ստեղծագործական տառապանքի հատուցումն է » (Հր. Թամրազյան, Հայ քնարերգուներ, Գիրք Բ, Եր., 1999, էջք 226227): Ո՞րն է Ձեր նպատակը, պարոն Աճեմյան: Մի՞թե Մահարու տաղանդի նկատմամբ ենթագիտակցական կասկած ունեք, որ նրա տաղանդավորությունը ցույց տալու համար ջանում եք նվազեցնել Կապուտիկյանի վաստակը. ի՞նչ է նշանակում այս նախադասությունը. « ....35 տարեկան բանաստեղծուհուց չորս տարով փոքր էր Մահարին, երբ 1934 թվականին գրեց Ֆիրդուսու հազարամյակին նվիրված .... բանաստեղծությունները »: Հիմա ես եմ ասում. 31 տարեկան Մահարուց ճիշտ 10 տարով փոքր էր Կապուտիկյանը, երբ գրեց «Կլեոպատրա» բանաստեղծությունը. ի դեպ, հետաքրքիր կլիներ իմանալ Ձեր` իբրեւ մասնագետի կարծիքը դրա վերաբերյալ...

Վիրավորված եք, որ Կապուտիկյանը յոթանասնամյա ստեղծագործական կյանքում միայն մի հոբելյանական հոդված ունի Մահարու մասին. թե ինչու է այդպես, միշտ ցանկացել եք հարցնել նրան. «Չեմ հարցրել, բայց փորձել եմ ինքս գտնել հարցի պատասխանը»: Խոսք չկա, գտել եք, այն էլ` Ձեր թվաբանական ինքնավստահությամբ: Նախ` նա կարող էր առհասարակ որեւէ բան չգրել Մահարու մասին, եւ դա՛ անգամ Ձեզ հիմք չպիտի տար հետմահու իրար դեմ հանել մտերիմ ընկերներին, եւ հետո` Մահարու մասին հոբելյանական խոսք ասողը Կապուտիկյա՛նն է: Նեղությո՛ւն քաշեք վերստին ընթերցել այդ ելույթը, եւ եթե Ձեզ հաջողվի չփշաքաղվել, իմա՛ց կացեք, որ Ձեր խնդիրը Ձեր մեջ է:

Զայրանում եք, երբ Կապուտիկյանը Մահարու նկատմամբ գործածում է «վիրավորանքից ու անզորությունից գազազած պահին» արտահայտությունը` անտեղի ճիգ թափելով. «Մահարին աքսորում ունեցել է բազում դժվար օրեր, բայց «վիրավորանքից ու անզորությունից գազազած պահեր»` երբեք»: Մեծ երեւակայություն պետք չէր ունենալ` պատկերացնելու աքսորականի վիճակը (Ձեր բոլոր հոդվածները Դո՛ւք եք այդ վիճակում գրում, ուր մնաց` աքսորականը դուրս լիներ դրանից). եւ հետո` փաստորեն լավ չեք ուսումնասիրել «Ծաղկած փշալարերը». վերընթերցե՛ք, պարո՛ն Աճեմյան...

Ճիշտն ասած, ես Ձեր ինքնավստահությունը չունեմ եւ մոտ անցյալի` ինձ հետաքրքրող գրական հարցերը պարզելու համար չեմ ապավինել երեւակայությանս. մի անգամ (90-ականների վերջերին) ինքս դիմեցի բանաստեղծուհուն.

- Տիկի՛ն Սիլվա, ինչո՞ւ Սեւակն արշավ սկսեց «Այրվող այգեստանների դեմ»:

- Եթե կարդացել ես այդ գործը, պիտի որ ինքդ կռահես. ես նույնպես զայրացած էի: Վանի պաշտպանությունը մեր ժողովրդի տեւական պատմության եզակի սխրանքներից է, բայց ինչպե՞ս է «ներկայացնում» Մահարին, ինչո՞ւ է ծաղրում, եւ դա` այն դեպքում, երբ պաշտոնական պատմագրությունը չէր կարողանում հաղթահարել գրաքննության պատնեշը: Իրոք զայրացած էի, բայց չուզեցի մասնակցել այդ շարժմանը. չէի էլ ուզենա, որ այդ ընթացքն ստանար (երկու անգամ իրար հետեւից աքսորված ու հիվանդությունների բեռը շալակած` հազիվ տուն էր դարձել), իսկ տարերքի դեմն արդեն առնել չէր լինի...

1984-ինՙ Պարույր Սեւակի 60-ամյակի օրերին, համալսարան էին հրավիրված Մարո Մարգարյանն ու Հրանտ Մաթեւոսյանը: Վերջինս իր խոսքում, գնահատելով Սեւակի սկզբունքայնությունը, հետեւյալն ասաց.

- Իր սկզբունքների համար Պարույրը պատերազմներ էր մղում. ճակատամարտ էր տալիս կենտկոմի քարտուղարի դեմ, պետության դեմ, ընկերների դեմ... Աչքիս առաջ է մեկ մետր ութսուն սանտիմետրանոց Գուրգեն Մահարու «կմախքը»: Ես չէի անի, չէի կարողանա այդպիսի բան անել, ինչքան էլ սկզբունքային լինեի, իսկ Սեւակը... հաշվի չառավ աքսորներով անցած այդ «կմախքի» վիճակը... Մինչեւ իսկ այդ վիճակը...

Ըստ տարրական տրամաբանությանՙ Դուք պիտի չարացած լինեիք Պարույր Սեւակի դեմ: Բայց նրա անունը չեք տալիս ոչ Դուք, ոչ էլ Ձեր համախոհները. երեւի տաբու է (ճիշտն ասած, չէի էլ ուզենա, որ առհասարակ տայիք). արի ու տեսՙ զայրացած եք ոչ միայն Զարյանի վրաՙ այդ տարիներին գրած «Ասք»-ի համար, այլեւ չարացած եք Կապուտիկյանի դեմ. կարո՞ղ եմ ենթադրելՙ նրա համար, որ բանաստեղծուհին անմասն է եղել հիշյալ շարժմանը, թե՞ նրա, որ Մահարուն «սեւացնող» ու «ատամ կրճտացնող» այդ նույն բանաստեղծուհին Ձեր կրտսեր հիվադ եղբորը, մինչեւ նրա մահը, նյութական ու բարոյական զորակցություն է ցույց տվել կանոնավորապես: Շատերի մեղքի բեռն է իր վրա վերցրել Կապուտիկյանը. այս մեկն էլ հետմահու կառնի: Ակնարկում եք Ձեր հարազատին տեր կանգնածի թարմ շիրիմըՙ հեշտ ու հանգիստ նետելով. «Մեկ տարվա, թե քառասունՙ շիրիմը շիրիմ է»: Շիրիմը շիրիմ է, այո՛, բայց այդ շիրմի համար տեղ հատկացվեց ոչ այլուր, քան Կոմիտասի պանթեոնում: Վերին ճշմարտություն կա, պարո՛ն Աճեմյան, եւ պետք չէ չտեսնելու տալ այդ վերնայինը...

Ձեզ ուղղելիք եւս մեկ-երկու հարց ունեմ. 1) Կապուտիկյանի «Էջեր փակ գզրոցներից» գիրքը լույս է տեսել 1997-ին, իսկ այդ գրքից արտատպված հատվածը, որտեղից մեջբերում եք անում, 2001-ին. տարօրինակ չէ՞ Ձեր ուշացած բորբոքումը. անցած տարիների ընթացքում խոսքի ազատության պակա՞ս կար Հայաստանում (այն էլՙ խարդավալից նյութերի համար). 2) «Այրվող այգեստանների» լույսընծայման եւ նրա դեմ ծավալված շարժման ժամանակ հասած տղամարդ էիքՙ այս նույն կրթությամբ. ինչո՞ւ այդ գրքի հրապարակային պաշտպանությամբ այդ տարիներին հանդես չեկաք. մե՞ծ էր վախը. ո՞րն էր Ձեզ համար առավել վտանգավորը եւ վիրավորականըՙ ստալինյան ճամբարների՞, թե՞ հետստալինյան շրջանում սեփական ժողովրդից ծեծ ուտելու հավանականություն ունեցող ու հնարավորություն տվող ժամանակը: Բայց Դուք մտատանջության մեջ մի ընկեք, շարունակեք հավատալ Դավիթ Գասպարյանի ստերին, թե իբր Կապուտիկյանը համոզել է Էդ. Ջրբաշյանինՙ տեղ չտալ Մահարուն գրականության ծրագրերում ու դասագրքերում, եւ շարունակեք հիանալ 2+2-ի պատասխանը գտած լինելուՙ Ձեր սոսկ այդչափ ունակությամբ: Եթե դրանից ավել լիներ այդ ունակությունը, ապա այնՙ որպես ճաղակոտոր պարունակ, այսպիսի նենգասացություն չէր բովանդակի. « Ս. Կապուտիկյանն էլ փորձեց «Գրական թերթում » եւ....« Գրականագիտական հանդեսում» հակամահարիական, զարյանամետ, քոչարամետ հրապարակումներով.... ազդել գրականության պատմության վրա: Երեւի կարծում էր, թե իր ժառանգությունն այնքան ծանրակշիռ է, որ ի զորու է նման խնդիր լուծել («Պատասխան դանտեսների նորօրյա պաշտպաններին») »: Այս կարգի նենգաբանումներ վերջերս էլ եք արելՙ Ձեր տարերքին հատուկ մեթոդական շեղ չափումներով օտարների հարաբերությամբ ստորոտում տեղ «հատկացնելով» մեր բանաստեղծուհուն, սակայն չեմ ուզում այլեւս անդրադառնալ դրանց ոչ լոկ այն պատճառով, որ նյարդերս էլ չեն դիմանում, այլեւ նրա համար, որ պարզորոշ եմ տեսնում Կապուտիկյանի հզորությունից ունեցած Ձեր վախը. լավ չեք կարողացել քողարկել այն: Մահարի գրողի թողած գրական ժառանգության ճակատագրով մտահոգՙ հարկ եմ համարում զգուշացնել Ձեզ. թեեւ Գուրգեն Մահարին, սերիալների լեզվով ասած, Ձեր կենսաբանական հայրն է, բայց նրա ստեղծագործությունը Ձեր հայրական բոստանը չէ. ուշ արթնացած Ձեր որդիական պարտականությունը Ձեր մեջ իսկ Ձեզնից սարքել է մի կերպար, որը, արդեն լեզվաբանության լեզվով ասած, հակադրական բաշխման հարաբերության մեջ է Ձեր միջի նախորդ կերպարի հետ. անփոփոխակներ են (ինվարիանտներ) այդ կերպարները, որոնցից մեկի վրա անտարբերության կնիքն է, մյուսի վրաՙ գեղարվեստը քաղաքական ցածրակարգ նկրտումների ծառայեցնող ստորացուցիչ դրոշմը: Օրինակ առնելով Ձեր գրաբարակերպ բանաձեւումից, որտեղ քերականական եւ բառակազմական մեկական սխալ ունեք (պիտի լիներ սահմանք մատնչաց եւ ոչՙ սահման մատնիչաց, ինչպես Դուք եք գրել), ես էլ նույն ոճով մի հորդոր ունեմ Ձեզ. «Ապա ա՛յս բարի էՙ հեռի կալ ի գրականութենէ»...

Երկրորդ զրույց

Պակաս ուշագրավ չէ եւ Ռուզան Արիստակեսյանի թվաբանությունը, եւ քանի որ քափ-քրտինք մտածՙ պայքարի գնով վերջերս հասավ դոկտորի տիտղոսի, ապա դոկտորական վկայագիրը հնարավորություն տվեց նրան հազարյակների դասից երկու անգամ նույն թվերի տարբերությունը որոշել ճշգրտորենՙ զարմանալիորեն երկու անգամ էլ նույն պատասխանը ստանալով. այն էՙ ա) Լեւոն Շանթի երկերը լույս են տեսել 1968-ին, ուստի Քոչարը Շանթի գրքի լույսընծայման հետ կապ չունի, քանի որ 1965-ին է մահացել, բ) Սարդարապատի հուշահամալիրը կառուցվել է 1968-ին, ուստի Քոչարի անունը այս մեկի հետ էլ կապել չի կարելի նույն տրամաբանությամբ: Կուռ տրամաբանություն է... տարրական դպրոցի թվաբանության դասագրքով, եւ փա՜ռք աստծո, բանասիրությունը, ի դեմս նրա դոկտորի, խայտառակ չի լինում մյուս գիտությունների առաջ: Բայց այս հարցին անդրադարձել է Նվարդ Քոչարը, ուստի ես մի ուրիշ թվաբանության շուրջ կծավալեմ զրույցս: Արիստակեսյանն էլ է Աճեմյանի պես մեղադրում Ն. Զարյանինՙ «Ասք էության» համարՙ տպագրված 1967 թվականին: Գ. Աճեմյանին ուղղված հարցերիցս մեկը Արիստակեսյանին էլ եմ տալիս.

- Տիկի՛ն Արիստակեսյան, հասկացանք, Ն. Զարյանը «մատնիչ» էրՙ գրեց. բա Պարույր Սեւա՞կը, Ձեր ականջով չի՞ ընկել, ինչե՞ր է ասել այդ երկի մասին. ուզում եք ասելՙ նա է՞լ էր մատնիչ. ուզում եք, բայց չեք ասում, որովհետեւ խնայում եք Ձեր տոհմի հեղինակությո՞ւնը. թե՞ այնուամենայնիվ չեք ասում, որովհետեւ իրոք չէ՛ր. ես էլ տարրական դպրոցականի տրամաբանությամբ մի հարց տամ. բա «Ասքի» համար նրա հեղինակին ինչո՞ւ եք մեղադրում:

Ինչ վերաբերում է 30-ականների մթնոլորտին, Դուք (եւ ոչ միայն Դուք) իսկապես ի վիճակի չեք հասկանալ. այնպես եք ինքներդ ձեզ հիվանդացրել, որ չեք էլ փորձում մի բան պարզել. եթե Չարենցի պես մեկը կարող էր Տերյանի, Իսահակյանի եւ այլ տաղանդավորների վերաբերմամբ արգահատալից արտահայտություններ անել, ինչո՞ւ չէին կարող այդ նույնն անել նրան հաջորդողներըՙ ի՛ր նկատմամբ, մանավանդ որ համատարած քննադատության ու ինքնաքննադատության ժամանակներ էին. սա՛ էր հայրենասիրության հրապարակային մտայնությունը, եւ մարդիկ ոչ թե սոսկ ուզում, այլ ձգտո՛ւմ էին նման համարումի. այս մթնոլորտին ավելացրեք 35-ից հետո թափ առած վախը, տեսե՛ք, թե ի՛նչ դուրս կգա: Վերջապես, մարդկային բնույթը զերծ չէ սխալներից. իսկ եթե այդ սխալներն էլ ստին են շաղախվում, ինչպես, ասենք, Ձեր, Աճեմյանի, Գասպարյանի հոդվածներում, արդյունանում են որպես 37 թիվ...

Անուննե՜ր եք տալիս, Չարենցին հալածող անուններ. հիմա մի կողմ դրեք այդ անունները եւ ձե՛ր երեքինը միասինՙ ձեր եռանկյո՛ւնը ասպարեզ բերեք. ի՞նչ բնորոշումներ եք տալիս այդ նույն Չարենցի հոգեւոր դստերըՙ Սիլվա Կապուտիկյանին, որի ստեղծագործությունն ու գործունեությունը, տիկի՛ն Արիստակեսյան, արժանավորապես են գնահատել Ձեր անվանի տոհմակիցներըՙ Պարույր Սեւակն ու Ալբերտ Արիստակեսյանը. թե՞ սրանք էլ էին քծնանքով ու չարափառությամբ առաջնորդվում:

Երրորդ զրույց

Հասանք խմբավարինՙ Դավիթ Գասպարյանին: Բարեբախտաբար, նրա խոսելու եռանդն այնքան զորեղ է, որ հաճախ է «մոռանում» նախորդ անգամվա ասածները: Եվ եթե ընթերցողն ուզում է պարզել, թե ինչ ասել է 37 թ., թող ուշադիր կարդա նույն մարդու մասին նրա ասածները. մի խոսքով, թողնենք, թող զրուցի ինքն իր հետ. եւ քանի որ նա, փաստորեն, երկու մարդ է, զրույցը տեղի կունենա «Դավիթ Գասպարյան 1» եւ «Դավիթ Գասպարյան 2» «անձանց» միջեւ. ձայնը տանք «նրանց».

«Դավիթ Գասպարյան 1»: «1988-ից հետո կյանքը փոխվել էր, ժամանակը նոր հուն էր մտնում, իսկ Ս. Կապուտիկյանը ոչ միայն փախավ մերձմոսկովյան Պերեդելկինո եւ այնտեղից լուտանքներ էր թափում նորանկախ պետության գլխին, ո՛չ միայն «Լիտերատուրնայա գազետա»-ում գրեց, թեՙ Մոսկվայում ես չեմ կարողանում նայել իմ ադրբեջանցի բարեկամների երեսին, որովհետեւ դուք գրավել եք նրանց տարածքները եւ Խոջալուում մարդ եք սպանել, .... այլեւ, մի քանի հոգու հետեւը գցած, ընկավ Արարատի ու Արմավիրի մարզի գյուղերի դպրոցները եւ Զարյանի գովքը արեց, իբր թե 100-ամյակ էր նշում: Ակնհայտ դարձավ, որ նրանը ոչ թե Չարենցը, Բակուցը եւ Մահարին էին, այլ Զարյանն ու Քոչարը, որոնց դարձրեց կուռք ու երկրպագեց» («Ազգ-ներդիր», 2008-ի մարտի 15, էջ 2):

«Դավիթ Գասպարյան 2» (2-րդ Դավիթ Գասպարյանի խոհերը քաղված են Ս. Կապուտիկյանի 70-ամյակի առթիվ «Խորհրդային մանկավարժ» ամսագրի 1989թ. 5-րդ համարում տպագրված «Դեպի քաղաքացիական շիկացում եւ ժողովրդայնություն» հոդվածից, էջք 60-74): «Սիլվա Կապուտիկյանն անցել է ստեղծագործական հարուստ ու անշեղ մի ճանապարհ: .... Գրական կյանքում սկզբից եւեթ Ս. Կապուտիկյանը պահպանել է իր անհատականությունն ու անկախությունը: Դա եղել է չարտահայտված կամ բացահայտ պայքարի գնով եւ, որ ամենակարեւորն է, միշտ մեկ քայլ առաջ լինելով ամեն ժամանակի եւ գրական ամեն մի վարչապետության նշած ու պարտադրած շրջագծից: .... Այդ ճանապարհը Կապուտիկյանն անցել է ոչ միայն գեղարվեստական արժեք ներկայացնող երկերով, հերթական գրքերի շուրջ ստեղծված գրական բարենպաստ վերաբերմունքով, այլեւ պարտավորված է եղել ճեղքելու գորշության այնպիսի մացառուտներ, որոնք, մի կողմից նրան ու սերնդակիցներին պարտադրված շատ դեպքերում ամուլ բանավեճեր էին, մյուս կողմիցՙ գրական միջավայրի արատները: .... Կապուտիկյանը ստեղծագործական այն գծի հետնորդն է, որին .... դավանում էին Ե. Չարենցը, Ն. Զարյանը, Պ. Սեւակը, Գ. Էմինը: Սա որոշակի ուղղվածություն է, որ ապահովում է պոեզիայի զարգացման ընթացքը եւ լայնացնում բանաստեղծության շրջագծերը» (նշվ. հանդեսը, էջք 60-63):

«Դավիթ Գասպարյան 1»: «Գրական համագումարներ հրավիրեցին եւ փոխանակ նոր գաղափարներից խոսենք, իր նմաններին իր շուրջն առած, Կապուտիկյանը միայն Զարյան ու Քոչար էր տարփոխում: Նա դեմ էր առաջընթացին, որովհետեւ առաջընթացի մեջ ինքն այլեւս տեղ չուներ, անելիք չուներ եւ, դա գիտակցելով, հերթական անգամ հերոսանալու մարմաջով տարված, հետ վերադարձրեց Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող պետական բարձր պարգեւը, որովհետեւ նրանը Ստալինյան մրցանակն էր, որն ստացել եւ պինդ-պինդ պահում էր» («Ազգ-ներդիր», նույն տեղում):

«Դավիթ Գասպարյան 2» «.... 1952 թ. մարտին հրապարակվում է ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի որոշումը, որով «Իմ հարազատները» ..... ժողովածուի համար Սիլվա Կապուտիկյանին շնորհվում է ստալինյան երկրորդ աստիճանի մրցանակ: .... Վերհիշելով իր կյանքի այս օրերըՙ Ս. Կապուտիկյանը պիտի գրեր. «Կյանքիս ամենագոհունակ, միամտորեն բախտավոր օրը եղել է 1952 թ. մարտի 12-ը, երբ ես, դեռ հողաշեն խրճիթի բնակիչ, իմացա, որ արժանացել եմ մրցանակի ի պատիվ մի մարդու, որի անունը հիմա, ավաղ, դժվարանում եմ տալ: Կյանքիս ամենատրտում, անհուսորեն սեւացած օրը եղել է 1953թ. մարտի 5-ը, երբ վախճանվեց նույն այդ մարդը, որի շնչի տակ կազմավորվել, ձեւ ու չափ էր առել իմ գիտակցական կյանքը, խիղճը, ուղեղը, մտածումները, եւ որի մահով մահացավ իմ մեջ ամբողջ մի ժամանակաշրջան, կույր հավատի, բնազդական նվիրվածության եւ նույնիսկ հոգու ռոմանտիկ ճախրանքի այդ անմեկնելի հիպնոսի ժամանակաշրջանը».... 1930-1950-ական թթ. հավատի եւ հիասթափության, սարսափի ու պաշտամունքի, 1956-1964թթ. վերականգնվող արդարության, 1960-ական թթ. կեսերից վերստին կործանման դատապարտված ճշմարտության ու լճացող կյանքի այս տարիներին, ընդհուպ 1985-ից արդարության վերականգնման եւ նոր ալեկոծումների ժամանակները Ս. Կապուտիկյանը միշտ էլ եղել է դիրքերի վրա, միշտ էլ եղել է առաջինների շարքում: Այս բարդ ու հակասական ժամանակների մեջ.... նա ստեղծել է գրական արժեքներ, որոնք իրենց հերթին պայմանավորել են 1940-1980-ական թթ. հայ գրականության պատմական զարգացման ուղին: .... Ահա այսպես քաղաքացիական արժանապատվությամբ եւ գրական վաստակով բանաստեղծուհին նվաճեց ժողովրդի սերը եւ այսօր թերեւս ամենաժողովրդական հայ բանաստեղծն է Հայաստանում եւ սփյուռքում: Միաժամանակ նա նաեւ ամենաճանաչված հայ բանաստեղծն է ԽՍՀՄ-ում, որի գրքերը թարգմանվել են մեր բազմազգ պետության բազմաթիվ ժողովուրդների լեզուներով եւ որին վերջին համագումարի ժամանակ գնահատեցին որպես «խորհրդային ապրող դասական» (նշվ. հանդեսը, էջք 61-62):

«Դավիթ Գասպարյան 1»: «.... Չարենցի անունը նորից շրջափակվել է Քոչարով եւ Կապուտիկյանովՙ Մեծին երրորդականների հետ դնելով նույն հարթության վրա: Սա զոհին ու դահիճին հաշտեցնելու արդեն իսկ վտանգավոր դարձող սկզբունքն է» («Ազգ-ներդիր», նույն տեղում, էջ Է):

«Դավիթ Գասպարյան 2»: «Գրականագետներ Ս. Աղաբաբյանի, Է. Ջրբաշյանի միանգամայն հիմնավորված կարծիքներովՙ Կապուտիկյանի այս պոեմը [«Մտորումներ ճանապարհի կեսին»-Դ. Գյուլզադյան] չարենցյան ավանդույթների շարունակության արտահայտություն է: Ըստ Աղաբաբյանիՙ Կապուտիկյանի պոեմում առկա է չարենցյան գեղագիտության ազդեցությունը, որի իմաստը հանգում է պատմության ճանապարհով կյանքի արդիական իմաստը բացահայտելու խնդրին....: Իսկ ըստ Ջրբաշյանիՙ բանաստեղծուհին շարունակում է Չարենցի «Պատմության քառուղիներով» խորհրդածական պոեմի ավանդները....: Ըստ ամենայնի գնահատելով գիրքը, Պ. Սեւակը եւս «Մտորումներ ճանապարհի կեսին» պոեմը համարում է Կապուտիկյանի գլուխգործոցըՙ այդ մասին գրելով. «Դա ոչ պոեմ է, ոչ բանաստեղծություն եւ կարիք էլ չի զգում պիտակավորելու: Դա ծնվել է միանգամից, ինչպես ծնվում է «ախ»-ը կամ «վայ»-ը, ծնվել է կատարյալՙ ինչպես երեխան, ունի ամեն ինչ, եւ ամեն ինչ իր տեղն է»: Հայրենիքի ոգեղեն սերը հզոր մի բռնկում է դառնում «Արարատյան համանվագ» շարքի բանաստեղծություններում: .... Դարձյալ ոգեղեն ուժ եւ այդ ուժի ճշգրիտ մի բանածեւ. «Երկիրը մեծ է ոգո՛ւ մեծությամբ, իսկ բանաստեղծը բարձո՜ւնքն է ոգու...» (նշվ. հանդեսը, էջք 69, 71):

«Դավիթ Գասպարյան 1»: «Իմ հոգսը ոչ թե Զարյանն ու Քոչարն են, Ոսկերչյանն ու Կապուտիկյանը, Հ. Հակոբյանն ու Սահինյանը, այլ այսօրվա գրականությունը, գրական չափանիշը, գրականության դերը հանրային եւ ազգային գիտակցության մեջ» («Ազգ-ներդիր», նույն տեղում, էջ Ը):

«Դավիթ Գասպարյան 2»: «.... Շուրջբոլորը ստի ու կեղծիքի մեջ խարխափող կյանքն է եւ այդ ճահճում իրեն երջանիկ զգացող տականքը... Աստիճանաբար խոսքի սլաքն ուղղվում է հաճոյախոսության ու կեղծ ժպիտների շպարի տակ քողարկված այն ահավոր կեղծիքի դեմ, որը մեծագույն վիրավորանք էՙ հասցված մարդուն եւ մարդկությանը: .... Բնական, հիմնավոր, ամուր վիճակը կարծեք թե երերում է եւ սարսափելին այն է, որ կենսապայմանները վերափոխում են նաեւ մարդուն, նրան դարձնում ճարպիկ ու երկերեսանի: Գլուխ է բարձրացնում ակնհայտ կեղծիքը, երեսպաշտությունը, վարագուրված սուտը, բարոյական անկումը, արժանապատվության կորուստը: Անտարբերությունն այս դեպքում չարիք է: Անտարբերությունը նաեւ նշանակում է գրողի քաղաքացիական դիրքորոշման թուլացում, մի բան, որին իր ամբողջ ստեղծագործական կյանքում դեմ է եղել Կապուտիկյանը: .... Ահա կյանքի համատարած անտարբերության դեմ իր սթափեցնող ձայնը բարձրացնող բանաստեղծ է Սիլվա Կապուտիկյանը: .... Բանաստեղծության թիկունքին կանգնած է ինքըՙ նրա ստեղծողը, այս դեպքում հիրավի ժողովրդական գրողի իրավունք նվաճած հայոց բանաստեղծության մեծ տիկինըՙ Սիլվա Կապուտիկյանը»:

Մի երկու հարց էլ այս պարոնին ուղղենք.

1) Կապուտիկյանիՙ «Լիտերատուրնայա գազատա»-ի հոդվածի Ձեր անզույգ ընկալմանը ռուսերենիՙ Ձեր փայլածուփ իմացությո՞ւնն է զորավիգ եղել.

2) Չարենց-Զարյան-Սեւակ-Կապուտիկյան-Էմին ստեղծագործական գծի ո՞ր ենթատիրույթում եք պատրաստվում հարմարակել «բարբարոսների» հարձակումից Ձեր թեւատարած «պաշտպանության» տակ առած Գուրգեն Մահարուն.

3) Չարենց-Բակունց-Մահարի մեծությունները զույգ-զույգ տրոհելու դեպքում Մահարուն Բակունցիՙ ո՛ր եւ Չարենցի ո՛ր կողքին եք հարմարեցնելուՙ ա՞ջ, թե՞ ձախ.

4) անցյալ դարի 89 թվականին լուր չունեի՞ք Զարյանի «մատնչության» մասին.

5) նորագույն գրականության անկրկնելի՜ պատմաբան, նշված թվականից ճիշտ 20 տարի առաջ, մասնավորապեսՙ Զարյանի մահվանից օրեր առաջ «Գրական թերթում» ծավալուն գնահատողական հոդված տպագրվեց նրա մասին. 89-ին, երբ 14 էջ ծավալով փառաբանական նյութ հանձնեցիք տպագությանՙ նվիրված Սիլվա Կապուտիկյանին (իսկ փառաբանությունը ծայր էր առել 83-ից), տեղյակ չէի՞ք, որ «Գրական թերթի» նշված հոդվածի հեղինակը բանաստեղծուհին է.

6) «Հոսող ժամանակը....» հոդվածի վերջնամասում խառնիխուռն «ընդհանրացումներ» ունեք, որտեղ, ի թիվս այլոց, «պաշտպանում եք» նաեւ Պարույր Սեւակին աներեւույթ այն թշնամիներից, ովքեր նրան «գրագող» են համարում. իսկապե՞ս տեղյակ չեք, որ այդ «փաստը» Աբրահամ Ալիքյանն է հայտնել Մահարուն, եւ դրա առաջին հրապարակողն էլ Գուրգեն Խանն է եղել. իսկ գուցե Ձեր անորոշ ակնարկը նպատակային խա՞յծ է, եւ ես էլ այս պահին ջուր եմ լցնում Ձեր աղացինՙ հետագայում մնացած սրբություններն էլ ոտնահարելուն նպաստելո՞վ....

7) Ինչպե՞ս, ի՞նչ իրավունքով եք որեւէ մեկին անգրագիտության մեղադրանք ներկայացնում, երբ քաջ գիտեք, որ գրական հանրությունը քաջ գիտի Ձեր չարենցյան (հիմա համոզված եմՙ նպատակային) աղավաղումների մասին, եւ այդ խեղաթյուրումները վեր հանող գիրք ու հոդվածներ են լույս տեսել. ինչպե՞ս եք երեւում հեռուստաէկրանին եւ անվերջ, անվե՜րջ բարոյականության դասեր տալիս ակնդիրներին.

8) Ինչպե՞ս հավատամ ընթերցողս Ձեր ու Աճեմյանի «մորմոքին», երբ խոսում եք 37 թվականից, բայցեւ ծաղրում Վազգեն Գաբրիելյանիՙ հորեղբորը 37-ին կորցրած լինելու հոգեկան տվայտանքը. այդ ի՞նչ սատանա է կոփել ձեր հոգիներն այդպես բրտորեն.

9) Այս մակարդակո՞վ եք ուզում չարենցագիտության կենտրոն հիմնել. իսկապե՞ս համոզված եք, որ գրականագետի դերը մի՛միայն ընթերցողին մոլորության մեջ գցելն է....

***

Հոդվածիս եզրափակիչ մասը սկսում եմ բանաստեղծ ընկերոջսՙ Գեւորգ Գիլանցի մի արտահայտությամբ. «Գիրը կեղծել հնարավոր չէ»:

Լսո՞ւմ եք, սրբազան գիրը ձեր ժողովրդի գլխին կապուգիր սարքած ծո՛ւռ եռանկյունաչափներ: Ի՞նչ պարտավորություն ունեմ եսՙ հավատալու ձեզ եւ ոչ իմ երբեմնի աշակերտների արցունքներին, որ նախՙ թաքուն, ապաՙ ազատ հոսում էին այտերն ի վար, երբ կարդում էի «Գեներալի քույրը» դպրոցում աշխատելուս տարիներին: Ինչո՞ւ պիտի գրականության դասագրքերից վտարվեն Զարյանի «Հայրենի տուն» եւ «Ինչո՞ւ չես խոսում հայերեն» բանաստեղծությունները. երեւի խանգարում են, հա՞, գլոբալիզացիոն ձեր ճեպընթացի ճեպամուտին. ձեր ի՞նչ գործն է, թե գրող ընկերները ժամանակին խնդիրներ են ունեցել. չէ՞ որ նրանց վերջին հանդիպումը ողջագուրանքով է ավարտվել. ի՞նչ գործ ունի ձեր երկար քիթը մեռնելուց առաջ հաշտ բաժանված ընկերական հարաբերության մեջ:

Դյուրին է, ինչ խոսք, հայտարարել, թե «մեր» եռանկյունաչափները` «Երեքի դեկլարացիայի» ուշացած դեկլարանտները, քաղաքական պատվեր են կատարում, եւ վերջակետ դնել, մանավանդ որ դա համապատասխանում է իրականությանը: Բայց գոնե լայն լսարանի համար կարեւոր է մի պարզաբանում անել, հատկապես նրանց, ովքեր չեն կարդացել Կապուտիկյանի «Էջեր փակ գզրոցներից» եւ «Վերջին զանգ» գրքերը: Բերում եմ մի հատված առաջինից, որ վերաբերում է հորեղբորը 37-ին տանելուց հետո հարազատներին, նաեւ բանաստեղծուհուն պատած հոգեվիճակին. « Ես հաճախ հարց եմ տալիս ինձՙ գոնե մի պահ կասկածե՞լ եմ հորեղբորս անմեղության վրա: Ո՛չ, չեմ կասկածել: Տրամաբանությունը պահանջում է, որ հաջորդ հարցը լինի հետեւյալը. ապա ինչո՞ւ լռեցիր, չբողոքեցիր, դռները չջարդեցիր, չպահանջեցիր վերականգնել արդարությունը... Սակայն ես այդ հարցը չեմ տալիս ոչ ինձ, ոչ որեւէ մեկին: 37 թվականը մարդկային տրամաբանությունից դուրս է, եւ ոչ մի բացատրություն չկար ո՛չ արհավիրքը նյութողների, ո՛չ էլ այդ արհավիրքի հանդեպ լռած-կարկամած երկու հարյուր միլիոնի համար:

Ես այդ թվերին ոչ մի ամբաստանագիր չեմ գրել, ոչ մեկին չեմ զրպարտել, ոչ մեկի բանտարկության օգտին ձեռք չեմ բարձրացրել, ոչ մի սուտ վկայություն չեմ տվել, բայց միեւնույն է, ես ինձ համարում եմ 37 թվականի մասնակից-ես լռել եմ... (ընդգծ. խմբ.):

Մի՛ կրկնեք այդ ահավոր դարձվածքը` լռությունը ոսկի է: Լռությունը դավադիր մի արգանդ է, որի մեջ նյութվում, ծնվում ու սնվում են բոլոր մեծ ու փոքր ոճիրները...» («Էջեր փակ գզրոցներից», էջ 112):

Կապուտիկյանը, հակառակ Աճեմյանի «մեկնաբանության», լուծում չի տալիս. եթե նա լուծում տվող լիներ, կապրեր սոսկ այնքան, որքան Աճեմյանն է ապրելու: Բանաստեղծուհին խնդիր է հարուցում, եւ դա է գրգռում շատերին. արվեստագետ - հասարակություն փոխհարաբերության մեջ պատահում են այսպիսի դեպքեր, եւ արվեստագետի մեծությունը շատերը սրանով` սուր հարցադրումներ անելու զորությամբ են պայմանավորում. նրա առաջադրած հարցին լուծում տալ չկարողանալով` հասարակությունը գրգռվում է առաջինի նկատմամբ` մեղադրելով նրան, ու դրանով իսկ մի տեսակ ենթագիտակցական հավասարակշռություն է կարգավորում իր եւ իր միջեւ...

Քանի դեռ կար բանաստեղծուհին, սովորական բան էր նրա հասցեին տեղացող զազրաբանությանը չպատասխանելը. նույն այդ հասարակությունը եւ նրան գնահատողները չէին էլ մտածում, որ կարելի է լրջորեն պաշտպան կանգնել նրան. Կապուտիկյանն ի՛նքն էր իր թեւի տակ առնում անմեղ մեղադրյալին` կին լիներ թե տղամարդ: Այսօր, սակայն, ուրիշ է վիճակը, որովհետեւ հեղհեղուկ մեր ժամանակը այլեւս չունի նրա պես պաշտպան. նա իր ժամանակի ու այդ ժամանակի մեջ մեր ու ազգային վճռախնդիր շերտերի պաշտպանն էր: Հայոց հավաքական խղճի ձայնափողն էր նա: Այսօր քառակուսի ուղեղների տնօրինությանը զիջելով բանաստեղծուհուն` մենք կկորցնենք ինքներս մեզ: Ցո՛ւյց տվեք թեկուզ համաշխարհային գրականության մեջ ուրիշ մի արվեստագետի, որ ժողովրդին խոստովանահոր տեղ դրած` ներկայացած լինի նրան հոգու ողջ մերկությամբ, իր ազնվությամբ ու ազնիվ մոլորությամբ գործած ու չգործած մեղքերով. ինձ հայտնի չէ այդպիսի մեկ ուրիշը, եւ եթե կա էլ, համոզված եմ, երկուսից ավել չի լինի, որովհետեւ բարձրագույն ու իր դժվարությամբ անչափելի առաքինություն է դա:

Կապուտիկյանը հեռացավ մեզնից` շարքայիններիս համար անիրագործելի այդ դասը թողնելով, բայց, ավաղ, իր հետ տարավ բանավոր գրական խոսքի թանձր ու անօրինակ մի շերտ, որից հետո պարզապես ամայություն է տիրում. այսօր գրական հայերենը չի կատարում իր գլխավոր` ազգային միասնության ապահովման գործառույթը, եւ եթերն ու արդեն նաեւ թերթերը ողողող խեղկատակերենն է իշխում մեր մտածումների վրա, որ սնունդ է առնում գլոբալիզացիոն կերակրամանից:

Կապուտիկյանին զիջելով` զիջելու ենք ոչ միայն Զարյանին ու Քոչարին. պա՛հ իսկ մի կասկածեք` բոլոր նվիրական անուններն են հերթով կամ միասնաբար չեզոքանալու. դրսեկ ծրագրերի առաջնային նպատակը անվստահություն սերմանելն է մեր արժեքների նկատմամբ` մերՙ «դավաճաններից» բաղադրված ազգի բարդութավորմամբ...