ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԳԻՐՔ, ՈՐԻ ՄԱՍԻՆ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱՎ ԽՈՍԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԽԻԶԱԽՈՒԹՅՈՒՆ Է ՀԱՐԿԱՎՈՐ

Հարցազրույց պատմաբան, հրապարակախոս ՀԱՄԼԵՏ ԴԱՎԹՅԱՆԻ հետ

Երկրորդ, լրացված հրատարակությամբ լույս է տեսել բանասեր-պատմաբան, «Երկիր» թերթի նախկին խմբագրապետ Համլետ Դավթյանի «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը. Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին եւ մեր պատմության ընթացքը» հատորը (Երեւան, 2007, Նոյյան տապան, 435 էջ): Պատմահրապարակախոսական մի գործ, որի առանցքը թեեւ Վարդանանց շարժումն է ու պատերազմը, սակայն գաղափարախոսական դաշտը ընդգրկում է «Պետականություն-եկեղեցի» հարաբերությունների ամբողջ ընթացքը եւ հետեւողականորեն փորձում ցույց տալ, որ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին իր շահերից ելնելով գրեթե միշտ հակադրվել է հայոց պետականության զորացմանը, Մամիկոնյանների զենքի ու եկեղեցական մատենագիրների գրչի միջոցով թեւարկման տակ առել պետականությունը: Այլ խոսքով, ուշադրության կենտրոնում պահելով Վարդան Մամիկոնյան-Վասակ Սյունի հակադրությունը, հեղինակը պատմագիտական փաստերի սեփական ընդհանրացումների միջոցով փորձում է ցույց տալ, որ դարերի ընթացքում Հայաստանյայց եկեղեցին խոչընդոտել է Հայոց պետականության եւ ընդհանրապես պետականության գաղափարի զարգացմանը: Դրանով իսկ հեղինակը փորձում է քանդել այդ ասպարեզում գոյություն ունեցող կարծրատիպերը ու շեշտել մեր ազգի համար եկեղեցու ու կրոնի նկատմամբ պետականության գաղափարի գերակայությունը:

Ոչ մասնագիտական մոտեցմամբ իսկ թվում է, որ գրքի հեղինակն իր թեզն ապացուցելու համար խիստ թանձրացրել է գույները, միակողմանի կուտակել փաստերը եւ հրապարակախոսական պաթոսով կատարել իր ընդհանրացումները: Մինչդեռ, ի՜նչ ասես չարժի պատմական այն միակ փաստը, որ Հայաստանյայց եկեղեցին որպես կառույց հիմնադրվել է ոչ թե Գրիգոր Լուսավորչի, այլ հայոց թագավոր Տրդատի կողմից, արքայանիստ Վաղարշապատի իր պալատի եւ իր աչքի դիմաց, իսկ այնուհետեւ կաթողիկոսական աթոռը դարերի հոլովույթի հետ տեղաշարժվել է այն բոլոր մայրաքաղաքներով, որտեղ հայոց թագավորը կամ պետականության կրողը որոշել է հաստատել իր գահըՙ Վաղարշապատից մինչեւ Կիլիկիա, ապա նորից Վաղարշապատ-Էջմիածին:

Համենայն դեպս, կարծում ենք, որ գրքի ընթերցումը եւ ստորեւ լույս տեսնող հարցազրույցում արտահայտված հեղինակի մտքերի հետ ծանոթացումը օգտակար կլինի մեր ընթերցողների համար հատկապես այս օրերին, երբ ազգովին փորձում ենք, պետք է փորձենք ինքնաքննություն կատարել առանց բարդույթների, ձերբազատվել անցյալի ժանգից եւ բանաձեւել իրո՛ք ազգային մեր գերագույն արժեք-հասկացությունըՙ պետականությունը:

Խմբ.

- Պարոն Դավթյան, քանի որ մեր զրույցի առիթը ձեր գրքի վերահրատարակությունն է, ապա նախ ուզում եմ շնորհավորել այդ կապակցությամբ: Ակնհայտ է, որ մեր օրերում գիրք տպագրելը չնայած հեշտ մի բանՙ ընդամենը լեգալ սամիզդատ է դարձել, բայց բացառիկ են վերահրատարակության դեպքերը: Դրանցից մեկը ձեր գիրքն է` «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը: Հայաստանյայց եկեղեցին եւ մեր պատմության ընթացքը» քննական ուսումնասիրությունը:

- Շնորհակալ եմ: Անշուշտ ուրախ եմ, որ հաջողվեց կատարել ընթերցողին տված խոստումս. չէ՞ որ նրանց պահանջով է գիրքը նորից տպագրվել: Ասեմ, որ սա ոչ թե պարզապես տիրաժի կրկնություն, այլ բազմաթիվ լրացումներով երկրորդ լիարժեք հրատարակություն է:

- Գիրքն իսկապես փնտրվում էր: Շատերն էին զանգահարում հրատարակչություն, ուղղակի ձեզ էին դիմում, արտասահմանից կապվում հայաստանցի ծանոթների հետՙ խնդրելով ճարել գիրքն ու իրենց ուղարկել... Ի՞նչ է սա նշանակում, մի՞թե հրաժեշտ ենք տալիս անընթերցասիրությանը:

- Մեկ-երկու հեղինակի կամ մեկ-երկու անուն գրքի օրինակով, կարծում եմ, համարձակ քայլ կլինի նման ընդհանրացում կատարելը, բայց վստահաբար կարող ենք ասել, որ լուրջ ու ճաշակավոր ընթերցողներ, իհարկե, դեռեւս շատ կան: Նրանց պարզապես պետք է հարգել ու սոսկ սպառող չհամարել:

- Դուք գեղարվեստական գործ չեք գրել, հետեւաբար գրքի հաջողության գաղտնիքը գեղագիտական գյուտերով չէ, որ պայմանավորված է: Ըստ իս, գիրքն առաջին հերթին անսպասելի է իր բացահայտումներով, չափազանց լայն շնչառությամբ ու կիսատոների բացակայությամբ, ուրեմն գուցե ավելի ճիշտ լինի պայմանական համարել ընթերցողին այն որպես պատմագիտական քննական ուսումնասիրություն ներկայացնելը, ընդունելով, անշուշտ, որ գործն առաջին հերթին իրապես եզակի խորության գիտական աշխատանք է:

- Հավանաբար ավելի ճիշտ կլինի այն դասել գիտահրապարակախոսական երկերի թվին: Գրելիս խոսքի տեսակի, ժանրի մասին չեմ մտածել, քանի որ բացառապես հայ ընթերցողի ու զրուցակցի հետ եմ կամեցել բաց եւ անկեղծ խոսակցություն վարել:

- Հրավերն սկսվում է վերնագրից: Իսկ վերնագրում որքան էլ նորի, անհայտի մասին ակնարկ կա, այնուամենայնիվ, առաջին պահին դրանք կանխավ մերժելու, դիմադրելու ցանկություն է առաջանում, իբրՙ նոր ու անծանոթ ի՞նչ պիտի լինի, որ նաեւ հետաքրքիր լինի:

- Դա նրանից է, որ նյութը հանրահայտ է, ամեն հայ իր Ավարայրը, իր Վարդանն ու Վասակը ունի եւ համոզված է, որ այդ թեմայով վաղուց ամեն ինչ ասվել է: Ասված ամեն ինչն էլ բացարձակ ճշմարտություն է, իսկ ինքն էլ տեղյակ է այդ ճշմարտությանը: Ափսոս, որ այդպես չէ: Ես կարողացա գրել միայն այն ժամանակ, երբ հասկացա, որ առանց մեր անցյալը վերագնահատելու` առաջ չենք կարող գնալ, որ եկեղեցու գործունեությունը քննադատելՙ չի նշանակում դառնալ աստվածամերժ ու ազգադրուժ, եւ որՙ ճշմարտությունն այժմ ավելի է պետք ժողովրդին, քան առասպելը:

- Նույնն է, թե իշխանություններին քննադատելը չի նշանակում պետականամերժություն:

- Այո, նույն սխեման, նույն կլիշեն է, որը, ի դեպ, մինչեւ հիմա երեւի թե միայն հայերիս համար է գործում: Կամՙ գործածվում է: Այնինչ, հարցը շատ ավելի ընդգրկուն է, եւ ցավն էլ շատ ավելի խոր: Այնքան, որ եկեղեցու վարկի պարագան դառնում է որերորդական:

Գրեթե 1000 տարի առաջՙ 1045-ին, Անին ծախելով, ինքներս վերացրինք մեր պետականությունը, եւ այդ գործում գլխավոր դերակատարը եկեղեցին էր: Նման սարսափելի հարվածից մինչեւ հիմա ուշքի չենք գալիս: Անկախությունը, ինքնիշխանությունը Աստծո կողմից տրված շնորհ է: Գիտակցելով դա, բացառվում է թույլ տաս, որեւէ մեկը բռնանա անկախ ապրելու իրավունքիդ վրա: Բայց Հայաստանյայց եկեղեցին չկամեցավ այդ ճշմարտությունը փոխանցել ժողովրդին:

Չենք ուզում խոստովանել, որ գաղափարազուրկ ժողովուրդ ենք, որ հայ ազգային միտքը եկեղեցու ձեռքին անբարբառ ու տկար է մնացել, որ եկեղեցին մշակել ու զարգացրել է հայոց գրավոր լեզուն ու բանավոր խոսքը, բայց ոչ երբեք միտքը, որ մենք երբեք էլ չենք ունեցել պետականագետ փիլիսոփա, պետականագետ մտածող: Իմանալով, որ աշխարհում ազգային գաղափարաբանություն ասած բան գոյություն ունի, մենք էլ ենք բարձրագոչում, թե որոշ ազգերի պես, իբր ինքներս էլ ենք նման հարստության տեր, հիմա էլ վերինը` պետականն ենք ստեղծում: Իրականում օդում դատարկ կրակում ենք, որովհետեւ ազգային գաղափար երբեք չենք ունեցել ու դրա համար էլ այսօր չգիտենք, թե պետական գաղափարախոսությունն ինչի վրա ստեղծենք: Ահա թե ինչու է Արցախյան շարժման ոգեւորությունն ու շուկայական հարաբերությունների հիասթափությունն ապրելուց հետո հիմա կրկին առաջնային դարձել շփոթված վիճակից դուրս գալու, անցյալն ու ներկան ճիշտ գնահատելու պահանջը: Ուզում ենք ձերբազատվել պատրանքներից, ստից ու կեղծիքից, բայց շփոթվում ենք, երբ տեսնում ենք, որ ազատագրած տեղում դատարկություն է գոյանում, դատարկությունը լցնելու համար էլ ունայնաձեռն ենք:

Արմատներ որոնելիս մեր հայացքը հաճախ գամում ենք V դարին, բայց այնտեղ ազգային ոչինչ չկա: Այնտեղ կա քրիստոնեական գաղափարաբանների կատարած մի մեծ գյուտ, այն, որ եկեղեցին ու ժողովուրդը միաձույլ են, նույնն են: Ու հենց այդ գյուտի կիրառմամբ Հայաստանյայց եկեղեցուն հաջողվեց հայ ժողովրդին վերածել կրոնական համայնքի, թեեւ ժողովուրդը շատ ավելի լայն հասկացություն է, քան կրոնական համայնքը: Հետո արդեն մենք ինքներս գոյափոխվեցինք ու տեսակափոխվեցինք:

- Գրքում խնդրին հանգամանալից անդրադարձ կա:

- Այո, բավականին: Եվ թվում է, թե դա է գրքի գլխավոր, առանցքային թեման, բայց ես կարծում եմ, որ հիմնական ասելիքը մի մակարդակ վեր կամ, այլ չափումով, մի շերտ խորն է երեւացողից: Խոսքն այն մասին է, թե ինչ կարող է լինել մի ամբողջ ժողովրդի հետ, որը գաղափարակիր է, եւ ինչ կարող է լինել մի ամբողջ ժողովրդի հետ, որը գաղափարազուրկ է: Եթե կարողանանք անկողմնակալ հայացք նետել մեր անցյալին, ապա ինքներս մեզ համար կպարզենք, որ մենք պատմական մի խոշոր ու տեւական էքսպերիմենտի ենթարկված ժողովուրդ ենք: Ի դեպ, Լեոն եւ էլի ուրիշները 100 տարի առաջ արդեն բացահայտ խոսում էին այդ մասին:

- Նկատի ունեք եկեղեցի-պետություն բարդ փոխհարաբերություննե՞րը:

- Նկատի ունեմ եկեղեցու պայքարը պետության դեմ, ապաեւ եկեղեցու հաղթանակն այդ պայքարում ժողովրդի համար որպես փրկություն ներկայացնելը: Համաշխարհային պատմության մեջ մեկ այլ նման օրինակ դժվար է գտնել: Ցավոք, այս բոլորը մեզ համար անցած, ավելինՙ հաղթահարված փուլ չէ, ինչի խորքային ազդեցությունն ահռելի է մեր մտածողության ու հոգեբանության վրա: Ապագայի անորոշությունից հոգնած պահերին հաճախ ենք մեզ մխիթարում, թե Աստծո պահած ժողովուրդ ենք (նույնացնելով դա եկեղեցու հետ), նշանակում է` մեր փրկության ճանապարհն էլ մեկն է: Արժե՞, ուրեմն, զարմանալ, որ զուրկ ենք պետական մտածողությունից ու նաեւ հեշտորեն ենք համակերպվում պարտությունների հետ: Ճշմարտությունը միշտ էլ դառն ու դաժան է լինում: Գրելիս ոչինչ չեմ փորձել մեղմել, եւ առավել համոզվեցի, որ ճիշտ եմ արել, երբ մի անգամ հասակավոր մի մարդ, չիմանալով, որ ես եմ գրքի հեղինակը, խորհուրդ տվեց ինձ. «Կարդացեք,- ասաց,- այս ճշմարտությունը երբեք չի ասվել եւ մեզ ծանոթ չի եղել»: Համաձայնեք, որ մտապահվող խոսքեր են:

- Ես ծանոթ եմ նաեւ տարբեր մտավորականների կարծիքներին, ըստ որոնցՙ գիրքը կառուցված է միանգամայն նոր հայեցակարգով, ինչը, հնարավոր է, որոշ ժամանակ անց փոխի սեփական պատմության մեր ընկալումները, մինչեւ իսկ նոր ու հավաստի պատմագրություն սկզբնավորի:

- Ինքս էլ նույն համոզմունքն ունեմ, որ մեր պատմագիտությունը շատ բան նոր մեկնակետից պետք է սկսի: Մենք Ադոնց ու Լեո ենք ունեցել, որոնց պետք չէր տասնամյակներով դարակներում թաքցնել: Նրանցից հետո հայ պատմագիտությունը ուրույն ճանապարհով պիտի շարունակվեր, բայց կատարվեց երեւի թե անխուսափելին. սովետական գաղափարախոսությունն իր ուղենշանները տեղադրեց: Ու եկեղեցական մատենագրությունից հետո, որը պարզապես հայ ժողովրդի վարքագրություն էր, երկրորդ կեղծարարները հենց սովետահայ պատմաբանները եղան: Նրանք էին, որ, դիրեկտիվներով առաջնորդվելով, մենագրություններ գրեցին կեղեքիչների դեմ հայ ժողովրդի մղած դարավոր մաքառումի, ազգային-ազատագրական պայքարի ու ռուս մեծ ժողովրդի բարեկամության շնորհիվ վերածնվելու թեմաներով: Արդյունքն այն եղավ, որ այսօր հայ ժողովրդի պատմությունը հիմնականում ափսոսանք ու խղճահարություն է հարուցում:

- Սովետահայ պատմագրության հետ միասին սուտ ու փուչ դուրս եկավ եւ սովետահայ պատմավիպասանությունը: Գրիգոր Ջանիկյանն իր հոդվածներից մեկում զարմանում է, թե մեր պատմավեպերում ինչ հեշտ են նվաճվում հաղթանակները...

- Լիովին համաձայն եմ, բայց ուզում եմ պատմագիտության վիճակի մասին խոսքս լրացնել: Մեր պաշտոնական, այսպես կոչված, ակադեմիական պատմագիտությունը ընդհանուր առմամբ շարունակում է առաջնորդվել կարծրատիպերով, հաճախ հարազատ մնալով վաղուց հնացած, ավելին, ակնհայտորեն հակահայկական ու հակագիտական թեզերին: Նրանց համար խորթ են նոր հարցադրումները, ասենք` «Ովքե՞ր ենք մենք», «Որտեղի՞ց ենք գալիս» եւ «Ու՞ր ենք գնում» ավանդական հարցերի շրջանակներից դուրս քննության նյութ դարձնել նաեւ «Ի՞նչ կատարվեց մեզ հետ», «Ինչպե՞ս եղավ» եւ «Ինչո՞ւ եղավ» հարցերը: Սարսափելի մեծ է իներցիան: Թվում էր, թե անկախությունից հետո մեր ամենաինքնուրույն գիտական ճյուղը պետք է լիներ հայագիտությունը, բնականաբարեւ պատմագիտությունը: Սակայն, պարզվում է, այդ ասպարեզում դեռեւս իշխում է սովետական շկոլան:

Մի առիթով ասել եմՙ կրկնեմ. սովետահայ պատմաբանները հիմնականում պատմագիտական հավաքչական հսկայածավալ աշխատանք են կատարել, ինչի համար ըստ արժանվույն պետք է հարգանք մատուցել նրանց: Սակայն նրանք երբեք չեն իմաստավորել ու տրամաբանական քննության ենթարկել իրենց կազմած պատմությունը: Նյութի նկատմամբ այնքան չեզոք ու գիտականորեն օբյեկտիվ էին, որ այդպես էլ չընկալեցին ժողովրդի պատմության եւ երկրի պատմության տարբերությունը: Առ այսօր չեն հասել այն պարզ մտքին, որ ժողովրդի պատմության մեջ երկիրը կարող է եւ չերեւալ, իսկ ժողովրդի պատմություն էլ կարելի է գրել, օրինակ, այսպես. գնչու ժողովրդի պատմություն, որն ապրում է Ռուսաստանում (ինչպես նաեւ Ռումինիայում, Իսպանիայում եւ այլուր): Ահա թե ինչուՙ հայ ժողովրդի պատմությունն ըստ էության ազգագրական ուսումնասիրություն է հիշեցնում: Այսպես գրում է օտարըՙ օտարի մասին: Սա մեր սեփական մեղքերից է եւ հնարավոր չէ այն բարդել սովետական տարիների վրա, որովհետեւ դեռ այն ժամանակ էլ վրացին գրում ու տպագրում էր Վրաստանի պատմություն, ադրբեջանցինՙ իր չունեցած Ադրբեջանի պատմություն, ուզբեկըՙ Ուզբեկստանի: Գուցե ժամանա՞կն է վերջապես գիտակցելու, որ պատմության մասնագետն ամենեւին էլ եկեղեցական մատենագիր չէ:

Ապշել կարելի է, չէ՞, որ այս արմատական փոփոխությունների ժամանակներում մեր երեւակայությունը միայն բավականացրեց ամենուր Հայ ժողովրդի պատմությունը` Հայոց պատմությունով փոխարինելու համար: Պետհամալսարանում հիմա համապատասխան ամբիոնը կոչվում է Հայոց պատմության, դպրոցներում անցնում են Հայոց պատմություն, ակադեմիայի պատմության ինստիտուտը պատրաստվում է պետական պատվերով «Հայոց պատմություն» բազմահատորյակ հրատարակել: Կարելի՞ է իմանալ, թե ինչ փոփոխություն էր սա, եթե հայերենից հայերեն թարգմանածՙ հայոց ընդամենը նշանակում էՙ հայերի: Այսինքնՙ հավաքականություն արտահայտող բառն էլ հանվեց, մնաց ցուցանակի նման մի բան: Անցնենքՙ գնա՞նք: Հնարավո՞ր է: Պետություն ունենք, որի հիմքն ավազի վրա է. գաղափար չկա, գաղափարախոսություն չկա, իսկ մեզՙ հայերիս համար չեղած գաղափարախոսությանը միշտ փոխարինել է պատմագրությունը: Հարցին լրջորեն մոտենալու համար մեծն

Միքայել Չամչյանի պատգամը հիշենք. «Պատմությունը պետք է ունենա անհատի, մարդու եւ ժողովրդի վարքին ուղղություն տալու նպատակ»: Իսկ մենք իսկապես կարիք ունենք նոր մտածողությամբ առաջնորդվող հայ անհատի եւ հայ հասարակության:

- Ո՞րը պիտի լինի նոր գաղափարախոսության խարիսխը:

- Բնականաբար, այդ առումով ցանկացած մեկի արտահայտած միտք առաջին հերթին մասնավոր կարծիք կարող է լինել միայն, բայց, ի վերջո, ասել-լսելով, քննարկելով պետք է ընդհանուր հայտարարի գանք: Ես նոր բան չեմ ուզում ասել. գրքից նորից հանեմՙ ներկայացնեմ: Մեծ վերադարձի գաղափարի մասին եմ խոսում այնտեղ եւ նոր կարգախոս առաջ քաշումՙ Նախ եւ առաջ Հայաստան: Հիմա չմանրամասնեմ, ծավալվելու տեղ էլ չունենք, բայց հուշեմ, որ գրքում կա այդ մասին: Փոխարենը մի օժանդակ հարցի վերաբերյալ կարելի է խոսել: Բոլորս ենք հիշում, մինչեւ վերջերս էլ հաճախ էին դատողություններ արվում մենակ գործողի, վճռական մենակի մասին: Ի՞նչ է դաՙ կեցվա՞ծք, գործողությու՞ն, հոգեվիճա՞կՙ թերեւս ոչ ոք չգիտե: Ի՞նչ պետք է անի այդ վճռական մենակը, ի՞նչ քայլեր կատարիՙ պարզ չէ: Միտքը, գաղափարը կաՙ գաղափարախոսությունը չկա: Հիմա դա ձեւավորելու համար ու՞մ դիմենքՙ Նիցշեի՞ն, թե՞ Գանդիին: Անհատի մասին էլի լավ-վատ կարելի է պատկերացումներ ունենալ, բայց եթե խոսքը ժողովրդի՞ մասին է: Վճռական մենակ, նշանակում էՙ թշնամիներով շրջապատվա՞ծ: Վճռական մենակ, ասել է թեՙ իրեն բոլորից վեր դասո՞ղ: Վճռական մենակ, այսինքնՙ չնահանջո՞ղ: Վճռական մենա՞կ են, արդյոք, հրեաներն ու թուրքերը: Նրանց նկատմամբ հատուկ վերաբերմունք ունենալուց բացի, ուսումնասիրե՞լ ենք նրանց, սովորելու բան ունե՞նք նրանցից, թե՞ ոչ:

- Իսկ հնարավո՞ր է համատեղել վճռական մենակի գաղափարախոսությունը եվրաինտեգրացիոն ձգտումների հետ: Այսօր Հայաստանում կարծես թե բոլորը կա՛մ համոզված, կա՛մ համակերպված են այն մտքի հետ, որ դեպի Արեւմուտք, մասնավորապեսՙ Եվրոպա է պետք կառուցել մեր զարգացման ճանապարհը:

- Դրանք միանգամայն տարբեր, բայց մեկը մյուսին չբացառող բաներ են: Առաջինը կարող է ինքնավստահությունն ամրապնդել եւ սեփական ուժերը համախմբել, երկրորդըՙ նպաստել ուրիշների հետ փոխըմբռնման հասնելուն ու համակեցություն հաստատելուն: Առաջինը կարող է ազգային գաղափարախոսության, իսկ երկրորդըՙ ազգային ծրագրի համար ատաղձ լինել: Պարզապես ամենից առաջ այդ երկուսի հիմքում պետք է դրվի մեր երկրի ու մեր ժողովրդի անցած ուղու ճշմարիտ ու հավաստի, վերարժեքավորված ու վերաիմաստավորված պատմությունը: Ահա թե ինչու է օրախնդիր պահանջ Հայաստանի պատմություն ունենալը: Ցավոք, խնդիրը նույնիսկ չի կարեւորվում. մեր պատմաբանների համար ավելի շահեկան է ռեպետիտորությամբ զբաղվելը:

- Իզուր չե՞ք նեղանում: Մեզ մոտ ո՞նց է ընդունված. ազգային որեւէ հարցով մտահոգվողն ինքն էլ ստիպված զբաղվում է դրանով, որովհետեւ պետական ուշադրության են արժանանում միայն թելադրված հարցերը: Արդյոք այդպես չէ՞ կրթության, տնտեսության, բնապահպանության ու մնացած ասպարեզներում:

- Հարցը հասկացա, բայցեւ մերժում եմ միանգամից: Համաձայն եմ, ընդհանուր առմամբ հայ անհատը (արվեստագետը, գիտնականը, պետական ու ռազմական գործիչը) շատ ավելի մեծ արդյունքի է հասել, քան հայ հավաքականությունը: Բայց հիմա այդ դեպքը չէ: Հայաստանի պատմությունը պետք է գրի հեղինակային կոլեկտիվը: Մենք XIX դարում չենք, այսօր մենակ նման աշխատանք կատարելը ճիշտ չէ, այնուամենայնիվ, թերի կստացվի: Այլ բան է, որ ես կարող եմ գրել (եւ գրելու եմ) Պարականոն պատմություն հայոց: Այն, անշուշտ, պաշտոնապես ընդունված Հայ ժողովրդի պատմությունից բոլորովին տարբեր կլինի, ինչպես որ «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմն» է տարբեր:

- Նշանակում էՙ այս գրքով ասելիքը դեռ չի՞ ավարտվել:

- Եկեղեցու հաստատվելը Հայոց աշխարհում, քրիստոնեության տարածումը ժողովրդի մեջՙ վիթխարի նշանակության իրադարձություններ են, սակայն մեր ամբողջ կենսագրությունը չեն: Վերջին 1700 տարում, ցավոք, գրեթե ամեն ինչ է պայմանավորել Հայաստանյայց եկեղեցին հայության կյանքում, բայց անշուշտ, կան շատ ու շատ հարցեր, դեպքեր, իրադարձություններ, որոնք լրացուցիչ ուսումնասիրության ու հատուկ գնահատականի են կարոտ:

Հիմա, օրինակ, սկսել եմ առավել ուշադիր նայել հայ¬վրացական համատեղ պատմության էջերը: Չափազանց արդիական թեմա է: Գիրքը կլինի ոչ թե հայ¬վրացական հարաբերությունների գեղեցիկ անցյալի կամ լարված ներկայի մասին, այլ թե ինչու են այդ հարաբերությունները լարված, եւ ինչու է վրացին մեր նկատմամբ իսկապես ապերախտ ու ոչ հարգալից: Հարցին նման տեսանկյունից մոտենալ հայ պատմագրությունը, բնականաբար, սովետական շրջանում երբեք իրեն թույլ չէր տա: Հաջորդ թեման ասեմ, որին երեւի թե վրացիներից հետո անմիջապես անդրադառնամ, մեր տարածաշրջանում հունական ազդեցության տարածվելուն է առնչվում: Ի վերջո, հույներն առաջինն էին, որ օկուպացրին մեր պատմությունը: Դարեր շարունակ, Հակոբ Մանանդյանով հանդերձ, մենք կամովին այդ գերության մեջ ենք:

- Այսինքնՙ ժամանակագրական հաջորդականությունը չի պահպանվելու:

- Հաջորդականությունը կերեւա ամբողջության մեջ: Այդ շարքից է նաեւ թյուրքական ցեղերի Հայկական լեռնաշխարհ ներխուժելու շրջանին վերաբերող «Նրանց առաջին հանդես գալը» ընթերցողի կողմից բավականին լավ ընդունված պատմագիտական ծավալուն ակնարկս, որը կրճատ տպագրվեց «Նորք» հանդեսում:

- Ասում ենքՙ հայ հասարակությունն իր հոգեւոր պահանջները բավարարողի համար երբեք պայմաններ չի ստեղծում: Այսօր է՞լ է, այդպես:

- Ցավոք, այո: Բայց ո՞ւմ մեղադրես, եթե ազգի հոգսերով դարդոտած գրական աշխարհի մարդը քո խռովքն իր արաղախառն զրիցների թեմա է միայն դարձնում, եթե ավանդական-ազգային կուսակցության երեւելիները, գործդ գնահատելով, թեկուզ իրենց սրահային մշտական ծախսերից մի չնչին մաս անգամ չեն կարողանում կրճատել, որ քեզ աջակցեն, եթե համազգային ընդգրկում ունեցող մշակութային միությունն այնքան է ձգձգում գրքիդ հրատարակումն իր ընթացիկ ծախսերի մեջ մտցնելու-չմտցնելու որոշումը, մինչեւ հասկանալի է դառնում, որ նրանց ուզածն «անվտանգ» հայրենասիրությամբ զբաղվելն է, ապա ինչ նեղանաս ներքնաշորերի կամ ժամկետանց սննդամթերքի բիզնեսով խոշոր դրամատեր դարձած հայ նորահարուստներից, որոնք երբեք ազատ փող չեն ունենում ինչ-որ ազգային հարցերին վերաբերող գիրք-գրականություն հովանավորելու համար: Բայց եթե հայ հասարակության վիճակն այսպիսին է, ապա ուրեմն էլ ո՞վ, եթե ոչ մտավոր աշխատանք անողները գոնե պիտի փորձեն իրար հետ պահել ու պահպանել: Չունենք այդ բարձր թռիչքը: Հասկանանք, ուրեմն, թե ինչու իմ «Վարդանանց պատերազմի» մասին հրապարակավ արտահայտվելու համար շատերին խիզախություն է հարկավոր:

Ուրախալին այն է, որ կյանքն իսկապես միագույն չէ. ես, օրինակ, ունեցել եմ նաեւ օգնողներ եւ պարտքս եմ համարում ասել այդ մասին: Ընկերոջսՙ Կարո Նասիբյանի, իմ լավ բարեկամ Դավիթ Լոքյանի եւ հրատարակիչ Սոկրատ Մկրտչյանի աջակցությունը եթե չլիներ, ապա գիրքը հավանաբար թղթապանակում դեռ դեղնելիս կլիներ:

Իսկ այս երկրորդ հրատարակության համար շատ բանով պարտական եմ «Նոյյան տապան» տպագրատան տնօրեն Սամվել Դանիելյանին եւ տիկին Անի Արադյանին, ում, ցավոք, անձամբ չեմ ճանաչում: Նա ապրում է Փարիզում եւ ամենայն ուշադրությամբ հետեւում է հայ մշակութային ընդհանուր կյանքին, հատկապես հայագիտության ասպարեզի նորություններին: Գիրքս հավանելով ու տեղեկանալով, որ մտադիր եմ այն վերահրատարակել, տիկին Անին ցանկություն հայտնեց օգնել իր կարելիության սահմաններում: Իմ խորին շնորհակալությունը հարգարժան տիկնոջը:

Զրույցը վարեց Ա. ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ