ՎԱՆՈՒՀԻ ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ
Հարգելի Գրիգոր Աճեմյան, զարմանալի հմտությամբ կարողանում եք բանավեճի եւ երկխոսության մեջ ներքաշել նաեւ նրանց, ովքեր իրենց կյանքի ոչ առաջին եւ ոչ երկրորդ կեսից են մտել գրականություն եւ ոչ էլ կյանքի վերջում հավակնություն ունեն դա անելու: Գրելու «իշտահի» եք գցում: Մտքերի փոխանակության կարգով եսՙ որպես ընթերցող, կներկայացնեմ իմ տեսակետները:
Գրականագիտությունը իրոք բավականին երկարատեւ պաուզա է վերցրել, եթե այս դադարը համառորեն շարունակվի, գրականությունը կվերածվի «ընտանեկան փոդրաթի»` ինչպես կասեր ժողովուրդը: Հայրը կգրի, որդին կտպագրի, թոռը կգրախոսի: Այ, եթե հնարավոր լիներ հաջորդող ժառանգներին էլ դաստիարակել այնպես, որ կարդային այդ բոլորը, կարելի էր էլ ոչ մեկի «մուննաթը» չքաշել: Մի կողմից էլ լավ է, գիտեք, որ օտար մարդ չի միջամտում այս ինտիմ գործին` մեկ էլ տեսար վերցրեցին մի «ամբախ-զամբախ» բան գրեցին արյունակից հարազատիդ մասին եւ գրքերում հավերժացրին սերունդների համար, դե, ե՛կ ու տակից դուրս արի: Այնպես որ, պարոն Աճեմյան, շատ մի բզբզեք, թող այդպես էլ քնած մնան: Ինչ մենք գրենք մեր հարազատի մասին, ի՞նչՙ օտարը:
Այսքանը որպես նախաբան:
Հիմա գամ «Առաջին գզրոցայինին» («Ազգ», 19 հուլիսի, 2008 ):
Երկար ընդմիջումից հետո վերջապես տպագրվել էր Լեռ Կամսարի դեռեւս անտիպ, ստվարածավալ «Կարմիր օրերը» («Նաիրի» հրատարակչություն, 2000 թ.): Դա երգիծաբանի առաջին լույս տեսած գզրոցայինն էր եւ ամփոփում էր բոլշեւիկյան իրականության 1953-58 թվերը: Արձագանքեցին միայն ընթերցողները, հայրենի գրականագիտությունը խորը թմբիրի մեջ էր:
Չնայած 2000 թվից ականջս ձայնի էր, այնուհանդերձ, ամենաքիչը կուզենայի, որ դուք գրախոսեիք «Մահապուրծ օրագիրը»:
Ինչո՞ւ:
Ասեմ:
Դուրս է գալիս մի վանեցին գիրք է գրել, մյուս վանեցին հովանավորում է, երրորդ վանեցին գիրք է հրատարակում, մի ուրիշ վանեցի էլ գրախոսում է: Ի՞նչ ստացվեց: Ստացվեց վանեցիների մաֆիա: Հետո էլ հանկարծ պարզեն, որ երրորդ վանեցու ամուսինը ղարաբաղցի է, եւ միայն Ռոբերտ Քոչարյանի ժամանակ հնարավոր եղավ մի փոքրիկ փողոց անվանակոչել Լեռ Կամսարի անվամբ` հիշատակը հավերժացնելու համար: Սա էլ ձեզ ղարաբաղյան... բացասական գործոնը: Իսկ որ ավելի հետ գնան եւ հիշեն, որ Վանի 1915թ. ինքնապաշտպանության քաղաքական ղեկավարը Արցախի պանծալի զավակ Արամ Մանուկյանն է եղել, իսկ մի ուրիշ քաջարի ղարաբաղցի Կոստի Համբարձումյանը, 1918 թվին որոշ ժամանակով ստեղծել էր Վանի փոքրիկ հանրապետություն, այնուհետեւ կազմակերպել Նահանջ բյուրոցը, էլ պրծավ: Իսկ եթե պատմության ավելի խորքերը գնան` մինչեւ Տիգրան Մեծ եւ հիշեն, որ հազարավոր հրեաներ է գերել եւ բերել Վասպուրական, խերը տեսանք: Որ ընկան հրեա-մասոնական հետքի վրա, ուրեմն Լեռ Կամսարը հացը կերավ, էլ ով կմոտենա նրան:
Այ, այսպիսի հիվանդ երեւակայությամբ մազալու ազգ ենք, պարոն Աճեմյան:
Ինչ վերաբերում է Լեռ Կամսարի կամ Գուրգեն Մահարու գզրոցային ստեղծելու առաջնահերթությանը` սին ու զուր հույսեր մի փայփայեք: Չտեսաքՙ ինչպես հենց տեղում, ձեռի հետ, հապշտապ ստեղծեցին «փակ էջեր» եւ «գզրոցայիններ»: Երբ տեսնում ես մարդկային այս տեսակների ճարպկությունը` անճրկում ես: Առաջինը նա է, ով միշտ առաջինն է բոլոր իրավիճակներում եւ բոլոր ժամանակներում: Ստալինի ժամանակ առաջինն են, Խրուշչովի ժամանակ էլի իրենց տեղը ապահովված է առաջին էշելոնում: Բրեժնեւի օրոքՙ նույնը: Թոթափում ենք տոտալիտարիզմը` արդեն Ազատության հրապարակում են: Եվ այդպես շարունակ: Սա մարդկային մի տեսակ է, որ երկրորդ չի կարող լինել: Մարդիկ ռահվիրա են, ինչ կարող ես անել:
Չգիտեմՙ դուք ինչ հավակնություններ ունեք Մահարու հետ կապված, անձամբ ես էլի գոհ կմնամ, որ այս տեսակները չբրդեն Լեռ Կամսարին ու դուրս չգցեն գրական անդաստանից, ինչպես մեկ անգամ արեցին: Ա՜յ, էստեղ հենց էն պահն է, որ պետք են ազնիվ ու շիտակ գրականագետները: Մի քիչ համբերություն`շուտով կգան ազատությունից եւ ազատության մեջ ծնվածները եւ ամեն ինչ տեղը կընկնի: Հուսանք:
Ինչ վերաբերում է Կամսարի գրքերի վերնագրերը փոխելուն, ապա ճար չունեմ: Այդ տնաշենի մարդն այնքան բեղուն է եղել, որ եթե պահպանեմ նույն խորագիրը` կստացվի նույն վերտառությամբ մի քանի հատոր, որը թյուրիմացության մեջ կգցի ընթերցողին: Այդ կապակցությամբ ես դեռ կխորհրդակցեմ ձեզ հետ:
Հիմա գամ ամիսներ շարունակվող բանավեճին:
Անկեղծ ասածՙ դա ոչ վեճ էր, ոչ էլ նույնիսկ կռիվ, այլ շենք-շնորհքով ճակատամարտ: Էլ «գող փիսո», էլ «քաչալ շուն»` գոհություն Աստծո, որ գործը չհասավ «դիվան բաշուն»: Տպավորությունն այնպիսին էր, որ մարդիկ իրար վրա ատամ ունեին եւ հագուրդ տվեցին իրենց կրքերին:
Չեմ հասկանում, այդ զազրելի տարիների ճզմող բեռը ինչո՞ւ դրվեց հենց հայ գրողի եւ գրականագետի կռնակին: Ինչո՞ւ միայն նրանք պետք է կրեն այդ ամոթը եւ պատասխան տան: Բա մյուսնե՞րը: Լավ է էլի, գտել են մի երկու քավության նոխազ եւ հալածում են: Միայն նրա՞նք էին, ի՞նչ է: Էլի եմ ասում` բա մյուս բոլորը: Գիտնականների մեջ չկա՞ր, երաժիշտների մեջ չկա՞ր, նկարիչների, ճարտարապետների եւ այսպես շարունակ:
Օրինակ` կա ժողովրդական մի գեղեցիկ բանահյուսություն: Այդ սոսկալի ժամանակներում ապրելիս է լինում մի հրաշալի նկարիչՙ Տաճատ Խաչվանքյան անունով (իմ ու ձեր հայրենակիցը): Այս ազնիվ մարդն իր շանը վարժեցրել էր ամեն առավոտ ծաղիկներ դնել Աղասի Խանջյանի (էլի մերոնցից) թարմ շիրիմին: Մարդիկ իրավունք չունեին մոտենալու ազգի դավաճանի գերեզմանին: Մի օր էլ այս նկարիչը պատվեր է ստանում նկարել «մեծ առաջնորդ» Ստալինի նկարը: Նկարում է Տաճատը համաշխարհային բռնակալին այնպես, որ երբ շրջված էիր նայում կտավին` օձեր էիր տեսնում վերջինիս մազերի մեջ: Խաչվանքյանը գաղտնիքը հայտնում է միայն իր Վարպետին, որից հետո այլեւս դաշտային ծաղիկներ չեն հայտվում Խանջյանի շիրիմին, իսկ սպանված Տաճատի արվեստանոցից լսվում էր միայն տիրոջը կորցրած շան աղիողորմ կախկանձը:
Ամեն անգամ երբ գովազդվում է կինո «Մոսկվան», հոգիս բերանս է գալիս: Այն Երեւանի ոչ թե սիրտն է, այլ գարշապարը: Բնավ նկատի չունեմ այդ հրաշակերտ շինությունը: Այ, երբ այդ նույն տեղում նորից կհառնի Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցինՙ իր հրաշագեղությամբ, այն ժամանկ նոր կբաբախի մեր մայրաքաղաքի վիրավոր սիրտը: Իսկ կինոթատրոնը կարելի է տեղափոխել մի այլ գեղեցիկ վայր, ինչպես արվեց հին ակադեմիայի հետ:
Պարոն Աճեմյան, ինչո՞ւ այդ մասին լռում են, ինչո՞ւ չի խոսվում. ո՞վ հրամայեց, որ ճարտարապետը կայացրեց այդ որոշումը, որ բանվորի ձեռքը գնաց Երեւանի եկեղեցիները գետնին հավասարացնելու: Թե չէ այսօր ով չի ալարում խոսում է Հյուսիսային փողոտայի վատը լինելու մասին: Եղբայր, գնում եմ նորից ու նորից ուշադիր զննում եմ: Փառահեղ է: Մի քիչ նեղ է ստացվել, բայց խանգարել են շուրջբոլորը նախապես կառուցված շինությունները: Հո չե՞ս համեմատի կոմունիստների վերջին տարիներին կենտրոնում տնկած բարձրահարկ տուփակառույցների հետ: Էդ էլ չլինի Առնո Բաբաջանյանի խեղճ արձանի պատմությունը: Չգիտեմՙ Դուք տեսել էիք անդրիի մագիլային տարբերակը: Ի՜նչ դինամիկա, ի՜նչ խառակտեր, ի՜նչ հնչեղություն: Ականջներիդ մեջ ուղղակի զնգում էր նրա «Հերոսականը»: Ի՜նչ օրը գցեցին խեղճ քանդակագործին: Տպավորությունն այնպիսին է, որ մենք ուղղակի սիրում ենք հակադրվել, անիմաստ ընդդիմանալ եւ ուրիշ ոչինչ: Կամ էլ գեղարվեստի ընկալման որեւէ փոփոխություն անկարող ենք մարսել: Երգահանի մագիլահատումից բավականին տուժել է այդ հոյակերտը:
Շարունակեմ: Կա՞ մի ազգ, որ իր ազգային հերոսի մասին «Զանգեզուր» է նկարահանել: Հասատատ չկա: Իսկ ո՞ւմ անունով է «Հայֆիլմը»: Ստացվում է`«Ինչ թույլատրվում է Յուպիտերին, չի՞ թույլատրվում եզան»: Եթե բարձրաձայնվում է, պետք է անխտիր գրել բոլորի մասին, թե չէ «դաղալ» է ստացվում:
Օրինակ, ես Հրաչյա Քոչարի մասին լավ բաներ էլ գիտեմ: Երբ նրան առաջարկում են խմբագրել «Ոզնին», նա Գրիգոր Հարությունյանի առաջ պայման է դնում, որ կհամաձայնվի, եթե վերականգնվի Լեռ Կամսարի գրելու իրավունքը:
Բանավեճը չպետք է լինի միակողմանի եւ ուղղորդված, եւ պետք է ոչ միայն գրող- գրականագետները մասնակցեն` այլ պատմաբանները, քաղաքագետները, սոցիոլոգները, հոգեբանները եւ այլն, եւ այլն: Ուրիշ հարց է, որ հայ ժողովրդի գլխին այնքան հրատապ մարտահրավերներ են պայթում, որ ժամանակ ունի՞ արդյոք հետ նայելու: Չնայած, ըստ իս, անհատի պաշտամունքի տարիների խորազնին ուսումնասիրությունը եւ գնահատումը կօգնի, որ պատմությունը չկրկնվի:
Հասա ձեր վերջին գրախոսականին («Ազգ», 13 սեպտեմբերի, 2008):
Առաջ ես կարծում էի, որ ներկա գրականագիտության մեջ Լեռ Կամսարն ունի միայն մեկ բարեկամ` Աշոտ հորս, Շիրազ «հորեղբորս» ընկեր, նորեն մեր հայրենակից Սամվել Մուրադյանը: Բայց:
Յուրի Խաչատրյան:
Այս մարդն իմ կյանքում հայտնվեց պատերազմի եւ ալան-թալանի «երանելի» տարիներնին: Չգիտեմՙ ինչպես գտել էր իմ ժամակակավոր կացարանը եւ հայտնվելով այնտեղ հայտնեց, որ մի սփյուռքահայ է եկել Բեյրութից եւ ուզում է հանդիպել ինձ հետ եւ նյութեր վերցնել Լեռ Կամսարից: Ընդունել չկարողացա, քանզի տեսնելով իմ ակռաթափ թշվառ կմախքը, ինչպես կասեր երգիծաբան պապս` «Բեյրութը կարող էր իր դիվանագիտական կապերը խզել Հայաստանի հետ»: Բացի դրանից մի գավաթ սուրճ էլ չէի կարող հյուրասիրել, իսկ դա համարյա մահ է յուրաքանչյուր վանեցու համար, ինչը դուք շատ լավ գիտեք: Յու. Խաչատրյանը նրբանկատորեն ըմբռնելով վիճակսՙ ստանձնեց նյութերը տալ-առնելու պարտականությունը:
Այնուհետեւ: Երբ հանդիպում էի փողոցում, որը զարմանալիորեն թե նախախնամորեն շատ էր լինում, մի բան հնարում էր Լեռ Կամսարի համար:
Վանուհի, «Վարուժանն» եմ խմբագրում, նյութեր կբերես:
Տանում եմ: Նայելով նյութերը` գլխովս է տալիս.
- Էս ի՞նչ ես արել, ոչ թիվ, ոչ մեկնաբանություն, ա~խր գրականագիտությունը այսպես չի արվում, սա ինչ անփութություն է:
«Մեղա՜ քեզ, տեր,- մտածում եմ,- ես ո՜ւր` գրականագիտությունը ո՜ւր, հազիվ հորով-մորով արեցի համալսարանը, հիմա էլ` լվացք-թափի, հավուճվի արանքում գիր գրականություն պիտի անեմ»: Բայց վախեցած սուս ու փուս վերցնում եմ նյութերըՙ վրան աշխատելու համար:
Հետո:
- Հիմա էլ «Գրական թերթի» գլխավոր խմբագիրն եմ, անմիջապես Լեռ Կամսարի անտիպներից կբերես: Անտիպները վերջը պիտի տպվեն, թե՞ ոչ,- ասում է Յու. Խաչատրյանը:
Տանում եմ արդեն թվագրված եւ վրան աշխատված նյութեր:
- Բա առաջնորդողը ո՞վ պիտի գրի, վերջը կսովորես նորմալ աշխատել,- վերադարձնում է նյութերը Յուրի Խաչատրյանը:
«Գրականագետը ինքդ ես, ինքդ էլ գրիր, մտքում հակադարձում եմ ես: Ի՞նչ է ուզում այս մարդը իմ խեղճ հոգուց: Էս ի՞նչ կրակի մեջ ընկա»: Բայց բարձրաձայն վախվորած ասում եմ.
- Չեմ կարող, ուժերիցս վեր է:
- Քեզանից լավ ոչ ոք չի կարող դա անել, անցիր գործի:
Հետո նկատեցի, որ որտեղ նա է` այնտեղ էլ ես եմ Լեռ Կամսարի անտիպներով:
Պատմեմ վերջին դեպքը, պարոն Աճեմյան:
Աշխարհի հետ հաշիվներս մաքրած, ծանր ու մեծ կիսամեռ պառկած եմ:
Զանգում է Յուրի Խաչատրյանը.
- Շտապ պատրաստիր 30 մամուլանոց մի ժողովածուՙ պետպատվերով հրատարեկելու համար:
- Չեմ կարող, Յուրա, մեռնում եմ: Տիրություն կանես Լեռ Կասարի անտիպներին,-հազիվ նվում եմ ես:
- Ի՞նչ մեռնելու ժամանակ ես գտել, լիքը անելիքներ կան: Ես քեզ շատ լավ բժիշկի մոտ կտանեմ, անմիջապես կբուժի:
Հաջորդ օրը տանում է Կարպիս Սուրենյանի որդուՙ բժիշկ Սարկավագյանի մոտ, գիտեք չէ, նախապես սովորեցնելով նրան, որ ասիՙ ոչինչ չկա: Հա էլի՛, զննում է փորձառու բժիշկը եւ հայտարարումՙ պՐցվՊՈ: Է՛հ, պՐցվՊՈ, պՐցվՊՈ ստիպված լավանում եմ ու կպչում գործին, որի արդյունքում ծնվում է «Մահապուրծը»:
Հիմա Ձեզ եմ հարցնում պարոն Աճեմյան, ավելի լավ կլիներ, որ նա ուղղակի գրականագիտական հոդվածներ գրեր երգիծաբանի մասին, թե՞ այն ինչ որ անում է:
Հաստատ գիտեմ, այս պահին ասում եք` ե՛ւ մեկը, ե՛ւ մյուսը: Ես էլ այդ կարծիքին եմ` մնում է Յու. Խաչատրյանի համաձայնությունը մեր կարծիքներին:
Գալով նրա հոդվածներին` չգիտեմ նա ավելի շատ գրող է, թե՞ գրականագետ, նկարիչ է, թե՞ գեղագետ: Ում մասին էլ գրելու լինի նա, ես ինձ բռնում եմ այն բանում, որ ըմբոշխնում եմ Յուրի Խաչատրյանին եւ ոչ մասինը: Շատ նորովի է, ինքնատիպ` ոչ այնպես, ինչպես սովորաբար լինում է, մեկնածն ընկալվում է որպես գրական յուրօրինակ պատկեր: Ինտրիգը սկսվում է հենց վերնագրից: Պետք է ակադեմիական կրթություն ունենաս, որ հասկանաս նրա վերտառությունները: Ամոթ է խոստովանել` մի քանի հանրագիտարան եմ փորփրում, որ հասկանամ բանի էությունը: Իրոք որ կարդացվում է մեկ շնչով, եւ այդ շունչն էլ պահում ես, անհամբեր լինելով, թե որ տողի տակ է դրել պայթուցիկը: Յու. Խաչատրյանը անզուգական է, երբ կպչում ես նրա բաց ներվին: Այստեղից հետեւություն, որ պետք է նրան միշտ պահել աֆեկտի վիճակում: Լավ է, որ առանձին գրքով հրատարակվել է. հայ արձակի մեջ մտնում է նոր խոսք, նոր ձեւ եւ ասելիք:
Ինչ վերաբերում է գրքի «ստվերին», պարոն Աճեմյան, պետք չէ խանդել Կոստան Զարյանին: Պետք է միայն ուրախալ, որ նրա բախտը բերել է ավելի շատ քան... քան ոմանց, ում բախտը չգիտես ինչուՙ երբեք չի բերում...
Դրանից ես չեմ նեղսրտում, բայց պայթում եմ, երբ բացելով «Ազգը» , տեսնում եմ, որ Յու. Խաչատրյանը հերթական թարգմանությունն է արել ռուսական մամուլից:
Ա՜յ մարդ, ասում եմ, էս ինչի վրա է վատնում իր շնորհները: Ճիշտ էՙ դրանով նա կրթում եւ հղկում է ընթերցողին, բայց դրա փոխարեն կարող էր էսսեների շարք անել եւ հարստացնել հայ արձակը:
Թերեւս այսքանը, սիրելի Գրիգոր Աճեմյան: Կարելի էր նաեւ Ձեր մասին գրել, բայց ընթերցողը կդիտեր դա շողոքորթություն: Կասեն, ըհը, վանեցիները սկսեցին մեկը մյուսի ջրաղացին ջուր լցնել: Չգիտեմՙ ձեր կյանքի առաջին կեսին ինչո՞վ եք զբաղվել, միայն գիտեմ, որ դա կորած տարիներ են եղել հայ գրականագիտության համար:
Այսքանից հետո մնամ`
Ձեր հայրենակից` վանեցի: