ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

«ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԱՄԵՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ԱՄԵՆ ԴՊՐՈՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԵԿ ՀԱՏՎԱԾՆ Է»

Զրույց Կարպիս Ջրբաշյանի հետ

  «Եվրոպա» հյուրանոցի նախասրահում գրականագետ Յուրի Խաչատրյանը ներկայացնելով ֆրանսահայ Կարպիս (Ռոժե) Ջրբաշյանինՙ ասաց. «Մշակույթի նախանձախնդիր, ազգային գործիչ: Փայլուն հոդվածներ է գրումՙ իմացությամբ, մտահոգությամբ»: Մեր հայրենակիցը թեՙ «Տուրքերս եմ վճարում: Հիմա նոր շրջան է, որ համագործակցություն կկոչվի: Անջրպետը, որ ստեղծվեցավ 70 տարի Հայաստանի եւ սփյուռքի միջեւ, կկրճատվի: Հայաստանի պետությունը եւ հասարակության որոշ խավը, ի մասնավորի մտավորականությունը, պետք է սփյուռքի հանդեպ ավելի ջերմ ուշադրություն ունենան եւ պարտավորություն զգան, այնպես, ինչպես սփյուռքը պարտական պիտի լինի Հայաստանի հանդեպ, ինչ էլ լինի Հայաստանի կտուրին գույնը: Սփյուռքը, որպեսզի հայ մնա, որպեսզի իր հայ մնալն իմաստ ունենա, պետք ունի Հայաստանի գոյության: Դրա համար ո՛չ նվեր, ո՛չ էլ օգնություն է անհրաժեշտ: Վերջ պետք է դրվի այս մտայնության: Ես որպես Ֆրանսայի քաղաքացի, տուրք կվճարեմ, ուրեմն պատճառ չկա, որպես հայ նույնպես տուրք չվճարեմ»:

Արմատներով Վասպուրականից է Կարպիս Ջրբաշյանը: Մեծ պապը մասնակցել է թուրքերի դեմ կռիվներին, հայրը Օրգովի, Վանի, այնուհետեւ Սարդարապատի ճակատամարտերին: Ինքը ծնվել է Մարսելում, այժմ բնակվում է Փարիզում, առեւտրային գործունեություն է ծավալում, որին զուգահեռ հայ ազգային-հանրային կյանքի մտահոգություններով է ապրում ու գործում: Ժողովրդական բառ ու բանին հարազատ բանավոր խոսք ունի, արեւմտահայերենի, արեւելահայերենի խոսվածքների ու Վասպուրականի բարբառի համադրումով, հաճելի հումորով: «Առաջ կըսեինքՙ ամենեն անշնորհքը նա է, որ մեռնելուց առաջ իր տուրքերը, հաշիվները չի մաքրեր, եւ ան չի կրնար արքայություն մտնել: Ես կուզեմ թեկնածու լինել այդ արքայության»: «Պարտքերս կվճարեմ, կրկնում է 84-ամյա Ռոժե Ջրբաշյանը եւ շարունակում, ցանկալի է, որ այդ պարտաճանաչությունը նաեւ Հայաստանը ունենա սփյուռքի հանդեպ: Չի կարող վերջապես Հայաստանը անտեսել, երբեմն արհամարհել սփյուռքի գոյությունը»: «Կարծում եք այդպե՞ս է»: «Պետք եղած ուշադրությունը չկա», ասում է նա: Պատմում է իր առաջին այցելության մասին Հայաստան. «Առաջին անգամ 1956-ին դիմեցի, մերժեցին, կարմիր «լալաներուն» նախապատվություն տվեցին: 57-ին հաջողեցա: 2 անգամ գնացք փոխեցինք մինչեւ Մոսկվա: Մոսկվայեն էլՙ 3 օր ու գիշեր «Դրուժբա» գնացքով եկանք: Երկու գիշեր լաց եղա, որովհետեւ այն դաստիարակությունը, որ ստացել էի, այն հայրենիքը, որ երեւակայում էի, չտեսա : Ես ասում էիՙ այս երկիրը կապ չունի ինձ հետ: Բարեբախտաբար, Անդրանիկ Ծառուկյանի «Հին երազներ, նոր ճամփաներ»-ը, մանավանդ «Թուղթ առ Երեւան»-ը ինձ վրա ազդեց, որ փակեմ սրտիս աչքերը եւ իրատես ձեւով տեսնեմ այս երկիրը: Հաջողեցա, բայց յոթը տարի անցավ: Այս է երկիրը: Ամեն անգամին կուգամ, հաճախ կուգամ: Եվ մի բան կա, որ նկատել եմ. սփյուռքում հայը ոչ մի երկրում չի կրնար ունենալ այն ապրումները շատ կարճ ժամանակվա մեջ, ինչպես այս երկրին մեջՙ ուրախություն, հիասթափություն, ջղայնություն, անարդարություն: Ուրիշ բան է Հայաստանը, բայց չշփոթենք Հայաստանը իր պաշտոնյաներուն հետ, տարբեր բաներ են. պաշտոնյան այսօր կա, վաղը չկա, կարեւորը Հայաստանի գոյությունն է»:

«Նորմանդիայում փոքրիկ, գողտրիկ տուն ունիՙ իր ագարակում: Հակոբ Հակոբյանի մի հեքիաթային պեյզաժ կա տանը, ուրիշ նկարներ էլ: Այնտեղ Հայաստանում ես քեզ զգումՙ իր գրադարանը, տան մթնոլորտըՙ հայկական, հայաստանյան է», ընդհատում է Յուրի Խաչատրյանը :

Ազգային, հատկապես բարեգործական գործունեության մասին չի խոսում. «Կնախընտրեմ վարագույրի ետեւ մնալ: Լավ է, որ երեխաներս կապված են երկրին, թոռներս էլ:

Ամեն բան հարաբերական է, ինչ էլ որ անի մեր սերունդը, չի կրնար համեմատվիլ իմ հոր սերունդի հետ: Այդ սերունդը ամբողջ կյանքը տրամադրեց եւ նախապայման չդրեց: Մյուսները ժամանակ եղավ, որ ըսին Հայաստանը կոմունիստական է, չենք երթար: Բայց երբ Հայաստանը անկախ եղավ, նորեն չեկան: Այնպես որ, նվիրում-մվիրում չկա, պետք է այս ծառայությունը գիտակցորեն բերվի: Այս երկրիՙ Հայաստան կոչվածի ներկայության պետք ունինք»:

- Ազգային-հանրային ինչպիսի՞ կյանքով եք ապրում հիմա, պրն Ջրբաշյան:

- Ես եղել եմ միշտ փարած եկեղեցիին: Վերջերս ընտրվեցա Ֆրանսայի թեմի ատենապետ, ինչը ես համարում եմ վիրավորական մեր եկեղեցիի համար, որ 84 տարեկան մարդը ըլլա ատենապետ: Բայց ոչինչ, վերջին շրջանն է, աս ալ կանցնի: Այնպես պիտի անենք, որ երիտասարդ մարդիկ գան եւ տեր կանգնեն այս ժառանգությանը:

Այսօր հավատարիմ մնալը մեր եկեղեցիի ժառանգությանը շատ կարեւոր կնկատեմ, որովհետեւ ինչ-որ մեր եկեղեցին կներկայացնե, քաղաքակրթություն է, մշակույթ է, հավատքի հետ կապ չունի: Հավատքը անձնական հարց է: Կաթոլիկը այդպես չի կրնար մտածել, մինչդեռ մեր եկեղեցվո եւ մեր ազգի պատմությունը շաղկապված են, անբաժանելի են:

Եղել եմ նաեւ Բարեգործականի ( ՀԲԸՄ) վարչության անդամ, ինչպես նաեւՙ Զվիցերիո մասնաճյուղի: Որովհետեւ որոշ կետերու մեջ համաձայն չէի, չընդունեցին այլեւս: Բարեգործականի եւ սովետի մոտեցումը երբեմն իրար կնմանին, երբ հետդ համաձայն չեն, քեզի չեն ընտրեր: Ասիկա ցավով կըսեմ, որովհետեւ ոչ մեկ կազմակերպություն է գոյություն ունեցել սփյուռքում, որ այնպիսի միջազգային արձագանք, հեղինակություն ունենա, ինչ որ Բարեգործականը: Պետք է նկատի ունենալ, թե ինչ ըրավ Բարեգործականը, երբ այդ ողբերգութենեն (Եղեռն) անցավ մեր ազգը: Ոչ մեկ կազմակերպություն այնպիսի ծառայություն չի կատարել մեր ժողովրդի համար: Ցավալի է ասել, բայց այդ ոգին հիմա տեսակ մը շոգիանալու վրա է, ի մասնավորի Մելգոնեան վարժարանի պարագան նկատի ունեմ: Անընդունելի բան է դա, որովհետեւ եզակի վարժարան էր, ուր բոլոր դասավանդումները հայերեն կկատարվեին: Այնտեղ ավարտողները որոշ մակարդակ ունեցող անձնավորություններ էին, որ կծառայեին մեր գաղութներու մեջ: Երեւակայեք, հիմա դպրոցներ կշինեն, բայց մոտ ժամանակից ուսուցիչ պիտի չգտնեն:

Մեկը, որ կընդունի կտակ մը, որքան պատասխանատու պիտի ըլլաՙ մինչեւ վերջ կատարելու այդ կտակատարողի կամքը: Վարժարանը փակեցին նախապատրաստված կերպով. այդ հողի, շենքի արժեքըՙ 70 մլն դոլարը, շատերին չէր կարող անտարբեր թողնել, անտեսվեցան այն արժեքները, որ Մելգոնեան կրթարանը կներկայացներ, չհարգվեցավ Մելգոնեան եղբայրներու կտակը, եւ ցավալի է հետեւանքը: Այսուհետեւ սփյուռքի մեջ մեկը, որ տրամադիր է կտակ անելու, կասկած կունենա, որ իր կամքը պիտի չհարգվի, եւ այդ ունեցվածքը օտար պետության կերթա: Պետք է ասեմ, որ 14-15 կտակ Հայաստանի համար, որ եղել են Սովետի ժամանակ, չհարգվեցին եւ կորան գնացին:

- Ափսոսանքով տեղեկացանք, որ եվրոպահայ ամենաերկարակյաց միակ օրաթերթըՙ «Յառաջը», որ ֆրանսահայության խորհրդանիշն է նաեւ, հունիսից դադարեցնելու է տպագրությունը: Դուք որպես համայնքի ղեկավարներից մեկը, ի՞նչ եք խորհում այս առիթով:

- Ցավալի է, բայց հունիսին «Յառաջը» կդադարի: Շավարշ Միսաքյանով սկսվեց, Արփիկ Միսաքյանով կվերջանա: Նա իր ամբողջ կյանքը նվիրեց «Յառաջին».սպառած է տիկինը, այլեւս չի կարող: Եվ նյութական դժվարություններ նույնպես կան: Սակայն գաղութը պետք ունի նոր թերթի, եթե պետք է ստեղծվի, լավ կըլլա, որ Հայաստանը բերի իր մասնակցությունը, եւ այս մտահոգությունը ցույց տա նախեւառաջ Հայաստանի մտավորականությունը, պետք է գտնել համապատասխան խմբագիր, նյութական միջոցներ պիտի հայթայթվեն, եւ Հայաստանը եւս ֆինանսական աջակցություն պիտի բերի, որպեսզի գաղութի մեջ իմացվի, որ ահավասիկ Հայաստանը իսկապես ներկա է սփյուռքում, եւ երեկակայեցեք, թե ասիկա ինչպիսի ազդեցություն պիտի ունենա:

- Ներկայումս ի՞նչ փոփոխություններ, տեղաշարժեր կան համայնքային կյանքում:

- Բնականաբար լեզուն նահանջի մեջ է, բայց դրանով հանդերձ պետք է ըսել, որ մեր հայկական հարցը երբեք այսպես մեջտեղ չէր ելել, ինչպես այս վերջին տարիներին: Գլխավոր մտահոգությունը եղել է ցեղասպանության ճանաչումը, եւ սփյուռքը, բնականաբար, իր դերը կատարել է, ազդեցություն ունեցել է, որ օտար երկիրներ ճանչնան այս ցեղասպանության իրականությունը: Դրանցից մեկը եղավ Ֆրանսան, որ օրենք ընդունեց 2001-ին: Այդ օրենքը մի քիչ թլպատված է, որովհետեւ չի հիշված ո՛չ հեղինակը ցեղասպանության, ո՛չ ալ վայրը: Բայց ոչինչ: Այդ ճանաչումը, որ եղավ, ո՛չ հայերի սիրույն է, ո՛չ ալ հանուն արդարության: Այլ որովհետեւ պատրվակներ պիտի գտնեին Եվրոպական միության մեջ Թուրքիո թեկնածությունը քիչ մը հեռացնելու, հետաձգելու: Ցեղասպանությունը օգտագործվեցՙ նախապայան դնելու համար. որպեսզի ընդունվի Թուրքիո թեկնածությունը, այդ երկիրը պետք է ճանաչի հայերի ցեղասպանությունը:

Միշտ է այդպես եղել: Եղեռնից առաջ, Եղեռնի ժամանակ մեծ պետությունները տեղյակ էին, թե ինչ կանցնի-կդառնա, ի մասնավորի Գերմանիան, բայց ամեն մեկն ալ շահ ուներ Թուրքիայեն:

Ինչ կվերաբերի համայնքային կյանքինՙ առաջ 3-4 օրաթերթեր կային Փարիզում, հիմա մեկ հատ է մնացել, ան ալ ասացինք արդեն, որ շուտով կփակվի: Բայց մյուս կողմից ալ ուրիշ հանդեսներ կան, օրինակ «Նուվել դ, Արմենի», «Ֆրանս Արմենի». բավականին լավ հրատարակություններ են: Դրանցից զատ դպրոցներ կանՙ Դպրոցասիրացը եւ ուրիշներ ալ, եւ արժանի են ասոնք Հայաստանի ուշադրությանը: Սփյուռքի ամեն դպրոց, ամեն եկեղեցի Հայաստանի մեկ հատվածն է: Պետք է ընդունիլ, որ հայերը ամեն տեղ տարբեր կերպով կմտածեն, հայացքները տարբեր են, բայց որոշ կետերում պետք է մեկ համաձայնություն, մեկ ընդհանրություն:

- Ի՞նչը նկատի ունեք:

- Նախ եւ առաջ նախապատվություն տալ մեկ ուղղագրության, հարազատ ուղղագրության: Քանի որ ժամանակի քաղաքական պարտադրանքները ստիպեցին, որ աբեղյանական ուղղագրությունը լինի, որ տկարացուց մեր լեզուն: Ստիպեցին, որ Լենինի արձանը լինի, Լենինի գաղափարախոսությունը, հետո Հայաստան երբ դարձավ անկախ, արձանը հանեցին, պատվանդանն ալ հետը: Ուրեմն պետք է վերականգնել նաեւ ուղղագրությունը: Եվ չըսել, թե մենք մի ամբողջ գրականություն ունենք, պիտի կորսնցուցնենք, այդ հանգերգը բավական է եւ վիրավորական նույնիսկ: Այդ ուղղագրությունը վերջապես օտար լեզու չէ: Մեկ ուղղագրության հաստատումը ավելի կնպաստի զարգացնելու Հայաստան-սփյուռք հարաբերությունը, նվազեցնելու եղած անջրպետը:

Կվախնամ դասական ուղղագրության անտեսումը մեր մտավորականության կիսաքուն վիճակեն է: Մեր մտավորականությունը նախաձեռնություն պետք է ունենա, պետության վրա ազդելու կամք, ազգային սրբությունները պահպանելու մտահոգություն պիտի ցուցաբերե, մանավանդ որ Սիբիրի սպառնալիքն այլեւս չկա:

- Այո, կարծես: Բացի ուղղագրական անջրպետից, այդ կապերը ամրացնելու ուրիշ ի՞նչ հանգամանքներ կնշեք:

- Հայաստանում ստեղծվեց Սփյուռքի նախարարություն: Սովետի ժամանակ Սփյուռքի կոմիտեն կար եւ արեց այն, ինչ կարող էր այդ սիստեմի ներքո: Ներկային, որպեսզի ավելի իրատես մոտեցում լինի գործնական գետնի վրա, այդ նախարարության մեջ պիտի սփյուռքեն ալ մարդիկ աշխատեն: [*] Հրանուշ Հակոբյանը շատ համակրելի տիկին է, շատ լավ հատկություններ ունի, նաեւ, եթե խնդիրը կնճռոտ է, շրջանցելու հատկանիշ - հասկնալի: Կգնահատեմ, որ ընտրվել է, բայց կկարծեմ, որ ինքը նույնպես անդրադառնա այս խնդրին, որ իր նախարարության կազմին մեջ սփյուռքի անտառեն ալ մարդիկ ներկա ըլլան: Ցավալի է ըսել, բայց սփյուռքում հիմա հայ մտավորականներու երաշտ է: Այն մի քանիսը, որ կան, գոնե տեղ տրվի այստեղ, եթե գրող են, իրենց ուղղագրությունը չկեղծեն:

- Պրն Ջրբաշյան, դասական ուղղագրության վերականգնումը շատ եք կարեւորում, իսկ սփյուռքի երիտասարդ սերունդը մտահո՞գ է այս հարցով:

- Հայերեն կկարդա երիտասարդներու փոքրամասնությունը միայն: Նահանջ է, ճիշտ է, ցավալի է, բայց այդպես հոռետեսորեն չմոտենանք հարցին: Երբեք դեռ այսքան գիրք հայերեն լեզվով լույս չի տեսել Ֆրանսայում, որքան այս վերջին 20 տարիներին: Արդեն խոսեցինք ցեղասպանության ճանաչման խնդրի մեջ սփյուռքի շարժումներու մասին:

- Պատեհ առիթ է մեր գոհունակությունը հայտնելու Լեռ Կամսարի «Մահապուրծ օրագիր» գրքի տպագրության Ձեր աջակցության համար: Լեռ Կամսարի հետ հայրենակիցներ եք, չէ՞:

- Լեռ Կամսարը վանեցի էր: Ես Վան չեմ ծնվել, ես վասպուրականցի եմ: Վանեցի լինելը ծննդավայրի նեղ հասկացություն է, վասպուրականցի ըսելը պահանջատերի ոգի է:

Լեռ Կամսարի վերապրելը յուրահատուկ մի վրեժ լուծել էր անոնց համար, որ զոհ դարձան 37-ին: Նա երկար ժամանակ անտեսվեց եւ լավ է, որ թոռըՙ Վանուհին, կզբաղվի իր ժառանգությամբ: Այդ ձեռագրերը, որ փրկվել են, տեսակ մը ռիսկ կենթադրեն: Շատ արժանի ուրիշ մտավորականներու ձեռագրեր այդ նույն վախի մթնոլորտում շրջապատը վառել, փչացրել է: Կոնջս քեռին, օրինակ, Պոլսո մտավորական Տիրացույան, երբ Վարուժանի, մյուսներու հետ ձերբակալվեցավ, իր մայրը ամբողջը ձեռագրերը վառեց վախից: Եվ չես կրնար մեղադրել: Վախը, վախի մեջ ապրելը բոլորովին կսնանկացնե, կդադրի մարդը: Լեռ Կամսար բացառիկ, եզակի է իր գրություններով, մանավանդ որ նույնը մնաց Առաջին հանրապետության շրջանին, նույնը եւ երկրորդին, այն պարագային, երբ բոլշեւիկներու շրջանին ինքը ավելի վտանգի տակ էր, քան նախորդին:

- Վստահ եմՙ Լեռ Կամսարը նույնը կլիներ նաեւ հիմա: Հայաստանի եւ սփյուռքի անջրպետը նվազեցնելու մի քանի պայման նշեցիք: Ի՞նչ եք կարծում, հայ-թուրքական հարաբերությունների այս նոր ընթացքները ինչպիսի՞ ազդեցություն կունենան սփյուռքահայության վրա:

- Մենք տասնյակ տարիներ մեր ողբերգությունը Եղեռնի մեր մեջ պահեցինք, հարկ եղածին պես չունեցանք այն անդրադարձումը, որ օտարին պետք է տեղեկացնենք: Պիտի որոշ գործունեություն ծավալվեր, որ թուրքերը իմանային: Տասնյակ տարիներ գաղտնի է պահվել, Թուրքիո մեջ իմացողներն ալ լուռ են մնացել: Հիմա, այդ հարաբերությունները Հայաստանի եւ Թուրքիայի պետություններու միջեւ, բնականաբար, չի բավարարում, չի խանդավառում սփյուռքը: Բայց չենք կարող ըսել, թե սփյուռքը ավելի ազգային նախաձեռնություն կցուցաբերի, քան Հայաստանը: Հայաստան, թերեւս, շատ բաների պետք ունի, բայց հայրենասիրության ապրանքի պետք չունի: Եղեռնին նվիրված առաջին հուշարձանը, որ եղավ, ամենապատկառելին Հայաստանում եղավ, սփյուռքում չեղավ: Սփյուռքահայը ստիպված է հետեւել, ինչ որ կանցնի-կդառնա, բայց չի կարող իրատես լինել, կամ քննարկել, որովհետեւ բոլոր տվյալները չունի պատնեշի վրա լինելու, ինչպես դուք:

Սակայն պետք չէ անտեսել այն զարթոնքը, որ կա Թուրքիո մտավորականներու մեջ: Ի մասնավորի, Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո մեծ արձագանք եղավ:

Նպաստավո՞ր է սահմաններու այդ բացումը, թե՞ ոչ: Տարբեր կարծիքներ կան: Ընդդիմացողներ կանՙ չես մեղադրի: Բայց այս կղզիացած վիճակն ալ չի կարելի անտեսել, անտարբեր մնալ: Պիտի ձեւ մը գտնել: Սահմանը բացել չի նշանակում, թե այլեւս հարց չունենք, Եղեռնը չի եղել: Ո՛չ:

- Մեր պատմությունը միշտ այդպես է: Ամեն ժամանակ մի դժվարություն, երկակի, անելանելի վիճակ կստեղծվի:

- Այո՛, կարծես հայ ըլլալն արդեն սուղ է:

Զրուցեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ

(*) Տեղեկացնենք կամ հիշեցնենք, որ նախարարության Ատյանի անդամ որոշ թվով սփյուռքահայեր կան նաեւ արտասահմանից - ծ.խ.