Ի՞նչ է նկարչությունը
Սկիզբըՙ նախորդ N167, 177, 187, 197, 207, 217, 227 եւ 237 համարներում
Վիլյամ Սարոյան- Բոլոր հիմքերը կան ասելու, որ արվեստը պարզաբանելու, հստակեցնելու, ձեւի բերելու ֆունկցիա ունի կատարելու:
Մանուել Թոլեգյան- Անշուշտ: Բայց եթե աշխատանքը ձախողվում է, չի կատարում այդ ֆունկցիան, չի պարզաբանում կամ իմաստ չի արտահայտում, ո՞ւմ սխալն է: Ներկայացված ձեւի՞ մեջ է թերությունը: Եթե գրողը չի կարողանում հստակ, իմաստալից նախադասություններով արտահայտել իր ասելիքը, մի՞թե բառարաններն են մեղավորը, թե՞ շարահյուսությունը, քերականական կանոնները, գրելաձեւը...
Վ. Ս.- Մանուել ջան, կարծում եմ մի բան շատ կարեւոր է...
Մ. Թ.- Ներիր, որ բորբոքվում եմ, բայց այսօրվա «ավանգարդիստ» կոչվածների մեջ մեծ թիվ են կազմում կեղծ, շինծու բողոքողները, որոնք թերություններ գտնելով նկարչության արտահայտչաձեւերի մեջՙ քանդում են ամեն ինչ առանց նույնիսկ իմանալու դրանց տարրական սկզբունքները: Անտեղի հրճվում են ներկի իրենց թանձրույթներով կամ կաթոցներովՙ հպարտանալով, որ իբր նոր ձեւ են ստեղծել: Սա դիտումնավոր անպատասխանատվություն է, որը ես տանել չեմ կարող: Դա իր էությամբ ժխտողական է, քայքայիչ, հար եւ նման հակասոցիալական, վնասակար այն երեւույթներին, որոնք գործի են դրվում կրիմինալ կամ հոգեկան խանգարումներ ունեցող տարրերի կողմից: Հավանաբար, տեսել ես այդ տեսակի «արվեստ» կոչվածը, որն ամենուրեք տարածված է, գերիշխում է այսօրվա արվեստի շուկայում, մրցանակներ է շահում, գովասանքների արժանանում: Իսկ այնտեղ բացի ներկի կույտից, ոչինչ չկա: Թե ինչ է դա նշանակում, Աստված գիտի...
Վ. Ս.- Եթե մեր կյանքի որոշակի ժամանակահատվածում մենք հանդիպում ենք նման երեւույթների, ասենք նկարչության մեջ նման դրսեւորումների, որոնք անիմաստ են թվում մեզ կամ անկարեւոր, կարծում եմ, պարզապես պետք է անտեսենք եւ շարունակենք մեր գործով զբաղվել: Գուցե նշենք, որ գոյություն ունի այդ երեւույթը, բայց չխորանանք, թե ինչո՞ւ է այդպես, կամ, թե ինչու որոշ մարդկանց այն դուր է գալիս...
Մ. Թ.- Կհամաձայնվեի քեզ հետ, բայց ես այն կարծիքին եմ, որ ազատությունը, նույնիսկ բողոքելու, չհնազանդվելու, ապստամբելու ազատությունն իր մեջ պատասխանատվություն է կրում: Ազատությունը օդից չի բխում: Մարդկանցից, հասարակությունից է գալիս, որի մի մասնիկն է արվեստագետը: Ամենաառաջադեմ, ամենաքաղաքակրթված հասարակություններն անկասկած ամենաշատ ազատություններն են տալիս իրենց ժողովրդին, բայց սա դեռ չի նշանակում, ինչպես արդեն ասացի, թողտվություն, ամեն ինչ անելու «վկայական», իրավունք:
Արվեստագետը, ինչպես բոլոր մյուսները, պատասխանատվություն պետք է զգա այդ ազատության հանդեպ: Պետք է իմանա պահպանել այն եւ պայքարել, որ իրենից չխլեն կամ չաղավաղեն, չնսեմացնեն այն: Որպես արվեստագետ, եթե ինձ հնարավորություն ընձեռվի պահպանել միայն մեկ բան հասարակության մեջ, ես կպահպանեի ազատությունը: Սա հիմնական սկզբունք է արվեստի բնագավառում, դրա համար էլ ինձ շատ է հուզում այս հարցը:
Չեմ կարծում, որ այդ ջարդուփշուր անողները երբեւէ մտահոգված լինեն ազատության պահպանման խնդրով: Ուղիղ հակառակը, նրանք գիտակցորեն ամեն ջանք թափում ենՙ խորտակելու այդ ազատությունը: Նրանց գործերը, նրանց մեծ աղմուկը դա են ապացուցում: Նրանք քաոս են ստեղծում, որը ծառայում է իրենց նպատակներին:
Վ. Ս.- Փաստը մնում է փաստ, որ մեծ, ճշմարիտ, արժեքավոր կտավներ են համարվում նրանք, որոնք վեհ նպատակներ են հետապնդում, որոնք փորձարարական փուլում չեն: Դրանք անդիմադրելի են, հուզում են բազմաթիվ մարդկանց, կատարված են իսկական արվեստագետների կողմից, որոնք խաբելու կարիքը չունեն: Նրանք կայացած մեծություններ են: Այն փաստը, որ այսօր Ամերիկայում գոյություն ունեն բազմաթիվ անպետք կտավներ եւ անպետք նկարիչներ, այնքան էլ մեծ կարեւորություն չպետք է ունենա եւ այնքան էլ չպետք է մտահոգի մեզ: Այդ նկարիչների մեծ մասը նկարիչներ չեն: Ուսանողներ են, էքսպերիմենտալիստներ, որոնք իսկական, մշակված, լուրջ նպատակներ չունեն: Նրանց հետապնդածը անցողիկ է, աննշան, շատ հաճախ անիմաստ: Նրանք շրջանակի մեջ են առնում իրենց «փոքրիկ նվաճումները», խզբզանքները, որոնք, ի վերջո, գտնում են պատշաճ տեղ իրենց ստեղծողների դժբախտ համախոհների տան պատերի վրա: Եվ այնտեղ էլ նրանք մնում են հավիտյան:
Մ. Թ.- Պետք է համաձայնեմ, որ այդ կտավները մեծ ժողովրդականություն չեն վայելում: Ինչպե՞ս կարող էին, եթե անհասկանալի են: Նույնիսկ այսպես կոչված «արվեստի գիտակները» խելամիտ բացատրություններ չեն կարողանում տալ դրանց, լավագույն դեպքում նրանք ասում են, որ այդ նկարները «մեր ժամանակի արդյունքն են», որ արտացոլում են մեր ժամանակների «խառնաշփոթն ու քաոսը»: Սա բացարձակ հիմարություն է: Դրանց արտահայտածը այն բացասական, ժխտողական, միաժամանակ կործանարար տարրն է, որ պատահաբար, բախտի բերմամբ այսօր գերիշխող է դարձել արվեստի աշխարհում: Իսկ գերիշխող դառնալուն կամ դրանց հաջողության հասնելուն մեծապես նպաստում է ժողովրդի դյուրահավատությունը, արվեստից հեռու լինելը, անգրագիտությունը: Կուզենայի տեսնել մեկին, որ վեր կենար եւ անկեղծորեն ասեր, որ այդ նկարիչներըՙ ներառյալ Պիկասոն, Պոլոքը եւ մյուսները, կեղծարարներ են:
Վ. Ս.- Կարծում եմՙ ինչ փորձում ենք ասել, այն է, որ արվեստի ստեղծագործությունների մեծ մասը ձախորդություններ են, անհաջող, վատ գործեր: Մենք պետք է ընդունենք այս փաստը եւ...
Մ. Թ.- Ուզում ես ասել մեծ նկարիչները չե՞ն հասել իրենց նպատակին, ձախողվե՞լ են...
Վ. Ս.- Այո:
Մ. Թ.- Նույնիսկ մեծարժե՞ք արվեստը:
Վ. Ս.- Այո, նույնիսկ մեծարժեք արվեստը այն չէ, ինչ կարող էր լինել, որովհետեւ հնարավորությունըՙ «պոտենցիալը» անհասանելի է, կատարելության հասնելու պոտենցիալը, ինչպես սրանից առաջ նշեցինք, մշտապես անհասանելի է: Պարզապես դեպի այդ կատարելությանն ուղղված փորձերիցՙոմանք ավելի հաջող են, քան մյուսները: Շատերն ուղղակի անհաջող են, ցավալիորեն անհաջող:
Մենք միայն փորձում ենք: Մեզանից ոմանք ավելի լավ, քան մյուսները եւ վերջում զվարճանում ենք մեր ձեռք բերածով, իսկ հիանում մեր ժամանակակիցներից այն քչերի ստեղծագործություններով, որոնք ջանասիրության, հետեւողական աշխատանքի շնորհիվ, թե բախտի բերմամբ ավելի լավ են ստացվել, քան մյուսները: Ճիշտ չէ մտածել, որ մեր օրերում մեծ, լավ գործեր չեն ստեղծվում: Ստեղծվում են եւ այն էլ բավականաչափ: Գուցե նրանք անառարկելիորեն մեծ գործեր չեն, որ զարմանք պատճառեն, բայց դրան շատ մոտ են եւ հենց դա է մեծ արվեստի իսկական նպատակը: Նա պետք է կարողանա վերափոխել մարդկային բնությունը, դեպի ավելի լավը, անշուշտ:
Մ. Թ.- Վերափոխել դեպի ավելի լավը... ուրախ եմ, որ դու շոշափեցիր այդ հարցը, Բիլ: Այժմ ուզում եմ իմանալ քո կարծիքը հետեւյալ հարցի վերաբերյալ: Գիտության մարդիկ նպաստե՞լ են ավելի լավ, ավելի իմաստալից արվեստ ձեռք բերելու մեր հնարավորություններին:
Վ. Ս.- Անշուշտ: Կասկած չունեմ գիտական աշխարհում թափված ջանքերի անկեղծության վրա, եթե, ինչպես հասկացա, գիտություն ասելով նկատի ունես ճշմարտության շարունակական որոնումը: Այո, այդ ջանքերն անկեղծ են եւ հիասքանչ: Դրանք մեծապես նպաստում են, որ մենք բարելավենք մեր կյանքը, վերցնենք դրանից առավելագույնը: Որոշ բնագավառներում հայտնագործությունները միաժամանակ կարող են ե՛ւ օգտակար ու կարեւոր համարվել, ե՛ւ անպետք ու անկարեւոր, նայած, թե որ տեսանկյունից ենք դիտում այն:
Մանուել, իմ հաջորդ հարցը հետեւյալն է. անհրաժե՞շտ է, որ որեւէ նկարիչ կամավոր կապ հաստատի ուրիշ նկարիչների հետ:
Մ. Թ.- Ոճակա՞ն առումով ի նկատի ունես:
Վ. Ս.- Ոչ: Որեւէ նկարիչների խմբի անդամ պե՞տք է լինի նա, թե՞ ոչ:
Մ. Թ.- Անպայման պետք է լինի: Դա անխուսափելի է: Կապը պետք է լինի եւ դա կենսական խնդիր է բոլոր նկարիչների համար: Նկարչության արվեստը ոչնչից չի առաջանում: Այն ծնունդ է առնում անցյալի վարպետ արվեստագետների հնարամիտ ու հարատեւ աշխատանքից: Ժամանակակից արվեստագետի գծած գծերի, օգտագործած գույների, ստեղծած կերպարների կամ պատկերների մեջ մենք կարող ենք հայտնաբերել, ճանաչել իրենից առաջ ստեղծագործած մեկ կամ մի քանի նկարիչների որոշակի «տեխնիկան»: Այս իմաստով նկարչությունը «լեզու» է, ես կասեի «տեսողական լեզու», եւ այդ լեզուն ունի իր կանոնները, հաղորդակցվելու իր ձեւերը, տեխնիկական միջոցները, որոնք անտիկ ժամանակներից սկսած անթիվ-անհամար վարպետ արվեստագետների կողմից անընդհատ կատարելագործվել են, մինչեւ հասել են մեր օրերը: Մեկն ստեղծել է գույները, պիգմենտները, մյուսըՙ վրձինը: Երրորդըՙ ներկապնակը, շրջանակը: Չորրորդը կտավն է օգտագործել թղթի փոխարեն եւ այլն: Մեկը եռաչափ ձեւն է մտահղացել, մյուսը լույսի էֆեկտը, գույների տոնը: Այս բոլորը միասին առաջ են բերել այն, ինչ այսօր անվանում ենք նկարչության արվեստ: Այնպես, որ մեկ արվեստագետի գործը անխուսափելիորեն մաս է կազմում, պատկանում է արվեստագետների մի ամբողջ խմբի կամ «դպրոցի»: Այդ պատճառով է, որ կարելի է անմիջապես նշել, թե տվյալ նկարչի ստեղծագործությունը ո՞ր ուղղության է հետեւում, ո՞ր դպրոցին է պատկանում: Սրանից հնարավոր չէ խուսափել: Նրա օգտագործած այդ «լեզուն» է, որ նկարչի անհատականությունն է բնորոշում: Ամեն մեկը, վերցնելով ինչ-որ բան նախորդներից, իրե՛նն է ավելացնում եւ հաստատում ինքն իրեն: Նույնիսկ սիրողական մակարդակի նկարիչները:
Վ. Ս.- Դու ո՞ր դպրոցին ես պատկանում:
Մ. Թ.- Արմատներով Վերածննդի դպրոցի հետեւորդ եմ:
Վ. Ս.- Քննադատները քեզՙ որպես նկարչի, որեւէ կոնկրետ խմբի կամ ուղղության անդամ կամ հետեւորդ համարո՞ւմ են:
Մ. Թ.- Անշուշտ: Նշել են նիդերլանդացի Բրեյգելի, Ռեմբրանտի անունները, վերածննդյան շրջանը:
Վ. Ս.- Իսկ քո կարծիքը դրանց մասին:
Մ. Թ.- Դրանք ճիշտ գնահատականներ են, եւ ես արժեւորում եմ մեծապես: Ինչպես ասացի, յուրաքանչյուր արվեստագետի աշխատանք այս կամ այն ձեւով առնչվում է իրեն նախորդած արվեստագետների մի ամբողջ շարքի հետ: Սա, կրկնում եմ, անխուսափելի է եւ անհրաժեշտ, այլապես ամեն մեկն սկզբից պետք է սկսեր եւ մի ամջողջ կյանք վատներ սովորելու, ձեռք բերելու համար նկարչական արվեստի տարրական գիտելիքները: Իհարկե, 20-րդ դարի նկարիչը հսկայական առավելություններ ունի իր նախորդների համեմատությամբ: Վերջիններս տվել են հարուստ «տեսողական մի լեզու», եւ նա պարզապես պետք է ուսումնասիրի եւ գործի դնի այն: Իհարկե իմՙ որպես կենդանի, ապրող նկարչի գաղափարները, մտածելակերպը, զգացմունքները եւ պատկերները պարտադիր չէ, որ լինեն նույնը, ինչ արտահայտել են անցյալի արվեստագետները, բայց օգտագործածս «տեխնիկան» նրանցն է, նրանց հիմնած ուղղություններից է բխում: Այստեղ առաջ է գալիս անհատական ոճի հարցը, ինչն իմ կարծիքով կտավներս արտահայտում են անվերապահորեն, որովհետեւ ոճը մարդու էությունից է ծնվում, բնականորեն:
Վ. Ս.- Հասկանալի է: Բայց գտնո՞ւմ ես, որ քո արվեստի վերաբերյալ քննադատների մեկնաբանությունները ճիշտ են:
Մ. Թ.- Գիտես ինչ, արվեստի մեկնաբանը, ինչպես գրաքննադատը, որ նոր հրատարակված գրքի մասին է գրում, ունի որոշակի աշխատանք: Նա պետք է գրի մի ցուցահանդեսի մասին, որտե՞ղ է այն կայանում, ի՞նչ եւ ո՞ւմ նկարներն են ցուցադրված, ի՞նչ ոճի են դրանք եւ այլն: Սրանցից բացի նա իր կողմից մեկ-երկու մեկնաբանություն պետք է ավելացնի, որ հասարակությանը տրված հաղորդագրությունը ամբողջական լինի:
Իմ կարծիքով ցուցահանդեսները լավ առիթ են հասարակությանը ներկայանալու, եւ մեկնաբաններն ու պատկերասրահների տնօրենները կարեւոր գործ են կատարում արվեստագետ-հասարակություն կապը ստեղծելու գործում: Բայց ավելի ճիշտ կլինի, եթե արդեն կայացած արվեստագետն ինքն ուղղակի կապի մեջ մտնի հասարակության հետ: Դա կօգնի իր նկարներն ավելի «ընդունելի» դարձնելուն, քանի որ վերջին հաշվով այդ հասարակությունն է, որ գնում եւ գնահատում է իր գործերը եւ ոչ թե մեկնաբանը: Գուցե նա այս ձեւով նվազ փող վաստակի, բայց ժողովրդի հետ այդ «կոնտակտը» կօգնի նրան պարզելու, թե արդյոք իր գործերը «ըմբռնելի՞» են, հասկացվո՞ւմ են: Ես տարիներ շարունակ այս ձեւով եմ վարվել եւ գտնում եմ, որ ժողովուրդը, եթե թողնենք իր սեփական դատողությանը, զարմանալիորեն ճիշտ մեկնաբանություններ է կատարում եւ նկարչին կամ նրա կտավները հավանելու դեպքում կարող է ավելի նպաստել այդ կտավների վաճառքին, քան արվեստի գործերի որեւէ «դիլլեր»:
Բայց նախքան ավելի հեռանալը մեր քիչ առաջվա քննարկածՙ նկարչության կառուցվածքային ձեւերը քանդելու թեմայից, ուզում եմ անդրադառնալ այն կործանարար միտումին, որ առաջ է տարվում մեր օրերում: Ի նկատի ունեմ այն, որ նկարչության մեջ ընդունված տարբեր տեսակներըՙ որմնանկարը, բնանկարը, դիմանկարը, նատյուրմորտը եւ այլն, դիտավորյալ դուրս են մղվում ասպարեզից: «Արդի արվեստ» կոչվածի մեջ ես սրանցից ոչ մեկը չեմ տեսնում: Նրանք դիտավորյալ խուսափում են դրանցից...
Վ. Ս.- Ներիր, որ ընդհատում եմ, բայց չի՞ կարող պատահել, որ կատարվածը «դիտավորյալ» բնույթ չունենա, այլ լոկ ընդունակությունների պակասի հետեւանքը լինի:
Մ. Թ.- Որոշ դեպքերում կարող է լինել, բայց ընդհանուր առմամբ դա դիտավորյալ է: Այդուհանդերձ, ինչ էլ որ լինի պատճառը, միեւնույն է կառուցվածքի ձեւը խաթարված է, եւ այդ դեպքում նշածս տեսակներից ոչ մեկը հնարավոր չէ նշմարել ներկայիս: Ինչ վերաբերում է ընդունակությունների պակասին, դա սկսնակների մոտ է նկատելի եւ կարելի է ասել «անմեղ» է, դիտավորյալ բնույթ չի կրում, եւ մենք գործ ունենք կիսահասկանալի, աբստրակտ, երբեմն պատկերից զուրկ, բայց հետաքրքրական գույներով կամ նախշերով կատարված գործերի հետ: Հաճախ նման գործերի նկարիչներն առանձնապես չեն էլ պարծենում, որ «արվեստի գործ» են ստեղծել: Նրանք մեծ մասամբ իրենց հաճույքի համար են դա անում: Կամ սովորելու, փորձ ձեռք բերելու համար: Սա վնասակար չէ: Բայց երբ դիտավորյալ է կատարվում, ինչպես Պիկասոյի, Պոլաքի եւ մյուսների մոտ, ապա նպատակը ձեւի, կառուցվածքի խախտումն է, որը հաճախ քաոս է առաջ բերում, եւ նկարը դարձնում անըմբռնելի:
Շատ հստակորեն արտահայտված նման մոտեցում մենք տեսնում ենք Պոլաքի կտավներում: Ի դեպ, նրա հետ ես Լոս Անջելեսում նախ «Հայ սքուլ» (ավագ դպրոց) եւ եւ ապա 5 տարի արվեստի դպրոց եմ հաճախել, իսկ Նյու Յորքում մի քանի տարի միասին աշխատել միեւնույն ստուդիայում: Պոլաքի «կաթոցային» նկարչության մեջ, որ հիմա «էքշըն» (մարտական, խաղարկային) կամ «էքսպրեսիոնիստական» նկարչություն են անվանում, մենք տեսնում ենք ձեւի, կառուցվածքի այն աստիճանի անտեսում, որ մեր առաջ սոսկ գունային ծեփուքների, ցայտուքների կամ բծերի մի «աշխարհ» է բացվում, բոլորովին զուրկ պատկերներից: Նրան հիմա աստվածացնում են, իմ կարծիքով թյուրիմացաբար, սխալմամբ, որպես նկարչության մեջ նոր ուղղության «մեծագույն գյուտարարի»: Նա «անըմբռնելիությունը» հասցրել է ծայրագույն աստիճանի: Դա այն տրամաբանական ավարտն էր, որին անխուսափելիորեն պիտի հասներ Պիկասոյի եւ մյուսների սկսած «ձեւի քայքայման» աշխատանքը: Պոլոքը պարզապես նկատեց ու հասկացավ, թե ինչ անտրամաբանական, անիմաստ ավարտ կարող էր ունենալ դա եւ նկարը ծայր աստիճան անըմբռնելի դարձնելու համար նա դիտավորյալ հրաժարվեց պատկերներից, նկարչության տարբեր տեսակներից, «տեխնիկայից», գաղափարներից եւ այն ամենից, ինչ ավանդականորեն ընդունված էր: Նրան մոտիկից ճանաչելով, ես կարող եմ ասել, որ դա իր մեջ կուտակված բողոքի արտահայտություն էր, բողոք ընդդեմ աբստրակտ, պատկերազուրկ նկարչության, որ արդեն 50 տարի է, ինչ ողողում էր շուկան: Բայց միաժամանակ դա բողոք էր նաեւ ընդդեմ ակադեմիական նկարչության, «լուսանկարչային», «ընդօրինակման» եւ բոլոր այն մյուս ձեւերի, որոնք կեղծում էին արվեստը եւ վեհ նպատակներ չէին կարող հետապնդել:
Այդուհանդերձ, իմ կարծիքով, Պոլաքի եւ նրան ընդօրինակողների «մերժողական» արվեստը սխալ մոտեցում է եւ առաջ է եկել «ապստամբություն հանուն ապստամբության» սկզբունքից, որովհետեւ քանդելուց, ոչնչացնելուց հետո նա ոչնչով չի լրացնում այն «դատարկությունը», որ առաջանում է քանդելու հետեւանքով: Դրանով նա արվեստը չի «առողջացնում»: Այսօր Պոլաքի արվեստը գերիշխող «կուլտ» է դարձել, «անըմբռնելիության կուլտը», ինչպես Մաքս Իսթմենն է անվանում, որը հավանաբար շարունակվելու է դեռ երկար տարիներ, որովհետեւ քանդելու հակվածությունը շատ ավելի մեծ է մարդկանց մեջ, քան ստեղծելու, հիմնելու, մի նոր բան առաջ բերելու հակվածությունը: Նորը, թարմը, ավելի գեղեցիկը եւ ավելի ներշնչողն ու ոգեւորողը ստեղծելն, անշուշտ, ամենադժվար խնդիրն է որեւէ նկարչի համար:
Վ. Ս.- Քո կարծիքով նկարիչն ինչպե՞ս կարող է ինքն իրեն բարելավել:
Մ. Թ.- Բարելավումը երկու միջոցով է կատարվում: Գաղափարների ինքնուրույնության եւ տեսողության թարմության միջոցով: Գուցե պարադոքսային թվա, բայց լավ մտահղացումներ ունեցող որեւէ նկարիչ պետք է նախ եւ առաջ ընդունի, որ գաղափարները «պրոդուկտիվ», արդյունավետ դառնալու համար պետք է «լույս աշխարհ գան», պետք է ֆիզիկական ինչ-որ ձեւ ընդունեն, կյանքի կոչվեն եւ գնահատվեն: Այստեղ հարց է ծագում, թե ինչպե՞ս ներկայացնել այդ գաղափարները, որպեսզի գնահատվեն ու արժեւորվեն: Այս հարցը միշտ մտահոգել է նկարիչներին: Ժամանակակից նկարիչը բախտավոր է, քանի որ շատ բան իրենից առաջ արդեն արված է: Նա հնարավորություն ունի ուսումնասիրելու վարպետների կտավները, նրանց «տեխնիկան» եւ այլ մանրամասներ, որոնք ինչպես ասացի, առաջ են բերել «տեսողական մի հարուստ լեզու»: Տիրապետելով այդ «լեզվին»ՙ որեւէ նկարիչ կարող է մեծապես բարելավել իր արվեստը, ինչպես օրինակ որեւէ ժամանակակից գրող կարող է բարելավել իր գրելաոճըՙ ընթերցելով անցյալի մեծ գրողների ստեղծագործությունները:
Բարեբախտաբար, այս ուսումնասիրությունը հաճելի պրոցես է, պետք է միայն աչքերն օգտագործելով նայել, դիտել ու զննել նախկինում արված կտավները եւ դյուրամատչելիՙ քանի որ այդ կտավները ցուցադրված են թանգարաններում, պատկերասրահներում եւ ալբոմներում:
Նկարչության մեջ գաղափարների արտահայտությունը տեղի է ունենում երկու ընդունակությունների միաժամանակյա գործադրմամբ, նախ տեսողական ընկալման, ապա այդ ընկալածը թղթին կամ կտավին հանձնելու միջոցով: Գաղափարը մարդու մտքում շատ լավը կարող է լինել, բայց այն կարիք ունի ֆիզիկապես դրսեւորվելու, տեսանելի դառնալու: Մտքում այդ գաղափարը դեռեւս աբստրակտ է, չձեւավորված, մինչեւ որոշակի, շոշափելի ֆիզիկական, նյութեղեն իր կամ պատկեր դառնալը: Նկարիչը, որն այդ մտահղացումն իրականացնում է, ֆիզիկական ձեւ տալիս նրան, չպետք է մտածի, որ իր մեթոդը «միակ ճիշտ ձեւն է», որ այն այնքան «օրիգինալ» եւ «արտակարգ» է, որ պետք է «բոլոր մյուս միջոցները մերժել, արհամարհել», եւ հուսկ ուրեմնՙ քանդել: Սա նման է այն գրողին, որ ցանկանում է ստեղծել իր այբուբենը, իր սեփական նոր բառերը եւ քերականական կանոնները, որովհետեւ նախկինները «չեն բավարարում իր զգացմունքները ճիշտ արտահայտելուն»: Սա գուցե հետաքրքրական, բայց ամբողջովին անտրամաբանական մոտեցում է: Մենք չենք կարող ամեն ինչ զրոյից սկսել, բայց կարող ենք, պարտավոր ենք ուսումնասիրել, բացահայտել դրանք մեզ համար, եւ դրանց հիման վրա ստեղծել մեր սեփականը, մեր «լեզուն»: Այստեղ է, որ շատ նկարիչներ չեն հասնում հաջողության, որովհետեւ չեն կարողանում ճիշտ ձեւը գտնելՙ արտահայտելու իրենց «գերազանց» մտահղացումները: Կտավի վրա դրանք դառնում են անբովանդակ, իմաստազուրկ եւ անհետաքրքիր ու անըմբռնելի:
Ուզում եմ ասել, նկարելու արվեստին տիրապետելու գործընթացում ոչ մի նկարիչ չի կարող զերծ մնալ իր նախորդների բարերար ազդեցությունից: Նկարիչը չի կարող իրեն թույլ տալ «կղզիանալ», մեկուսանալ: Շուրջ բոլորն այնքան շատ խորը, իմաստուն «գիտելիքներ» կան ձեռք բերելու, որ պարզապես անխոհեմություն է անտարբեր մնալը: Կա նաեւ մեկ ուրիշ հանգամանք, որ նվազ կարեւոր չէ. ժամանակն իր դեմ է շարժվում. կյանքը չափազանց կարճ է այդ արվեստի բոլոր «գաղտնիքները» զրոյից սովորելու համար:
Բարեբախտաբար, ժամանակակից սկսնակ նկարիչն այդ բոլորն ունի «պատրաստի մատուցված»: Իրեն մնում է դրանցից դասեր քաղելով, դրանցով հարստացած մտահղանալ ինքնատիպ գաղափարներ եւ կարողանալ դրանք նույնքան ինքնատիպ պատկերների վերածել կտավի վրա: Ոչ թե թաքցնել, կամ աղավաղել դրանք, այլ բացահայտել դրանց ինքնատիպությունը: Հավատացած եմ, որ եթե մարդը, տվյալ դեպքում նկարիչը, հավատարիմ է ինքն իրեն, վստահում է իր «տեսողությանը» եւ անկեղծ է իր տեսածն ու զգացածը կտավին հանձնելու իր ցանկության մեջ, ապա նրա աշխատանքն անպայման պետք է, որ ինքնատիպ ու հետաքրքրական ստացվի: Սա անխուսափելի է, որովհետեւ իր կյանքի փորձառությունները, զգացմունքները, իրադարձությունները, սերերը, եւ այլն... բոլորը եզակի երեւույթներ են, որոնք հատուկ են միայն այս կյանքում իրեն տրված որոշակի ժամանակին: Ուրիշ ոչ մեկը չի կարող նույն ձեւով նույն փորձառությունները ունենալ:
Վ. Ս.- Նկարն ի՞նչ պետք է տա կամ փոխանցի դիտողին:
Մ. Թ.- Առաջին հերթին պետք է կարողանա «հաղորդակցվել» նրա հետ, հասանելի, հասկանալի լինել նրան, ներթափանցել նրա էության մեջ, հուզել եւ, անշուշտ, բավարարել նրա գեղագիտական պահանջները:
Վ. Ս.- Շատ լավ, բայց այդ ի՞նչ պետք է նկարիչը փոխանցի կամ հաղորդի նրան:
Մ. Թ.- Գաղափարներ, իհարկե:
Վ. Ս.- Այսի՞նքն: Գեղեցկությո՞ւն, պատկառա՞նք, ճշգրտությո՞ւն, ճշմարտացիությո՞ւնՙ ո՞ր մեկն այս նշվածներից:
Մ. Թ.- Ես կասեիՙ այդ բոլորը եւ դեռ շատ ուրիշ բաներ... միասին վերցրած: Նա ներկայացնում է դրանք նկարչության արվեստին հատուկՙ տեսողության ճշմարտությամբ եւ իմաստությամբ:
Վ. Ս.- Ինչո՞ւ է նկարիչն առանձնապես մտահոգված այդ բոլորը դիտողին փոխանցելու խնդրով:
Մ. Թ.- Դե, որովհետեւ նկարիչը գիտակցում է, եւ բոլոր նրանք, ովքեր առնչվում են գեղեցկության հետ իրենց սեփական աչքերի տեսածով, գիտակցում են, որ տեսողության միջոցով մենք հասնում ենք անհամեմատելի, անասելի մի յուրահատուկ ճշմարտության, որ ուրիշ ոչ մի արվեստի կամ զգայարանի միջոցով հնարավոր չէ հասնել: Մենք քանիցս նշել ենք, որ աչքն ուսուցման աղբյուր է: Նա անմիջականորեն ականատես է լինում գործողություններին, իրադարձություններին, ֆիզիկական աշխարհի անցուդարձին եւ գիտելիք է հաղորդում, որն այլ ձեւով չի կարելի ձեռք բերել: Արվեստի բոլոր մյուս ձեւերը պարզապես ակնարկում են, առաջարկում կամ իրենց մեջ ներառում այն, ինչ աչքը նկատում է: Իսկ աչքի նկատածին կարելի է «արտահայտություն» տալ միայն նկարչության միջոցով: Դրանում է նրա արժեքը: Որեւէ կառուցվածքի, գույնի, լույսի որոշակի էֆեկտի գեղեցկությունը կարելի է ներկայացնել միայն նկարչության շնորհիվ: Որեւէ վայրի, տեսարանի, գործողության ճշմարտացի եւ ճշգրիտ նկարագրությունը դարձյալ նկարչության միջոցով կարելի է կատարել: Այդուհանդերձ, ամեն ինչ չէ, ամեն գաղափար, զգացմունք, թեմա չէ, որ կարելի է հաջողությամբ ներկայացնել նկարչությամբ: Դրա համար էլ, բարեբախտաբար, մենք ունենք արվեստի մյուս տեսակները: Գրականությունը եւ դրանով զբաղվող գրողն, օրինակ, այդ բոլորը ներկայացնում է ճշմարտության մեկ ուրիշ տեսակով, որն ամբողջովին տարբեր է նկարչության ներկայացրածից: Բարեբախտաբար եմ ասում, որովհետեւ առանց գրավոր խոսքի այդ արժեքավոր կարողությանը, տեղեկացնելու, լուսավորելու, զվարճացնելու, հուզելու նրա առանձնահատկությանը մեր աշխարհը երեւի կլիներ քաոսային եւ չափազանց ձանձրալի: Դու ի՞նչ ես կարծում:
Վ. Ս.- Գրողներն ու նկարիչները, կամա թե ակամա, պարտավոր են մի առաքելություն կատարելու այս աշխարհում, այն է ընդլայնել, մեծացնել ապրելու փորձառությունն ինչպես իրենց ժամանակակիցների, այնպես էլ բոլոր նրանց, ովքեր հետո են գալու, երբ իրենք այլեւս չեն լինի: Այս պարտավորվածությունը ստեղծագործական իմպուլսի ակունքն է, հիմքն է: Նրանք ցանկանում են կյանքն ինչքան հնարավոր է տանելի ու հաճելի դարձնել բոլորի համար:
Մ. Թ.- Ինձ հետաքրքրում էր իմանալ, թե դո՞ւ էլ մտածում ես, որ բոլոր արվեստները հիմնականում ուսուցողական, դաստիարակչական ֆունկցիա են կատարում, եւ որ ստեղծելու , ստեղծագործելու այդ պարտավորվածությունը հենց տեղեկացնելու, սովորեցնելու, դաստիարակելու մղումից է գալիս, առաջանում: Դրա վառ ապացույցը նախնադարյան, պրիմիտիվ նկարչությունն էր, որի մասին մենք արդեն խոսել ենք: Դրա նպատակը մի բան հաղորդելն էր ուրիշներին: Նույնը պետք է լինի նաեւ գրելու արվեստում, չէ՞:
Վ. Ս.- Իհարկե: Ուսուցումը կարեւոր է կյանքի բարելավման համար: Քո խոսքերից կարելի է հասկանալ, որ արվեստագետն անպաշտոն «դասատու» է, իսկ ժողովուրդն էլ «դպրոցը», որտեղ նա աշխատում է: Դպրոցՙ որեւէ ժողովրդի, որեւէ ժամանակի համար:
Մ. Թ.- Անպաշտոն դասատուի եւ դպրոցի քո ձեւակերպումն ինձ դուր եկավ: Վստահ եմՙ կհամաձայնես այն փաստի հետ, որ նկարները «խոսում են» բոլորի համար հասկանալի լեզվով, որ նկարչությունն իրոք «ունիվերսալ» արվեստ է:
Վ. Ս.- Իմ կարծիքով նկարիչը հետեւյալն է անում. նա աչքեր ունեցողներին սովորեցնում է ինչպես օգտագործել այդ աչքերը կամ ուրիշ ինչ ձեւով օգտագործել դրանք: Բոլորս էլ օգտագործում ենք մեր աչքերը, մեխանիկորեն, մի տեսակ անփույթ ձեւով: Նկարիչը, բնության մեջ գտնվող երեւույթները ճշգրտորեն եւ հիանալիորեն ներկայացնելովՙ մեր բաց աչքերին նոր, թարմ տեսողություն է պարգեւում: Այլ կերպ ասած մեր աչքերը բացում է: Եվ եթե նրան հաջողվում է մեր «կույր» աչքերին «լույս» տալ, ապա նա հսկայական աշխատանք է կատարած լինում մարդկանց փորձառության մեծացման ասպարեզում:
Մ. Թ.- Թույլ տուր շեղվեմ եւ հարց տամ: Գիտե՞ս, թե ինչու են սպիտակ պիգմենտը խառնում գույներին, եւ ե՞րբ է դա առաջին անգամ կատարվել:
Վ. Ս.- Ոչ, չգիտեմ:
Մ. Թ.- Այսօր դա աննշան կարող է թվալ, բայց սպիտակը մյուս գույներին խառնելը կարող եմ ասել, ամենահեղափոխական երեւույթն էր նկարչության պատմության մեջ: Դա ամբողջովին փոխեց նկարչության ընթացքը: Ճշգրիտ չգիտենք, թե երբ առաջին անգամ կատարվեց դա, բայց, հավանաբար, շատ հին ժամանակներում, Հունաստանում, 500 տարի մեր թվարկությունից առաջ: Այդ հարցը շոշափելով այժմ ուզում եմ պարզապես ցույց տալ, թե ինչքանով են նման հայտնագործությունները հարստացրել «նկարչության լեզուն», սրել մեր տեսողությունը եւ ավելացրել նկարներն ըմբոշխնելու հաճույքը:
Սպիտակի ավելացումը մի շարք ֆիզիկական եւ հոգեբանական ազդեցություններ է գործում: Գույները դառնում են առավել ակտիվ, կենսունակ, ցայտուն, բազմազան: Նման է նախադասության մեջ բային մակբայ ավելացնելուն: Դա գունավորում է տալիս նախադասությանը, խորացնում նրա իմաստը:
Բայց սպիտակի ավելացումը մեկ ուրիշ ավելի կարեւոր դեր էլ է կատարում: Ինչպես Ռեմբրանտը, Ռուբենսն ու Տիցիանն են նշել, դա գույների տոնայնությունն է ավելացնում, այսինքն հնարավորություն է ստեղծում գույներից «քաղել» անթիվ-անհամար երանգներ: Իրենց բնական կառուցվածքով ներկերը մեկ որոշակի գույն են արտահայտումՙ մուգ (կարմիր), բաց (դեղին), միջակ (նարնջագույն), բայց հենց սպիտակը խառնվում է, դրանք հազարավոր երանգներ են ստանում: Այս հայտնագործությունը մեծ նվաճում էր, քանի որ 5-6 հիմնական գույներից մարդիկ կարողացան ստանալ բազմաթիվ այլ, նոր գույներ: Այդ երանգների ճշգրիտ օգտագործման ամենալավ օրինակը Ռեմբրանտն է տալիս, որը կարողանալով «վերահսկել» (ավելացնելով կամ նվազեցնելով) սպիտակի խառնումը այլ գույների մեջ, ստեղծեց իր հանճարեղ «ներքին լույսը», որը առկա է իր բոլոր կտավներում:
Տոնայնության այս խաղերը կարելի է տեսնել նաեւ իմպրեսիոնիստ Մոնեի աշխատանքներում, որտեղ սպիտակով «ծածկված» բազմաթիվ գույներ շողշողուն կետերի տեսքով տարածված են ամենուրեքՙ ստեղծելով «արտաքին լույսի» մի հոյակապ փայլատակում, որը Ռեմբրանտի հետ համեմատած, կարելի է ասել, հակառակ ազդեցությունն է թողնում:
Կարծում եմ պետք է ընդունենք, որ այդ հանճարեղ մարդկանց գյուտերի եւ ստեղծագործությունների շնորհիվ է, որ մեր տեսողությունն ավելի սուր է դարձել, պատկերների մեր գնահատումըՙ ավելի ճշգրիտ, ֆիզիկական աշխարհի մեր ընկալումն ավելի հարուստ եւ կյանքի մեր ըմբռնումնՙ ավելի իմաստուն:
Շարունակելի
Թարգմանությունըՙ ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԻ