ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆ-ՄԱՆՈՒԵԼ ԹՈԼԵԳՅԱՆ. ՖՐԵԶՆՈՅՈՒՄ ԵՐԿՈՒ ՀԱՅԵՐ ԶՐՈՒՑՈՒՄ ԵՆ ԱՐՎԵՍՏԻ ՇՈՒՐՋԸ

Ի՞նչ է նկարչությունը

Սկիզբըՙ նախորդ N167, 177, 187, 197, 207, 217, 227, 237 եւ 247 համարներում

Գլուխ XI

Վիլյամ Սարոյան- Ուզում եմ անդրադառնալ մի քանի հարցերի, որոնք կարող են հետաքրքրել ընթերցողներին: Հարցերը օբյեկտիվ են, եւ ակնկալում եմ, որ պատասխանները լինեն անկողմնակալ: Դրանք իմ կարծիքով կնպաստեն, որ ընթերցողները ավելի լավ հասկանան քեզ մասնավորապես, եւ նկարիչներին, վարպետ նկարիչներին ընդհանրապես: Հարց առաջին. ի՞նչը, եթե հիշում ես, ստիպեց կամ պատճառ դարձավ, որ նկարիչ դառնաս:

Մանուել Թոլեգյան- Ճիշտ հանգամանքները չեմ հիշում, բայց վստահ եմ շրջապատի ազդեցությունը մեծ էր: Ընտանիքիս, ուսուցիչներիս եւ հատկապես հորս ազդեցությունը նշանակալի էր: Դժվար է պատասխանել, քանի որ շատ երիտասարդ էի, հազիվ 14-15 տարեկան:

Վ. Ս.- Որոշմանդ մեջ որքա՞նն էր վճռականությունդ, եւ որքա՞նը պատահականություն:

Մ. Թ.- Դժվար է այդ տարիքի համար սահմանազատել վճռականությունը պատահականությունից: Հիշում եմ, տարրական դպրոցում ամենասիրածս առարկան արվեստն էր: Հետագայումՙ ավագ դպրոցում դարձյալ արվեստի դասերն ինձ ավելի էին գրավում: Ես հետեւում էի ե՛ւ գծագրության, ե՛ւ նկարչության, ե՛ւ քանդակագործության դասընթացներին: Հիմա որ ետ եմ նայում այդ տարիներին, մտածում եմ, որ արվեստի նկատմամբ հետաքրքրությունսՙ պարզաբանելն էր, թե ինչքա՞ն տաղանդ ունեմ այդ ասպարեզում: Ես ինքս ինձ ստուգում էի եւ ջանասիրաբար փորձում սովորել հիմնարար սկզբունքներըՙ միշտ համեմատելով ինձ մյուս ուսանողների հետ: Ժամանակի ընթացքում սովորեցի բավական լավ նկարել եւ դա անսահման հրճվանք պատճառեց ինձ:

Բայց ինչքան շատ էի սովորում, այնքան շատ բան դեռ մնում էր սովորելու, եւ ես կարծես մի պահ տատանվում էի, թե արդյո՞ք կկարողանամ հաղթահարել այդ բոլորը: Դա մի տեսակ մարտահրավեր էրՙ ուսումնասիրելու ավելի լուրջ, մեծ վարպետների գործերը եւ հենց սկսեցի ուսումնասիրել նրանց, զգացի, թե ինչքան քիչ բան գիտեմ: Դա մղիչ ուժ հանդիսացավ, եւ ես որոշեցի դառնալ նրանց նման մեծ նկարիչ: Դա տեղի ունեցավ ավագ դպրոցի վերջին տարում:

Վ. Ս. - Այդ վաղ շրջանում կտավի վրա քո մտահղացումները նկարելը ի՞նչ նպատակ էր հետապնդում. փո՞րձ ձեռք բերել, թե՞ արձագանքել աշխարհի երեւույթներին:

Մ. Թ.- Ուզում էի մի քանի թափառուն մտքեր թղթին հանձնել: Մտքեր, որոնք դեռեւս չէին կայունացած, պարզապես դեռահասի մտքեր, երբեմն սեթեւեթ, երբեմն խորհրդավոր, երբեմն էլ փիլիսոփայական: Փորձում էի հասկանալ, թե նորահայտ «տաղանդի» միջոցով ինչեր կարող եմ անել: Մի անգամ, օրինակ, փորձեցի նկարների մի շարք վրձնել, որտեղ պատկերված էր մարդկության քաղաքակրթությունը դարերի ընթացքում: Մեկ ուրիշ անգամՙ Դարվինի էվոլյուցիոն տեսությունները: Երրորդ անգամՙ խորը զգացմունքներ, ողբերգական եւ կատակերգական իրավիճակներ: Իհարկե, դրանք բոլորն էլ իմ խելքի բանը չէին այդ ժամանակ, դրա համար էլ հարկադրված հրաժարվեցի այդ հավակնոտ մտքերից եւ ընտրեցի ավելի պարզ ու ինձ համար մատչելի թեմաներ: Ահա այդ ժամանակ էլ հայտնաբերեցի, որ արվեստագետը կարող է լավագույնս ներկայացնել այն, ինչն իրեն ծանոթ է, ինչն անմիջական կապ ունի իր հետ, իր փորձառության հետ: Հայտնագործեցի նաեւ, որ սովորական տեսողությունը չէր կարող արժեքավոր բաներ նկատել: Ուստի աշխատեցի սրել ուշադրությունս, տեսողությունս: Դարձա ավելի ուշադիր, առավել զննող եւ արդյունքում իմ մեջ ավելի հզոր մի ցանկություն առաջացավ այդ բոլորը կտավին հանձնելու: Դա էլ իր հերթին պարտադրեց ինձ սովորել այդ արվեստի գաղտնիքները:

Վ. Ս.- Ինչի՞ց առաջացավ քո մեջ այդ ասպարեզում ավելի շատ բան իմանալու հարկադրանքը կամ հրապուրանքը: Պատճառն այն էր, որ մյուս բաները անհետաքրքրական էին: Ինչո՞ւ, օրինակ, գրասենյակային աշխատանքով չհրապուրվեցիր:

Մ. Թ.- Դե, այդ ժամանակ ինձ թվում էր, թե դպրոցում մյուս առարկաների հանդեպ հետաքրքրությունս այնքան էլ մեծ չէր, այնքան էլ լավ չէի սովորում դրանք, իսկ նկարներըՙ աշխարհը ճանաչելու առավել գրավիչ միջոց էի համարում: Կարդալ շատ չէի սիրում այնպես, որ գրավոր խոսքը շատ բան չէր կարող տալ ինձ: Ինչպես ասում են «մի անգամ տեսնելը (նկարը) հազար (նկարագրություն) արժի»: Այս խոսքերը լրիվ բացատրում են իմ իրավիճակը այդ ժամանակ:

Վ. Ս.- Հրաշալի է: Շատ լավ պատճառաբանություն է:

Մ. Թ.- Ուզում եմ ավելացնել, որ կյանքն ու մեզ շրջապատող աշխարհը մենք սկսում ենք հասկանալ ոչ միայն դպրոցական գրքեր կարդալով կամ կտավներ դիտելով, այլ զանազան այլ միջոցներով: Բայց ինչ-որ մի բանից ինչ-որ մի ժամանակ պետք է սկսել: Ինձ համար այդ սկիզբը դարձավ նկարներ դիտելը, ուսումնասիրելը եւ նկարելը: Այդ տարիներին դասագրքերի տեքստերը ինձ քիչ էին հետաքրքրում: Ես ավելի շատ նկարներով էի հրապուրված: Երեւի ծույլ էի:

Վ. Ս.- Ոչ: Ոչ ոք էլ իրականում ծույլ չէ: Մենք պետք է անդրադառնանք այս հարցին, որովհետեւ դա մեր մշակույթի հետ է կապված: Ծույլ լինելու հանգամանքն առնչվում է նյութի անհետաքրքրական լինելու հետ: Այնպես չէ՞:

Մ. Թ.- Այո: Համաձայն եմ: Իմ պարագայում կարդալը անհրապուրիչ, ծանր աշխատանք էր, որովհետեւ բառապաշարս մեծ չէր եւ բառերի իմաստը շատ հաճախ չէի հասկանում: Չէի հասկանում, թե ինչու բառերն այդ դասավորվածությունը պետք է ունենան եւ ոչ մեկ ուրիշը: Սա իմ մեջ վախ եւ հակակրանք առաջացրեց բառերի, նախադասությունների եւ նույնիսկ մանկական պատմվածքների հանդեպ: Ես այդ վախը հաղթահարեցի միայն, երբ ավարտեցի ավագ դպրոցը եւ սկսեցի լրջորեն զբաղվել նկարչությամբ: Հետո հասկացա ընթերցանության կարեւորությունը, որովհետեւ ծարավ զգացի իմանալու կտավները նկարող վարպետների, նրանց ժամանակաշրջանի, աշխատանքի ոճի եւ գործադրած տեխնիկայի մասին: Այդ բոլորը գրքերում կարող էի գտնել: Բայց խթանիչ ուժը, անշուշտ, նկարչության հանդեպ սերն էր, հետաքրքրությունը, այնպես որ դժվարությունը տանելի էր դառնում, որովհետեւ պետք է իմանայի այն, ինչ ուզում էի իմանալ: Դրանից հետո կարդալն անհրաժեշտություն դարձավ:

Վ. Ս.- Բայց մինչ այդ դու ծույլ էիր համարում քեզ, որովհետեւ դա քեզ համար անկարեւոր, անօգուտ, «անկապ» աշխատանք էր թվում: Սա է խնդրի էությունը, չէ՞:

Մ. Թ.- Այո: Միայն իմ մեջ թաքնված հատկությունները բացահայտելուց հետո ինձ համար պարզ դարձավ, որ նկարչությամբ պետք է զվաղվեի, եւ ոչ թե մի այլ գործով: Այլ խոսքերով ասած, նկարչությունը դարձավ միջոցՙ կյանքի իմաստն ու ապրելու, գործելու նշանակությունը հասկանալու համար: Ինձ առավել հուզում էին կյանքի, ապրելու փիլիսոփայական հարցադրումները, քան առօրյա խնդիրները, իրերի, երեւույթների ներքին, հոգեւոր կողմը, քան կանոնավոր գրասենյակային աշխատանքի տաղտկալի աշխարհը:

Վ. Ս.- Նման զգացմունք ես էլ եմ ունեցել: Շատ աշխատանքներ եմ կատարել դժկամությամբ: Դրանց հանդեպ չեմ կարողացել «ծուլություն» դրսեւորել, որովհետեւ պետք է կատարեի, բայց խոստովանում եմ, որ դրանք ձանձրալի են եղել, նույնիսկ վրդովեցուցիչ:

Մ. Թ.- Գուցե այդ ամենի հիմքում, որ մեկը այս աշխատանքն է ընտրում, մյուսըՙ մեկ ուրիշը, ընկած է պատահականությո՞ւնը, կամ սոցիալական, տնտեսական անհրաժեշտությո՞ւնը, պարտավորվածությո՞ւնը: Դա գրեթե բոլորի հետ է պատահում կյանքի այս կամ այն փուլում: Չի կատարվում որոշակի ճիշտ ընտրություն եւ դա էլ պատճառ է դառնում կոնկրետ այդ անախորժ աշխատանքի հանդեպ զզվանք կամ վրդովմունք զգալ: Մեր երկրում, որտեղ կրթություն ստանալու հրաշալի հնարավորություններ կան, չեմ կարծում, որ խելամիտ երիտասարդը իրեն թույլ կտա, որ պատահականությունը խոչընդոտ հանդիսանա իր երազանքների, նպատակների իրականացմանը: Դու երիտասարդ տարիքի մասին էիր ակնարկում, չէ՞:

Վ. Ս.- Ես քառասունչորս տարեկան եմ հիմա, եւ ուզում եմ ընդգծել, որ մեր քննարկած այս հարցը հետեւյալ իմաստով է կարեւոր: Մեզանից յուրաքանչյուրի համար հետաքրքրական է իմանալ, թե այս կամ այն անձնավորությունը ինչո՞ւ է ընտրել իր կատարած կոնկրետ այդ աշխատանքը, ի՞նչ ձեւով է հաջողության հասել եւ այլն: Դա մարդկանց իրավունքն է եւ այն անձը, որին դիմում են, չպետք է զլանա պատասխանել նրանց: Ինձ օրինակ, միշտ հետաքրքրել է, թե ինչո՞ւ մեկն ընտրում է մշակել հողը, զբաղվել այն ամենով, ինչ դրանից է դուրս գալիս, իսկ մյուսը նախընտրում է «մշակել» գաղափարները եւ զբաղվել ստեղծագործական աշխատանքով: Երկուսի միջեւ եղած տարբերությունը մեծ է: Առաջինն ավելի ծանր ֆիզիկական աշխատանք է պահանջում: Հարցս հետեւյալն է. ինչպե՞ս է այդ բոլորը կատարվում: Որպես երիտասարդ նկարիչ, նկարչականի ուսանող զգո՞ւմ էիր, որ քո տաղանդի բացահայտման միջոցով ձեռք բերած նվաճումներդ մի օր կարող են ազդել ուրիշներին, փոխել նրանց ապրելակերպը:

Մ. Թ.- Այո, եթե, անշուշտ, կարողանայի կտավի վրա ներկայացնել այն ամենը, ինչ ուզում էի ներկայացնել: Բայց ես շատ վաղ, դեռ ուսանող ժամանակ գիտակցեցի, որ նկարչությամբ զբաղվելը «պարապ վախտի խաղալիք» չէր: Դա իր յուրահատուկ լեզուն ուներ, իր օրենքներով, կանոններով, արտահայտչամիջոցներով եւ ես պարտավոր էի այդ բոլորը սովորել, յուրացնել նախքան, որ կարողանայի արտահայտել իմ գաղափարները: Դա նման էր մանուկ հասակում այբուբենը սովորելուն կամ ընդհանրապես գրել-կարդալ, քերականություն սովորելուն: Յուրահատուկ «ծիսակատարություն» էր փորձել բառերի իմաստը հասկանալ, միայն թե նկարչության պարագայում ես առաջին հերթին պետք է սովորեի նայելուց բացի տեսնել իրերն ու երեւույթները: Այնպես որ, հակառակ իմ բուռն ցանկությանըՙ ժամ առաջ պաստառի վրա արտահայտելու իմ գաղափարները, ես հասկացա, որ պարզապես ժամանակ եմ վատնելու, եթե այդ «լեզվի» տարրական գիտելիքները չյուրացնեմ: Գիտակցում էի նաեւ, որ դա երկար ժամանակ էր խլելու ինձանից: Հիմա հաստատ կարող եմ ասել, որ սովորելու եւ հետագայում նկարչությամբ զբաղվելու այդ «արարողությունը» մարդուն ավելի է մոտեցնում տիեզերական ճշմարտությանը:

Այն կարգ ու կանոնը, երբեմն նաեւ քաոսը, որ գոյություն ունի բնության մեջ եւ այն հոգատար վերաբերմունքը դրա հանդեպ, որ նկարչությունը պահանջում է արվեստագետից, օժտում է վերջինիս կյանքն առավել խորը հասկանալու եւ գնահատելու որոշակի գիտակցությամբ: Նյութը կամ գաղափարը, որ նկարիչը ցանկանում է արտահայտել կտավի վրա, օդից չի ծնվում: Կյանքի փորձառությունից է առաջ գալիս: Միայն կյանքի որոշակի փորձ ձեռք բերած եւ նկարչական ասպարեզում գիտելիքների որոշակի պաշար ամբարած եւ գործնականում կիրառած նկարիչն է, որ ի վիճակի է մտահղանալ, ստեղծել եւ արտահայտել իմաստալից գաղափարներ: Ճիշտ չէ՞:

Վ. Ս.- Ամեն ինչ շատ ճիշտ է եւ այդ պատճառով էլ ամբողջ խնդիրն առավել հետաքրքրական է դառնում ինձ համար:

Մ. Թ.- Կարծում եմ հետեւողական հետաքրքրասիրությունը մեծ դեր է խաղում արվեստագետի ձեւավորման եւ կայացման գործում: Այն խորը հետաքրքրասիրությունը, որը չի հագենում մինչեւ չթափանցես կյանք կոչված երեւույթի էության մեջ: Իմ կարծիքով փոքր տարիքից ես չափից ավելի շատ էի օժտված նման հետաքրքրասիրությամբ: Անընդհատ հարցեր էի տալիս հատկապես հորս աշխատանքի վերաբերյալ: Հայրս ճարտարապետ շինարար էր Ֆրեզնոյում: Չափազանց զբաղված եւ աշխատասեր մի մարդ: Հաճախ էի գիշերները անկողնուց վեր կենում եւ գաղտագողի հետեւում, թե ինչպես էր նա իր գրասեղանի առաջ նստած ծրագրում ու գծագրում ամենատարբեր շինություններ: Ուզում էի ինձ համար պարզել, թե այդ ամենը ինչի՞ համար էր, ինչո՞ւ պետք է նա այդքան շատ աշխատեր, ի՞նչ էին նշանակում այդ բոլոր թղթերն ու հաշվարկները: Ինձ համար մի տեսակ «մղձավանջ» էր դարձել այդ բոլորը: Օրվա ընթացքում էլ, երբ նա տանը չէր լինում, երբեմն սողոսկում էի նրա աշխատասենյակըՙ գտնելու իմ հարցերի պատասխանները: Մի անգամ նա ինձ բռնեցրեց եւ հարցրեց. «Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ է այս բոլորը նշանակում»: Ասացիՙ «ոչ, այնքան էլ վստահ չեմ, որ հասկանում եմ»: Պարզվեց, որ այն, ինչ ես կարծում էի, թե ճարտարապետական ծրագրեր են, նախագծեր, իրականում հորս հորինած բանաստեղծություններն էին: Նա այդ ոտանավորների կողքին, լուսանցքների վրա նկարել էր ծառեր, ծաղիկներ, թռչուններ եւ բնության այլ «հրաշալիքներ»:

Հետո հայրս ինձ բացատրեց, թե ինչպես, ըստ հին հայկական ավանդության, սկզբնատառերը միշտ նման զարդանկարներով էին ներկայացվում ընթերցողին: Դրանք տեքստի բաղկացուցիչ մասն էին կազմում:

Դա իմ «արվեստի» առաջին դասն էր: Ես այն ժամանակ հասկացա, որ նկարները սոսկ զարդեր չէին, որ նրանք միտք էին արտահայտում, «շունչ ու ոգի» հաղորդում գրությանը:

Վ. Ս.- Հայերս հարուստ փորձ ունենք այդ ասպարեզում, չէ՞:

Մ. Թ.- Այո: Բայց դրանք սոսկ էջը զարդարելու նպատակ չէին հետապնդում: Ունեին խորհրդանշական դերակատարություն, արտահայտում էին հոգեկան իմաստ: Նուռը, օրինակ, իր անթիվ հատիկներով խորհրդանշում էր արգասավորություն, պտղաբերություն: Աղավնինՙ խաղաղություն, քնքշություն, գեղեցկություն: Ծառերն ու թռչուններըՙ քամի եւ երաժշտություն եւ այլն: Ճիշտ է, հայերս հարուստ ավանդություն ունենք այս ասպարեզում: Նման արվեստը ծնունդ է առել ձեռագիր Աստվածաշնչեր պատրաստելու ընթացքումՙ քրիստոնեության վաղ ժամանակաշրջանում: Դրանց մի մասը հրաշալիորեն է ներկայացնում Հիսուս Քրիստոսի եւ նրա աշակերտների կյանքի դրվագներն ու գործած հրաշքները: Քանի որ հայերն առաջինը ընդունեցին քրիստոնեությունըՙ որպես պետական կրոն (301 թվին), այդ ձեռագիր մատյանները պատմական եւ արվեստագիտական մեծ նշանակություն ունեն: Այդ Ավետարանների հազվագյուտ օրինակներ կարելի է տեսնել Մետրոպոլիտեն արվեստի թանգարանում եւ Ազգային պատկերասրահում: Արվեստագիտական տեսակետից ես կասեի, որ դրանցում օգտագործված գույները, կերպարների կառուցվածքը, ընդհանուր կոմպոզիցիան եւ ոճը նախապատրաստական փուլերն էին հետագայում լայն տարածում գտած մեծ Վերածննդի դարաշրջանի:

Վ. Ս.- Ասա, Մանուել, այդ ժամանակ զգում էիր, որ դու էլ ապագայում կշարունակես հորդ այդ աշխատանքը:

Մ. Թ.- Այո: Ժամերով հորս մոտ նստած ուսումնասիրում էի, թե ինչպես է աշխատում: Շատ անգամ եմ փորձել ընդօրինակել նրան: Երեւի հարյուրավոր նկարներ եմ արել, որոնք հաճույք էին պատճառում ե՛ւ ինձ, ե՛ւ առավել եւս հորս:

Վ. Ս.- Այդ նկարները գունավո՞ր էին:

Մ. Թ.- Ոչ: Գույներ չէի օգտագործում: Դրանք ամենահասարակ ոճի մատիտանկարներ էին: Այդ ժամանակ չէի գիտակցում դեռ, որ հորս համար դա ամենալուրջ զբաղմունքն էր: Շատ էր սիրում զբաղվել դրանցով, քանի որ ինչպես պիեսներիցդ մեկի մեջ նշում ես, Բիլ, նրա «սիրտը լեռներում էր»: Հայկական լեռներում: Բանաստեղծություններն էլ հայ ժողովրդի, նրա երգերի, ձգտումների, ցավի ու մորմոքի մասին էին: Եվ այն հրաշալի հիշողությունների, որ իր հոգում կրում էր հայրենի երկրից: Այդ նկարներում հայրենիքի հոգին էր, որ ոչ միայն իրեն էր գրավում, այլ բոլոր նրանց, ովքեր իր նման Ամերիկա էին գաղթել եւ սիրում էին լսել հորս բարձրաձայն կարդալիս իր գրությունները, կամ ընթերցել դրանք Ֆրեզնոյի հայկական թերթերում:

Վ. Ս.- Հասկանում եմ: Կարո՞ղ ես հիշել նաեւ երկու այլ բաներ: Նախ ե՞րբ հայտնաբերեցիր, որ որեւէ մի կտավում նկարիչը հասել է ձեւի, բովանդակության եւ ճշմարտության կատարելության: Երկրորդՙ ե՞րբ անդրադարձար, որ այդ բնագավառում քո ընդունակությունները բացառիկ են:

Մ. Թ.- Առաջին հաջողված գործերս, որտեղ կարողացել էի լավագույնս արտահայտել իմ գաղափարները, ստեղծել եմ, երբ դեռ ավագ դպրոցի վերջին դասարանում էի: Փայտի վրա փորագրությունների մի շարք պատրաստեցի, մոտ 100 հատ, եւ ներկայացրի, ավելի ճիշտ նվիրեցի դպրոցինՙ Լոս Անջելեսի «Մենյուըլ Արտս հայ սքուլին», ավարտական հանդիսության ժամանակ: Այդ ժամանակ փայտի վրա փորագրությունը գաղափարներս պատկերների վերածելու լավ միջոց էի համարում: Այդ դպրոցում հիանալի մի դասատու ունեինքՙ Ֆրեդերիկ Շվանկովսկին, որը բացի մեր նկարչական ընդունակությունները բացահայտելուց, մեզ հաղորդակից էր դարձրել նաեւ նկարչության փիլիսոփայական կողմին, բացատրելով, թե ինչպես էր նկարչությունն առնչվում կյանքի եւ բնության հետ: Իրոք մեծ փորձ ունեցող դասատու էր, որը կարողացավ «մեր աչքերը բացել»: Ես հասկացա, որ անհրաժեշտ էր ավելի խորը գիտելիքներ ձեռք բերել, ավելի լավ ուսումնասիրել աշխարհը եւ ականատեսի աչքերով տեսնել երեւույթների մանրամասնությունները:

Այդ պատճառով էլ ավարտելուց հետո Նյու Յորք մեկնեցիՙ շարունակելու ուսումս արվեստի ասպարեզում եւ ինքնուրույն կյանք վարելու փորձառություն ձեռք բերելու: Այդ ժամանակ 18 տարեկան էի:

Վ. Ս.- Մանուել, դու շատ կարեւոր մի կետ նշեցիր հիմաՙ ասելով, որ ինչ-որ մեկը գործնականում ազդել է քո վրա, նպաստել, որ քո անորոշ, «թափառական» մղումները որոշակի ուղղություն ստանան եւ դու որոշես Նյու Յորք գնալ կատարելագործվելու:

Մ. Թ.- Շվանկովսկու ազդեցությունը անկասկած անգնահատելի պետք է համարել: Նա մեզ հասկացնել տվեց, որ արվեստը լուրջ գործ էր, որին մեծ հարգանքով պետք էր մոտենայինք: Նաեւ այն, որ արվեստը քաղաքակրթող առաքելություն ուներ: Շվանկովսկին «կյանքը տեսած» մարդ էր հումորի խորը զգացումով, եւ այդ առումով հաճախ էր, որ մեզ հետ նաեւ խոսում էր կյանքի անմիտ ու ծիծաղելի երեւույթների մասին: Արվեստի բնագավառում նա մեզ ծանոթացրեց ե՛ւ ծայրահեղական արմատականների, ե՛ւ ուլտրա-պահպանողականների դիրքորոշումներին, խրախուսելով մեզ սովորել, ուսումնասիրել պատկերները ներկայացնելու ամենաբազմազան մեթոդներն ու ուղղությունները, բայց միշտ ցուցադրել անհատական մոտեցում եւ դրսեւորել արտահայտվելու անկախություն: Նա յուրաքանչյուրիս մեջ տեսնում էր ապագայի մեծ նկարչին եւ միշտ գտնում էր առիթը քաջալերական խոսքեր հղելու ուսանողներին, ինչպիսին որ լիներ նրանց աշխատանքի որակը:

Վ. Ս.- Անկասկած նման վերաբերմունքի արժանանալը միաժամանակ հաճելի է եւ զարմանալի, որովհետեւ դպրոցներում հաճախ չէ, որ ուսանողներին դիտում են որպես հասուն անհատ անձնավորությունների...

Մ. Թ.- Այո, մենք շատ բախտավոր էինք նման դասատու ունենալու համար: Նրա գերազանց կարողությունների մասին է խոսում նաեւ այն փաստը, որ նրա նախկին աշակերտներից շատերն այսօր ճանաչված արվեստագետներ են: Ես խոսեցի Ջեքսոն Պոլաքի մասին, մյուսըՙ Ֆիլիպ Գաստոնն է: Շատ շատերն աշխատում են Ուոլտ Դիսնեյի ընկերությունում: Մի քանիսն ինձ հետ սովորում էին Նյու Յորքում...

Վ. Ս.- Քանի՞ տարեկան էիր, երբ Նյու Յորք գնացիր:

Մ. Թ.- Ուղիղ 18 տարեկան: Եվ ժամանմանս առաջին օրն իսկ Նյու Յորքում արձանագրվեցի «Արվեստի Ուսանողների լիգայի» դասընթացներին, որը վարում էր հայտնի որմնանկարիչ Թոմաս Հարտ Բենտոնը:

Վ. Ս.- Ի՞նչ տեսթ կամ քննություն պետք է հանձնեիր լիգայի դասընթացներին մասնակցելու համար:

Մ. Թ.- Ոչ մի քննություն էլ չկար, եւ դա երեւի կարեւորագույն անկախություններից մեկն էր արվեստագետի համար: Լիգան դպրոց չէր այդ բառի ավանդական առումով: Այնտեղ 32-ից 35 դասատուներ էին աշխատում, որոնք բոլորն էլ արվեստի տարբեր բնագավառների եւ ոճերի իրենց «պրակտիկան» էին անցկացնում այնտեղ: Ուսանողները իրավունք ունեին ընտրելու նրանցից որեւէ մեկին, աշխատելու նրա հետ իրենց հարմար ժամերին, եւ այնքան, որքան իրենք էին ցանկանում:

Նման ազատությունն անշուշտ վտանգավոր էր եւ ուսանողների որոշ մասն ուղղակի վատնում էր ժամանակը: Լիգայում կային բոհեմական կյանք վարողներ, կեղծ մտավորականներ, նաեւ խաբեբաներ, դատարկապորտներ: Բայց հենց դրանում էլ կայանում էր նրաՙ լիգայի մեծագույն արժեքը: Պատասխանատվությունն ամբողջությամբ ընկած էր ուսանողի վրա: Նա պարտավոր էր ճիշտ ժամանակին ներկայանալ դասի, աշխատել որքան հնարավոր է ջանասիրաբար եւ ստանալ այն, ինչի համար եկել էր այնտեղ: Դա մի տեսակ նախապատրաստական աշխատանք էր: Ուսանողը նույն ձեւով աշխատելու էր հետագայում արդեն որպես պրոֆեսիոնալ արվեստագետ: Լիգայի այս մոտեցումը մեծապես դուր եկավ ինձ: Ես ինքնուրույն ուժերս պետք է փորձեի այդ բնագավառում:

Վ. Ս.- Ուսման վարձ պահանջվո՞ւմ էր:

Մ. Թ.- Այո, մի համեստ գումար: Յուրաքանչյուր դասընթացի համար ամիսը 10 դոլար: Օրական երեք դասընթաց էր վարվում եւ եթե մեկն ինձ նման հետեւում էր այդ 3 դասընթացներին, ուրեմն ամսվա վերջում պետք է վճարեր 30 դոլար:

Սա, անշուշտ, մեծ ճգնաժամի տարիներին էր, եւ այդ համեստ գումարը հայթայթելն անգամ դժվար էր:

Վ. Ս.- Ո՞ր թվին էր, որ հասար Նյու Յորք:

Մ. Թ.- 1930-ին, 1929-ի տնտեսական կրախից անմիջապես հետո:

Վ. Ս.- Իսկ ինչպե՞ս էիր ապրուստդ վաստակում:

Մ. Թ.- Ամենատարբեր աշխատանքներ կատարելով: Բանվոր գործարանում, ապակիներ մաքրող, աղբ հավաքող, մատուցող դպրոցի ճաշարանում, որտեղ նաեւ ճաշում էի: Բայց երկու տարի սովորելուց հետո լիգան ինձ անվճար ուսուցում առաջարկեց:

Վ. Ս.- Դա ինչպե՞ս էր կատարվում:

Մ. Թ.- Մրցութային կարգով:

Վ. Ս.- Ո՞ր առարկաներն էիր լավ սովորում:

Մ. Թ.- Դասարանում սովորաբար կենդանի բնորդների էինք նկարում եւ ժամանակի ընթացքում հմտացա մերկ ֆիգուրաներ նկարելու մեջ: Իսկ դասերից ազատ ժամանակ նկարում էի առօրյա սովորական կյանքը Նյու Յորքում, վխտացող փողոցները, նավահանգստի եռուզեռը, շենքերը, մարդկանցՙ աշխատանքի եւ զվարճանալու պահին եւ այլն: Ամեն ինչ, որ աչքի էր զարնում քայլելիս: Այդ նկարներում, որոնց դեռ չէր կարելի արվեստի գործեր համարել, ես կարողացա, իմ կարծիքով, «որսալ» այդ մեծ քաղաքի էությունը, հեւքն ու ռիթմը:

Վ. Ս.- Դու նախ էսքիզնե՞ր էիր անում...

Մ. Թ.- Այո, հարյուրավոր էսքիզներ, որոնց չի կարելի ավարտված գործեր համարել: Դրանք մատիտով կամ գրիչով արված պարզ գծանկարներ էին, որոնք բավականաչափ ճիշտ պատկերացում էին տալիս, թե ինչ է ներկայացված «օբյեկտը»: Հետո, ստուդիայում ես թեմատիկ կոմպոզիցիաների էի վերածում դրանք եւ ներկում: Այս փուլում էր, որ նկարի որոշ մանրամասներ պահպանվում էին, իսկ ուրիշներՙ անկարեւոր համարվելով, ջնջվում: «Կենդանի» պատկերների էսքիզներին նայելիս, արվեստագետը վերապրում է այդ ամբողջ փորձառությունը, հիշում որոշ կարեւոր մանրամասներ, մոռացության մատնում ուրիշներ եւ դա հնարավորություն է տալիս «նյութական առարկայից» բացի տեսնել նաեւ այլ բնորոշ հատկանիշներ: Սա շատ կարեւոր է: Արվեստագետը այդ բնորոշ հատկանիշներից կարող է արդեն իր երեւակայությամբ ստեղծել այն կոմպոզիցիան, որ ցանկանում է:

Գլուխ XII

Վ. Ս.- Մանուել, դու քո խոսքում ակնարկեցիր հիշողության եւ երեւակայության մասին: Ինչքա՞ն կարեւոր են դրանք արվեստագետի համար:

Մ. Թ.- Շատ կարեւոր: Հիշողությունն, իմ կարծիքով մարդկային հատկանիշներից ամենաարժեքավորն է եւ ամենահմայիչը: Առանց դրան ամեն ինչ դառնում է մեխանիկական, զգացմունքներից զուրկ, անհուզական: Հենց գործի ենք դնում մեր հիշողությունը, սրում ենք այն, մենք զարկ ենք տալիս մեր երեւակայությանը եւ խորացնում մեր գնահատանքը մեր փայփայած երեւույթի հանդեպ:

Հիշողության մասին ակնարկելովՙ ուզում էի շեշտել դրա արդյունավետությունը նկարչության մեջ: Նկարիչը օգտվում է այսպես կոչված «տեսողական հիշողությունից»: Սա նշանակում է աչքը վարժեցնելՙ անտեսելու տառացիորեն այն, ինչ սովորաբար նկատելի է եւ որոնել, գտնել էականը դրանում: Արվեստագետին հաջողվում է թափանցել նյութական արժեքների խորքերըՙ դրանց հետեւողական եւ մանրազննին ուսումնասիրության միջոցով:

Վ. Ս. - Ուզում ես ասել, ժամանակի ընթացքում հիշողությունը «մաքրազտում» է եւ վերացնում «անկապ» բաղադրամասերը:

Մ. Թ.- Հենց այդպես: Հիշողությունը վեր է հանում էությունը, պահպանում է կարեւորըՙ «հոգին»: Դրա համար էլ կարեւոր է ե՛ւ նկարչին ե՛ւ նկարը դիտողին: Լավ կտավը բացահայտում է ոչ միայն պատկերի «միսն ու արյունը», որից կազմված է, այլեւ նրա հոգեկան առանձնահատկությունները, առաջացնելով դիտողի մեջ խորը հոգեբանական եւ զգացմունքային արձագանքներ:

Նման փորձառություն կարելի է ձեռք բերելՙ լավ բնանկար, դիմանկար կամ նատյուրմորտ դիտելիս: Եթե մենք որոշ ժամանակ «ապրենք» այդ տեսակի կտավների շրջապատում, սկսելու ենք հետզհետե, առավել կամ նվազ չափով անտեսել նկարում պատկերված «նյութական մատերիան» եւ հոգեբանորեն թափանցելու ենք նրա «հոգեկան ներաշխարհի» մեջ: Նույնիսկ հետո այդ շրջապատից հեռանալուց շատ ժամանակ անց, մենք այդ զգացմունքն է, որ մեզ հետ ենք տանելու:

Վ. Ս.- Դու ինձ տալու հարցեր չունե՞ս:

Մ. Թ.- Ունեմ, անշուշտ: Ես էլ իմ հերթին եմ ուզում իմանալ, թե ինչպե՞ս գրող դարձար: Ի՞նչ հանգամանքներ դրդեցին քեզՙ դառնալու լուրջ հեղինակ, պիեսներ, վեպեր եւ կարճ պատմվածքներ գրող եւ ոչ թե ասենք լրագրող, հոդվածագիր կամ որեւէ այլ ավելի գործնական ասպարեզի մասնագետ: Ինչպե՞ս սկսեցիր քո կարիերան եւ ինչո՞ւ որոշեցիր մտավորական դառնալ:

Վ. Ս.- Ինչպես քո պարագայում, շատ բան հավանաբար պատահական էր, չնայած պատահականի եւ դիտավորյալի սահմանագիծը հաճախ այնքան հստակ չէ, որքան թվում է: Առաջին էական ցանկությունս սովորական, անիմաստ գոյությանս իմաստ հաղորդելն էր: Խնդիրն այն էր, թե ինչպե՞ս պետք է անեի դա: Սկսեցի որոնումներս: Պարզեցի, որ նկարչության մեջ, թեեւ շատ վատ չէի, բայց այնքան էլ լավ չէի: Երաժշտության բնագավառում գուցե ստեղծագործել կարողանայի, բայց տաղանդ չունեի: Տարօրինակ է, բայց պետք է խոստովանեմ, որ տառաճանաչության եւ ընթերցանության հարցերում բավական դանդաղ էի առաջ գնում: Հենց հաղթահարեցի դրանք, հասկացա, որ այդ միջոցով պետք է իմաստ հաղորդեի իմ կյանքին եւ ինձ շրջապատողների կյանքին: Այս ձեւով էլ գրող դարձա:

Մ. Թ.- Ընթերցելու եւ գրելու «գիտությունը», դրանում պարփակված կարգ ու կանոնը, բառերի իմաստ, գաղափար եւ պատկեր արտահայտելու կարողությունը երեւի նույնքան հրապուրիչ էր քեզ համար, որքան «տեսողական պատկերներն» ու կտավի վրա դրանք արտահայտելու հնարավորություններըՙ ինձ համար: Այլ տեսակի աշխատանքներ չէի՞ն գրավում քեզ:

Վ. Ս.- Այլ աշխատանքներ կամ մասնագիտություններ չէին գրավում ինձ այն պարզ պատճառով, որ դրանք զուրկ էին որոնելու եւ ավելի խորը իմաստ ու ճշմարտություն գտնելու, հայտնաբերելու խթանիչ ազդակներից: Գրողի մասնագիտությունը, գրելու գործողությունն ինձ համար լավագույն միջոցն էր անընդհատ անհասանելիի ետեւից գնալու, միշտ նորանոր «դռներ» բացելու...

Մ. Թ.- Պարզել եմ, որ արվեստագետները պետք է մի քանի փուլերով անցնեն մինչեւ բավարարվեն իրենց կատարած աշխատանքով եւ համոզվեն, որ դա լավագույն ձեւն է, որով կարող են արտահայտվել: Այդ փուլերից են, օրինակ, ինքնակատարելագործումը, իր գործին տիրապետումը, հասարակության հետ հարաբերությունների հայտնաբերումը, ժամանակակից հասարակության կառուցվածքի գիտակցումը եւ այլն: Դու անցե՞լ ես այդ փուլերով: Իմ փորձառությամբ կարող եմ ասել, որ մարդ անհատն իր լավագույն ստեղծագործությանը հասնում է պարզեցման միջոցով, նեղացնելով իր գաղափարների շրջանակը եւ կենտրոնանալով մի քանի կարեւորագույն խնդիրների վրա: Դո՞ւ էլ ես այդ համոզմանը հանգել:

Վ. Ս.- Ես պատրաստվում էի նշել, որ շրջապատող աշխարհն ու մարդկանց ճանաչելու համար բավական է խորը ճանաչել ինքդ քեզ եւ քո անմիջական շրջապատը: Այլ խոսքերով ասած, եթե դու որպես նկարիչ քո նատյուրմորտերից մեկում պատկերվածի համանմանը կարողանաս գտնել բնության մեջ, նշանակում է դու լավ ես հասկացել տիեզերքը, տիեզերական ճշմարտությունը եւ չես սահմանափակվել միայն քո ապրած փոքրիկ «քաղաքի» կյանքով: Դրանով դու կարողանում ես հասնել քո վերջնական նպատակինՙ բացահայտել Ամերիկան Ամերիկային, ամերիկացիներին: Ինչպես ասացիր, համեմատաբար պարզ բաների միջոցով:

Մ. Թ.- Դա հատկապես ճշմարիտ է նկարչության ասպարեզում: Պարզել եմ, օրինակ, որ երբ պատկերները առանձնացված են, մեկուսացված այլ «կոմպոնենտներից», ապա ավելի հստակ ու պարզ են դառնում նրանք, առավել մոտ ճշմարտությանը եւ անշուշտ ավելի գեղեցիկՙ իրենց իմաստով: Սա է գլխավոր պատճառը, որ հիմնականում զբաղվում եմ նատյուրմորտով: Դա ինձ օգնում է կենտրոնանալ ամենաանհրաժեշտ տարրերի վրա եւ խուսափել ավելորդություններից, անէական տարրերից:

Վ. Ս.- Ճշմարիտ է: Կարիք չկա բազում անծանոթ առարկաներ ներկայացնել դիտողին եւ տեսողությունը «աղոտացնել»: Կարեւորը պարզությունն է:

Մ. Թ.- Բայց նկարչության, ինչպես նաեւ, հավատացած եմ, գրավոր խոսքում չափից ավելի պարզեցման խնդիրը կա, որտեղ ներկայացված պատկերից շատ քիչ բան է մնում, կամ նույնիսկ ոչինչ չի մնում: Եվ նկարը դառնում է անհասկանալի: Սա մենք, ինչպես նշեցի, գտնում ենք մեծ թվով աբստրակտ կամ պատկերազուրկ կտավներում, ինչպես օրինակ Մոնդրիանի կամ «էքսպրեսիոնիստների» պարագայում: Նրանց գաղափարները, մտահղացումները կարող են լավը լինել, բայց կտավները դիտողին չեն կարողանում հաղորդակից դարձնել դրանց:

Շարունակելի

Թարգմանությունըՙ ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԻ