ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Պատմում է Սրբազան հայրը

Տ. ՍԵՊՈՒՀ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՉՈՒԼՋՅԱՆ, Առաջնորդ Գուգարաց թեմի

2007 թվականի օգոստոսին էր, որ Գուգարաց թեմի առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպիսկոպոս Չուլջյանը, ծննդավայրի ու Հայրենիքի կարոտով եւ հոգու ծարավը հագեցնելու պահանջով, Շիրակի թեմի առաջնորդ Տ. Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանի հետ, առաջին անգամ ուխտավորաբար մեկնեց Արեւմտյան Հայաստան:

Շրջելով կորուսյալ «էրգրի» կիսականգուն, ավերակ ու հիմնահատակ քանդված երբեմնի հրաշակերտ վանքերով ու եկեղեցիներով, ինչպես նաեւ հնամենի քաղաքներով ու գյուղերով` ուխտավոր Սրբազան հայրերն անցյալի փառավոր, սակայն նաեւ դժնդակ պատմությունը վերապրեցին` տեսնելով ու երկյուղով շոշափելով այն ամենը, ինչը դեռ պահպանում է հայի շունչն ու հոգին, հայաբույր ու հայադրոշմ է եւ կարոտյալի հույս ու հավատով է սպասում իր զավակների տունդարձի բարի ավետիսին:

Ուխտագնացությունը, որքան բաղձալի ու տպավորիչ, այնուհանդերձ, ծանր ապրումներ ու հիշողություններ արթնացրեց Սրբազան հայրերի հոգիներում, քանզի երկուսն էլ թե՛ հարազատ հողին էին կանգնած եւ թե՛ օտարի. հարազատ, քանզի նախնիների նման, իրենք եւս ծնվել էին այդտեղ ու սնվել այդ հողի անսպառ բարիքներից, հոգու ծարավը հագեցրել տեղի անապակ ու ականակիտ աղբյուրների սառնորակ ջրով: Հողը հայրենի որքան մոտ, բազում այնքան հեռու էր սակայն...

Պատմական հայրենիքի կորստի ամբողջական գիտակցումն ու զգացումը բոլոր առումներով ավելին էր, քան պատմագրությամբ ձեռք բերված ամեն մի գիտելիք: Արեւմտյան Հայաստանից վերադառնալուց անմիջապես հետո Սեպուհ Սրբազանը Վանաձորում դասախոսություններ կարդաց ուսանողների, դասախոսների ու մտավորականների համար: Նա, չթաքցնելով հուզմունքը, ցավով ու ափսոսանքով էր արտահայտվում. «Մենք ոչ միայն մարդ, երկիր ու մշակույթ ենք կորցրել, այլ մի ամբողջական աշխարհ, Հայոց հինավուրց ու պատմությամբ հարուստ աշխարհ, որի կորուստը հազիվ թե հնարավոր լինի արտահայտել բառերով»:

2007 թվականի ուխտագնացությունը ներառում էր մի քանի հանգրվաններՙԿարս, Անի, Վան, Աղթամար, Շատախ, Տիգրանակերտ, Մալաթիա, Ադիյաման, Արաբկիր, Էրզինջան (Երզնկա), Թերջան (Դերջան), Բաբերդ, Արդվին եւ Հոփա: Ուխտագնացներն այցելեցին հինավուրց Անի մայրաքաղաքի ավերակներ, Կարսի Սբ Առաքելոց եկեղեցի, Տգորի, Հուսկան որդի, Վարագա, Աղթամարի Սբ Խաչ, Կարմիր, Թորդան, Ապրանք գյուղի Սբ Դանիելի վանքերն ու Սբ Գր.Նարեկացու ճգնարանը, տեսան մեր հայրենիքի ավերակ մասունքները:

Սեպուհ Սրբազանը հուզմունքով պատմեց իր ծննդավայր Մալաթիայի, Սբ Երրորդություն եկեղեցու, իրենց տան եւ Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ վանքի մասին:

Ադիյամանում նա գտել էր Ծերուն պապի տունը, ճաշակել պապի տնկած թզենու պտղից, լվացվել նրա փորած ջրհորի ջրով:

Նոր ուխտագնացություն երկու տարի անց

2009 թ. հունիս-հուլիս ամիսներին Գուգարաց թեմի առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպս. Չուլջյանը եւ Շիրակի թեմի առաջնորդ Տ. Միքայել եպս. Աջապահյանը, ի մտի ունենալով առաջին ուխտագնացության ընթացքում տեսածն ու լսածը, կրկին ուխտագնացության մեկնեցին Արեւմտյան Հայաստանՙ այս անգամ արդեն այցելելով նաեւ Կիլիկյան Հայաստան: Առավել ընդարձակ էր երկրորդ ուխտագնացության աշխարհագրությունը: Սրբազան հայրերը, մեկ ամիս տեւած շրջագայության ընթացքում, եղան Արդահան, Կարս, Իգդիր, Ահլաթ (Խլաթ), Դողու Պեյազիթ (Բայազետ), Մուշ, Չենգիլի (Սբ Կարապետ), Թաթվան (Դատվան), Բիթլիս (Բաղեշ), Սղերդ, Միդիաթ, Մարդին, Դերիկ, Մուսայբին (Մծբին), Ուրֆա-Խառան (Եդեսիա), Այնթափ, Քիլիս, Զեյթուն, Քըրըգհան, Մարաշ, Սամանդաղ-Վագըֆ (Մուսալեռ), Անթաքիա (Անտիոք), Իսկենտերուն (Ալեքսանդրեթ), Պայաս, Դյորթյոլ (Չորեք մարզպան), Այաս, Անավարզա, Ադանա, Միսիս (Մամեստիա), Կոռիկոս, Տարսուս (Տարսոն), Կոզան-Սիս, Կեսարիա-Կապադովկիա, Սվազ (Սեբաստիա), Դեւրիկ, Էլազըղ-Խարբերդ, Բալու, Բինգյոլ (Ճապաղջուր), Էրզրում (Կարին), Օլթի եւ Յուսուֆելի քաղաքներում:

«Պատմական հիշողության կորուստը վերականգնվում է այնտեղ, որտեղ կորցրել ես...»

Ոչ միայն այցելեցինք, շրջեցինք ու լուսանկարեցինք նշված քաղաքներում ու նրանց հարակից գյուղերում դեռեւս պահպանված, բայց եւ խոնարհված բոլոր հայկական վանքերն ու եկեղեցիները, այլեւ հանդիպեցինք հայոց մնացորդաց այն հատվածին, որ, բնակվելով պապենական հողում, կարողացել էր պահպանել ազգային ինքնությունը: Շատ ջերմ էր ընդունելությունը Մուսալեռան Վագըֆ հայկական գյուղում, որն ունի` հարյուր քսան հայազգի բնակչություն: Այստեղ ուխտավոր սրբազան հայրերս Սուրբ պատարագ մատուցեցինք, ինչպես նաեւ ժամերգություն կատարեցինք գյուղի Սբ Աստվածածին եկեղեցում: Հանդիպեցինք ու զրուցեցինք Էլազըղում-Խարբերդում բնակվող հայերի հետ, որոնց թիվը հասնում է հիսուներկուսի: Նույն կերպՙ Սեբաստիայում բնակվում են վաթսունհինգ հայեր, Կեսարիայում` չորս, այն էլ միայն տղամարդ, Իսկենդերունում` ութսուն եւ Ադանայում` վեց: Փոքրաթիվ ու հատուկենտ հայերի հետ երկու հոգեւորականներիս զրույցն ամենուր անկեղծ էր, ջերմ, նաեւ ոչ վաղ անցյալի դաժան անցուդարձերը մեկնող պատմություններով լի:

Հուզիչ էր նրանց հետ հանդիպումը, սակայն մխիթարական, քանի որ, 1915 թվականից հետո, նրանք համառորեն շարունակում էին ապրել ու արարել հենց Թուրքիայում` պահպանելով իրենց ինքնությունն ու ավանդությունները, ազգային նկարագիրը. թեեւ գրեթե հայերեն չէին խոսում, սակայն իրենց հայ լինելն արդեն իսկ չէին թաքցնում: Ավելինՙ հպարտորեն էին խոսում ազգային պատկանելության ու քրիստոնեական հավատքի մասին: Այդուհանդերձ, հայության այդ վերջին բեկորներն իրենց ինքնությունը պահպանելու, եկեղեցի ունենալու, հայերեն սովորելու եւ լուծման կարոտ գոյապահպանական բազում այլ խնդիրներ ունեին:

Գյուղական եկեղեցիներից բացի, այցելեցինք մի շարք նշանավոր վանքեր: Հակառակ գրեթե անմերձենալի ու դժվարամատչելի աշխարհագրական դիրքինՙ ուխտավորներս կարողացանք նաեւ հասնել ու աղոթել Մուշի Իքիզլեր (Խզանք) գյուղի սարերի մեջ ծվարած Աղբրիկ վանքում:

Եղանք Մշո (Չենգելի) հռչակավոր Սբ Կարապետ, Մշո (Քեփենեկ) Սբ Առաքելոց, Վանի հարավային ափին գտնվող Արծվաբեր (Ալթըն Սաչ) վանքերում, Դեղիրմեն Ալթը (Փոր) գյուղի Նարեկ եկեղեցում, ուր վաղ միջնադարի գլուխգործոց մեծադիր խաչքարերի հանդիպեցինք, նաեւ գյուղից դուրս գտնվող մեկ այլ վանքում: Այցելեցինք Էլազըղի ճանապարհինՙ Շահին Քայա գյուղի մոտ Հուլե կոչվող վանքը: Միդիաթի եւ Մարդինի ասորական վանքերում հյուրընկալվեցինք հոգեւոր առաջնորդների կողմից, Սուրբ Հակոբ Մծբնա Հայրապետի (Մծբին) վանքում աղոթք առաքեցինք առ Աստվածՙ հայցելով Սրբի բարեխոսությունը, Ուրֆայում այցելեցինք Հոբ Երանելուն եւ Հայր Աբրահամին նվիրված սրբավայրեր:

Զարմանալի զուգադիպությամբ ես եւ Միքայել Սրբազանը, հոգելույս Տ. Ներսես արք. Պոզապալյանի մահվան օրը, վերջինիս ծննդավայր Քըրըգհանում (Անտիոքի շրջան) էինք, ուր եւ տեղի անտանիք եկեղեցում հոգեհանգիստ կատարեցինք. հենց այսՙ այժմ արդեն խոնարհված աղոթատանն է մկրտվել լուսահոգի Սրբազանը: Ապա եղանք Անտիոքի Սբ Պողոս Առաքյալի եկեղեցում, Տարսոնումՙ Պողոս Առաքյալի ծննդավայրում ու ջրհորի մոտ, ինչպես նաեւ մյուս սրբավայրերում ու Կապադովկյան նշանավոր քարայր-եկեղեցիներում: Չշրջանցեցինք հիշատակության արժանի բազում կանգուն բերդեր, պալատներ, այդ թվում` Կիլիկյան Հայաստանի, նաեւ Մուսա լեռան գյուղերը, Պայասի, Լամբրոնի, Վահկա, Հաճնի, Լեւոն Կլայի, Անավարզայի, Կոռիկոսի եւ Սսի բերդերը. Սսում տեսանք Սբ Սոֆիայի տաճարի ավերակներն ու բազմաթիվ կամուրջներ: Ցավոք, վերոնշյալ հայկական բոլոր վանքերն ու եկեղեցիները, որոշ բացառություններով, գրեթե ավերակ էին, կամ հատուկենտ քարեղեն վկայություններ էին մնացել դրանցից:

Զարմանալիորեն կանգուն եւ անհամեմատ լավ վիճակում էին Էրզրումի շրջանի (Տայքի) հայ քաղկեդոնական վանքերն ու եկեղեցիները: Վանքերի մոտ տեղադրված ցուցանակներում գրեթե ճշգրիտ գրված էին տվյալ վանքի` հայերին պատկանելու մասին պատմական տվյալները: Մեր զարմանքը ի չիք դարձավ, երբ հասկացանք, որ այդ տարածաշրջանների բնակիչների մի ստվար հատված իսլամացած վրացիներ են: Եվ ցուցատախտակներում գրվածքը ուղերձ էր նրանց, որ այս արժեքները հայերինն են, ո՛չ թե վրացիներինը, որպեսզի այլ ակնկալիքներ չունենան: Տարածաշրջանի վանքերից էին ինչպես, օրինակ, Յուսուֆելի մոտՙ Բաղբաշ գյուղում, Հահոյի եկեղեցին, Օշքի շքեղ վանքը, Իշհան (Իշխան) վանքը, Օլթիի ռուսական եկեղեցին: Զարմանահրաշ ու ազդեցիկ էր Փենեք (Բանակ) գյուղի զվարթնոցատիպ եկեղեցինՙ թեեւ ավերակ, բայց եւ հիշատակության արժանի: Տեսանք նաեւ Յուսուֆելիի մոտ Բարհալի, Դյորթ Քիլիսե վանքերը, Արտանուշի բերդը եւ եկեղեցին, Բուլանըխ գյուղի Յենի Ռաբաթ վանքը եւ այլն:

Թուրք հասարակության պատմական հիշողությունը Իննսունչորս տարի անց

Անդրադարձ կատարելով այն վայրերին, որոնցով անցել կամ ուր այցելել ենք, հարկ եմ համարում առանձնակի շեշտել, որ մեզ համար անակնկալ էր ու զարմանալի, որ ամեն տեղ, ուր հին հայկական բնակավայրեր էին, գյուղերը, անկախ անվանափոխությունից, ճանաչվում էին ոչ թե նորՙ թուրքական, այլ հինՙ հայկական անուններով: Ներկայիս բնակիչները` թուրք, քուրդ, արաբ, ալավի, բոլորն էլ հաստատում էին իրենց գյուղերի հայկական լինելու փաստը: Դեռ ավելինՙ նրանցից գրեթե ոչ մեկը չհերքեց ու չդրժեց 1915 թվականի եղելությունները (օլայլար) կամ ջարդերի (քաթլիամ) փաստը: Զարմանալի էր անգամ այն, որ ոմանք նույնիսկ ցեղասպանություն (սօյ քրըմ) արտահայտությամբ էին բնորոշում 1915 թվականի Մեծ եղեռնը:

Բացառություններ կային, սակայն ի դեմս հատուկենտ բնակավայրերի բնակչության, որտեղ հայերը դիմադրություն են ցուցաբերել ու ինքնապաշտպանական կռիվներ մղել եւ կամ այն եկվորների, ովքեր վերաբնակեցված էին եւ տվյալ հողը, այսինքնՙ բնակության վայրը, կորցնելու վախի հոգեբանական դրսեւորումներ էին ցուցաբերում, կտրուկ դրժում ու մերժում էին անգամ իրենց գյուղում փաստացի գոյություն ունեցող հայկական վանքերից ու եկեղեցիներից մնացած քարեղեն վկայությունների` հայերին պատկանելու փաստը: «Այստեղ մենք ապրել ենք դարեր շարունակ, սա մեր հողն է »,- ասում էին գեղջուկները: Դա եւս այս համատեքստում հասկանալի էր:

Ի դեպ, 90 տարի շարունակ Թուրքիայում 1915 թվականին հայերի ցեղասպանությունը ժխտող պետական քարոզչությունը, կարելի է ասել, նվազագույն արդյունք է տվել, այն էլՙ պատմությունը չիմացող խավի մեջ, եւ կամ նրանց, ովքեր վերաբնակեցված էին նախկին հայկական բնակավայրերում: Բնականաբար, հասկանալի էր նաեւ պետական պաշտոնյաների կեցվածքը. օրինակ, մի թուրք ոստիկան, երբ մեզ կանգնեցրեց երթեւեկության կանոնները խախտելու պատճառով, ծանոթանալով մեր հայկական անձնագրերին, հեգնական տոնով ասաց. « 1915 թվականը ձեզ դաս չեղա՞վ: Ի՞նչ գործ ունեք այստեղ »: Այնպես որ` թեեւ պետական պաշտոնյաներն անմիջական կրողն ու քարոզողն են ժխտողական անհեռանկար ու անտրամաբանական քաղաքականության, սակայն երբեմն նաեւ նրանց բերանից է հնչում ճշմարտությունը: Ասվածը փաստում է նաեւ վերջերս Բրյուսելում Թուրքիայի պաշտպանության նախարար Վեջդի Գյոնուլի խոստովանությունը. « Եթե հայերն ու հույները շարունակեին (գոյատեւել) երկրում, մի՞թե մենք այսօր կունենայինք ազգային պետություն »:

Հակառակ հայոց ցեղասպանության հարցում Թուրքիայի որդեգրած ժխտողական դիրքորոշմանը` փաստ է, որ տեղաբնակներըՙ պապից թոռ, տեղեկացված էին հայերի հետ պատահածի, նրանց թողած արհեստների, մշակույթի, կենցաղի, տեղանունների, վանքերի ու եկեղեցիների մասին: Գրեթե յուրաքանչյուր գյուղում հիշվում էին հայերի անուններն ու նրանցից իրենց հասած արհեստները: Նաեւ ճանաչում էին այն մարդկանց, ովքեր դավանափոխ (դյոնմե) էին դարձել, կամ որոնց մեծ մայրերը հայեր էին եղել:

Ուշագրավ մի փաստ եւս անչափ հուզել էր ուխտավոր հոգեւորականներիս: Դեւրիկից Արաբկիր տանող ճանապարհին հանդիպեցինք Քոնակ գյուղում բնակվող երկու կանանց. նրանցից մեկն ութսունի մոտ էր, իսկ ուղեկիցը հարսն էրՙ հիսունհինգ տարեկան: Մեզ առանձնապես զարմացրեց նրանց անկեղծ ու հուզախառն խոստովանությունը: Վերջիններս, մատնացույց անելով դիմացի «Սարը չիչեք» կոչվող սարը, ասացին. « Պետությունը հավաքեց այս շրջանի բոլոր հայերին ու ոչնչացրեց այդ սարի լանջին »: Իսկ նույն սարի մոտակա ճամփեզրինՙ աղբյուրի մոտ, երբ 13-15 տարեկան պատանի գեղջուկ հովվին հարցրինք, թե ի՞նչ գիտի «Սարը չիչեք»-ի մասին, նա անմիջապես պատասխանեց. « Այնտեղ մեր զինվորները ջարդել են հայ բնակչությանը »:

Եթե փորձենք տարիների կտրվածքով համադրել մեր զրուցակիցների տեղեկացվածությունը հայ ժողովրդի եւ նրա ապրած եղեռնի մասին, ապա վստահաբար կարող ենք ասելՙ 80 տարեկան, 55 տարեկան եւ 15 տարեկան թուրք քաղաքացիները քաջատեղյակ էին: Ավելինՙ եթե այսօր 15 տարեկան հովիվը գիտե հայերի ու նրանց հետ կատարված դաժան կոտորածների մասին, վստահաբար կարող ենք հավաստել, որ այս պարագայում դեռ 90 տարի եւս, եթե ոչ ավելի, հայությունը կապրի թուրքերի ու քրդերի հուշերում եւ հիշողության մեջ:

Տարբեր բնակավայրերում հաճախ էինք լսում թուրք, քուրդ կամ ալավի բնակչության ափսոսանքի խոսքերը: Նրանք բառացի կրկնում էին. « Ափսոս, հազար ափսոս... ինչ մարդամոտ, կիրթ, բանիմաց, արհեստների տիրապետող, հողի լեզուն հասկացող ժողովուրդ կորցրինք. այո՛, մի զարմացեք, կորցնողը մենք` թուրքերս եղանք »: Ի դեպՙ երբ Մշո Սբ Կարապետ ավերակ վանքի մոտ կանգնած, տխուր ու անճար, դիտում էի վանքի արձանագրությունների, խաչքարերի, զարդաքանդակների բեկորները, որոնք տեղադրված էին սրբատաշ քարերով կառուցված դիմացի տան պատին, հանկարծ տանտերը (մոտ 40 տարեկան մի տղամարդ) դուրս եկավ, դիմելով ինձ` հեռվից, ինքնարդարացնող տոնով բացականչեց. « Այդ տարիներին ես դեռ ծնված չէի, հետեւաբար մեղավոր չեմ »:

Իսկ Մուշի Քեփենեկ (Արագ) գյուղի բարձունքում գտնվող ավերված Սբ Առաքելոց վանքի մոտ մեզ շրջապատած քրդերից մեկը, տեսնելով մեր խռովահույզ վիճակը, կարծես մխիթարելու համար ասաց. « Մեր ժողովուրդը ջահիլ (այսինքնՙ անուս) է, անմիջապես ոգեւորվում է, չի կշռադատում, երկար բարակ չի մտածում եւ անում է այն, ինչ իրեն հրամայում են: Հետո է միայն անդրադառնում կատարվածին ու զղջում »:

Ապա քուրդ խոսակիցս պատմեց, որ 1950-ականներին կառավարությունը, մոտակա գետի վրա կամուրջ կառուցելու պատրվակով, քրդերին խոստանում է հողահարկից ազատել, եթե նրանք Սբ Առաքելոց վանքը քանդեն, իսկ քարերը տեղափոխեն գետի ափըՙ կամրջաշինության մեջ օգտագործելու համար:

Հայաստանի անմիջական հարեւանությամբ եւ ընդհանրապես նախկին հայկական բնակավայրերում բնակիչներն անգամ հիշում էին, թե ո՛ր թուրք գեներալի, վալիի (նահանգապետի), քաղաքապետի կամ գյուղապետի հրամանով են պայթեցվել կամ քանդվել իրենց գյուղերի հայկական վանքերն ու եկեղեցիները: Թերեւս դրանով էլ նրանք ցույց էին տալիս իրենց հակազդեցությունը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Թուրքիայի պաշտոնական դիրքորոշմանըՙ ժխտողականությանը, անուղղակիորեն բացահայտում դրա սնանկությունը: Ընդհանրապես պետք է նշել, որ Թուրքիայում չմարող ազգայնամոլության համատեքստում անգամ հասարակության տարբեր շերտերում նկատվում են ճեղքեր` ճշմարտության գիտակցման առումով:

Արդահանից հասնելով Չըլդըր լճի ափին գտնվող Աքչե Քալե (Աղջկա բերդ) գյուղՙ 85 տարեկան մի կնոջ հարցրի, թե այս գյուղի անունը որտեղի՞ց է գալիս: Նա պատասխանեցՙ հայերից: Ես երկրորդեցի հարցս. «Մի՞թե այստեղ հայեր են ապրել»: «Այս բոլոր գյուղերը գյավուրներինն են եղել, տղա՛ս: Ա՛յ, այն դիմացի սարից թնդանոթներով կրակեցին Աթաթուրքի զինվորները, եւ կոտորեցինք ու դուրս քշեցինք նրանց»,- հնչեց պատասխանը: «Բայց, ա՛յ մայրիկ, գիշեր-ցերեկ հեռուստացույցով ասում են, թե թուրքերը հայերին չեն ջարդել»,-շարունակեցի ես: «Չէ՛, տղաս, չէ՛, նրանք ի՞նչ գիտեն, դու մե՛զ հարցրու» ,- ասաց թրքուհին: «Բայց մի՞թե մեղք չէին հայերը»,- հարցրի: «Եթե չջարդեինք, այս գեղեցիկ երկիրը մեզ ո՞վ կտար, այսպես շատ լավ եղավ» ,- ոգեւորված խոսեց Ադալեթ Քըլըչ (Արդարության սուր) անունով պառավը: Անշուշտ, այս կնոջ խոսքերը կարող էին նաեւ այլ լինել, եթե նա իմանար, որ մենք հայ ենք:

Ենթադրելի է նաեւ, որ թուրք ժողովրդի այն բարեպաշտ հատվածը, որ օրը հինգ անգամ աղոթք (նամազ) է անում մզկիթի վերածված հարյուրավոր եկեղեցիներում, եթե անգամ չի աղոթում այդ շինությունը կառուցող հայերի համար, գոնե հիշում է նրանց երբեմնի ներկայության մասին: Եվ կամ իր տունը հայկական եկեղեցու սրբատաշ քարերով կառուցած, ինչպես նաեւ հայի հիմնադրած տանը բնակություն հաստատած թուրք եւ քուրդ բնակչությունը, ամեն գիշեր անկողին մտնելիս կամ ճաշելիս, հիշում է հայերին ու զգում նրանց ներկայությունը:

Անգամ Թուրքիայի ղեկավարությունն Անկարայում ամեն օր հանրապետության նախագահի «Չանքայա» (Զանգակատուն-եկեղեցի) պալատ մտնելիսՙ հիշում է այդ տարածքի հայազգի տիրոջ մասին: Այս վկայակոչումների շարքն ամբողջացնում են նաեւ նախկինում հայապատկան բազում դպրոցներ, ուսումնարաններ, թատրոնի շենքեր, մեծահարուստ հայերի շքեղ առանձնատներ, հիվանդանոցներ, գործարաններ ու արհեստանոցներ, անգամ հսկա կալվածքներ, որոնք այսօր էլ ծառայում են թուրք ժողովրդին, եւ որոնց պատկանելության մասին «աղաղակում» են անգամ այդ բազմաբնույթ շինությունների պատերն ու քարերը:

Վկայությունները բազում էին. որքան շատ ու երկար էինք զրուցում տեղի բնակիչների հետ, այնքան ավելի ու ավելի էինք համոզվում, որ ճշմարտությունն անհնար է թաքցնել` այնպես, ինչպես ասեղը չեն թաքցնի պարկում: Ժամանակի գետն ու ժամանակի հետ փոփոխվող մարդիկ որքան էլ մեղանչեն պատմության առջեւ, միեւնույն է` չեն կարողանա հակադրվել գենետիկ հիշողությամբ ժառանգված եւ անձնական կապով ամրագրված ճշմարտությանը:

Հետեւաբար, որպես համոզմունք, կարող ենք եւս մեկ անգամ վստահաբար ասել, որ Թուրքիայում հայերի ու հայկական վարք ու բարքի, ինչպես նաեւ ջարդերի մասին հիշողությունները հազիվ թե մոռացվեն, քանի դեռ դրանք ամրագրված են թուրքերի հիշողության մեջ եւ պահպանվում են ճիշտ այնպես, ինչպես այդ ջարդերին ու զրկանքներին զոհ դարձած հայության ժառանգների հիշողության թելերը, որոնք արմատներով կապված են այժմյան Թուրքիայի սահմաններում ընդգրկված հայրենի հողին եւ գենետիկորեն ժառանգել են ցեղասպանության բոլոր հետեւանքները: Ժողովուրդների պատմական հիշողությունն ավելին է, քան ժխտողական քարոզչությունը: Հայերը` թուրք, քուրդ, ալավի, արաբ ժողովրդի հուշերում ամենօրյա ապրող կենդանի ներկայություն ենՙ անկախ դրանց լավ կամ վատ դրսեւորումներից:

Ուստի թուրքական իշխանությունների կողմից կասկածի տակ դնել թուրք բնակչության պատմական ու հասարակական հիշողությունըՙ կնշանակի պետականորեն անվստահություն եւ արհամարհանք դրսեւորել սեփական քաղաքացիների նկատմամբ` վիրավորելով նրանց արժանապատվությունը, ինչը Թուրքիայում անում են ժխտողականության ջատագով պատմաբաններն ու պետական քարոզչամեքենան: Իհարկե, նույնը չէ հայ եւ թուրք ժողովուրդների ցավը, բայց նույնն է պատմական հիշողությունը:

Փաստորեն, թուրքական հասարակությունը 1915-ի իրադարձությունների առնչությամբ իրազեկման խնդիր, որպես այդպիսին, չունի: Հայոց ցեղասպանությունը պատմական անժխտելի փաստ է նաեւ նրանց համար: Պարզապես թուրք պատմաբաններն ու դիվանագետները պետք է քաջություն ունենան եւ նպաստեն երկու ժողովուրդների միջեւ առկա փոխանվստահության վերացմանըՙ առերեսվելով սեփական պատմության հետ եւ հրաժարվեն ցեղասպանության իրողությունը թուրքերի հասարակական հիշողությունից ջնջելու ապարդյուն փորձերից:

Նկար 1. Իշխանավանք, 10-րդ դար

Նկար 2. Զվարթնոցատիպ Բանակ եկեղեցին, 7-րդ դար

Նկար 3. Վանի հարավային ափի Արծվաբեր վանքը:

Նկար 4. Հռոմկլա բերդը, որտեղ գտնվում է Սբ Ներսես Շնորհալու կառուցած եկեղեցին:

Նկար 5. Բարհալի եկեղեցին: