ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԱՐԻ ԳՆԱՆՔ «ԱԲՋՈ» ԽՄԵՆՔ

Լրացավ Աբիգ Ավագյանի ծննդյան 90-ամյակը

ԴԱՎԻԹ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ

«Աբջո», այսինքնՙ գարեջուր: Պարսկերենով աբՙ ջուր, ջոՙ գարի: Այդպես էր ինձ դիմում, երբ ուզում էր շրջապատին ցույց տալ, թե մենքՙ ինքն ու ես, մի առանձին, ուրիշներին անհայտ «ծտի լեզու» ենք խոսում, եւ կամՙ երբ ուզում էր, որ պոկվեինք, առանձնանայինք մեզ անդուրեկան, տհաճ մարդկանցից եւ գնայինք իսկապես «մի բան» խմելու: Բայց ոչՙ «աբջո»: Ինքը գարեջուր չէր խմում, ընդհանրապես չէր խմում որեւէ գունավոր խմիչքՙ գինի, կոնյակ: Ես էլ մի առանձնահատուկ սեր չունեի գարեջրի հանդեպ, եւ մեր «աբջոն» կրակե անգույն հեղուկն էրՙ օղին: Խմում էր քիչ, չէր ուտում բոլորովին: Արագ հարբում էր, որովհետեւ նրա նիհար մարմինը տարիներ, տասնամյակներ շարունակ ամբողջովին ներծծված էր ամենատարբեր տեսակի օղիներովՙ պարսկական «Խոլարից» մինչեւ հայրենական «Էքստրա», «փեչատնուց» մինչեւ «յաթրջի»: «Հարբել»ՙ մի քիչ շատ ասացի. հավեսով, հաճելիորեն մարխոշանում էր, եւ այդ երանելի պահերին էր, որ սովորաբար քչախոս (իսկ անծանոթների ներկայությամբՙ ընդհանրապես լռակյաց) Աբիգը դառնում էր այն սիրելի մարդը, ում կարող էիր ժամերով լսելՙ առանց ընդհատելու: Եվ լսում էիՙ տարված-զմայլված, երբեմն միայն հարցնելով իմաստը պարսկերեն որոշ բառերի կամ արտահայտությունների, որոնցով համեմում էր իր խոսքը: Այդ էլ, երեւի, անում էր հատուկ ինձ համար, որովհետեւ մենք մեր մեջ որոշել էինք, որ երկուսս էլ «պարսիկ» ենք, եսՙ հին (1828 թվականին Խոյից-Սալմաստից գաղթյալների շառավիղ), ինքըՙ նոր (1946-ին Թեհրանից հայրենադարձված): Եվ այդ «պարսկաբանություններով», կարծես թեՙ ուզում էինք ցույց տալ (հատկապեսՙ ես) մեր «պարսիկ լինելը», «պարսկությունը» (չնայած բացի «աբջոյից» ես գիտեի մեկ էլ «ջունամ»ՙ թանկագին, սիրելի բառը, որի թուրքերեն «ջանըմ» ձեւը մենք էլ օգտագործում ենք): Դա մեզ մի տեսակՙ յուրահատուկ իմիջ էր տալիս սեփական աչքում, զատում ուրիշներից եւ մտերմացնում, մոտեցնում իրար:

...Ի՞նչ էր մեր (ավելի ճիշտՙ իր) խոսածը: Ամեն ինչ եւ ոչինչ: Բայց, Աստվա՛ծ իմ, ի՜նչ երանելի պահեր ու ժամեր եմ ապրել այդ «ամեն ինչ եւ ոչինչ» զրույցների ընթացքում: Պատմում էր Թեհրանի իր մանկությունից, պապական հնամենի, մռայլ տնից, որ ծանր տպավորվել էր իր մտքում, երիտասարդությունից, սիրած աղջիկ Ժալեից, ով «կանաչ աչքեր ուներ»: Ժալեն պարսկուհի էր, այլակրոն, այդ պատճառով էլ չամուսնացան, թեպետՙ աղջկա ծնողները համաձայն էին: Ժալեից շատ չէր խոսում (ընդհանրապեսՙ ճոխալեզու չէր), բայց զգացվում էր, որ հին սերը դեռեւս մխում է հոգու խորքում: Պատմում էր Նիկոլ Գալանտերյանից: Դա ինձ ապշեցնում էր, որովհետեւ թախծոտ, նուրբ, սրտահույզ երգերի հեղինակը ինձ անհասանելի դասական էր թվումՙ բարձրոլորտ մշուշներում օրորվող: Իսկ ինքը Գալանտերյանի հետ «սուրճ է խմել, օղի է խմել»: Պատմում էր իրանական նովելի հիմնադիր «հիվանդ հանճարից»ՙ Սադեղ Հեդայաթից, ով հետագայում ինքնասպան եղավ: Սադեղի մասին պատմությունները լսում էի առանձնահատուկ անհագությամբ, որովհետեւ գիտեի նրան թեհրանահայոց «Նոր էջ» պարբերականից (որի կանաչակազմ պրակները մինչեւ հիմա էլ պահում եմ), եւ շատ սիրում էի: Պատմում էր զինվորական ծառայությունից: Իրանի ռազմաօդային ուսումնարանում 1939-ից ծառայել էր որպես օդաչու, ինչը ինձ համար զարմանալի զարմանք էր (ի վերջոՙ հայ գրողների մեջ օդաչուներ շատ չեն եղել), իսկ իր համարՙ իմ զարմանքն էր զարմանալի, մանավանդ, որ 1941 թվականին իրեն հեռացրել էին բանակիցՙ «օդային անկարգապահության եւ ինքնաթիռը դիտավորյալ աղետի ենթարկելու» մեղադրանքով: Պատմում էր այն տարիներից, որ անցկացրել էր Պարսկաստանի հարավումՙ Դեզֆուլ հորջորջյալ դժոխային վայրում, որտեղ երեք տարի աշխատել էր ճանապարհաշինական մի ընկերությունում: Պատմում էր, եւ աչքիս առջեւ հառնում էին նրա հերոսները, ովքեր, պարզվում է, միսուարյուն մարդիկ էին: Ինքն այդ մասին գրում է. «Կյանքն ինձ անհամեմատ ավելի շատ բան է տվել, քան գրքերը: Իմ գրվածքների հերոսներից ես ոչ մեկին չեմ հիշում, որ ինչ-որ չափով չունենա իր նախատիպը: Այն մարդիկ, որոնց հանդիպել եմ իմ կյանքի ճանապարհինՙ եւ՛ մանկության տարիներին, եւ՛ բանակում ծառայելիս, եւ՛ հարավում, եւ՛ վերջապես այստեղՙ հայրենիքում, այնքան բազմազան են եղել ու այնքան ինքնատիպ, որ այլեւս հարկ չեմ համարել ինչ-որ մտացածին կերպարներ հորինել»: Այդպես ես նորից ծանոթացա իր գրքերից ինձ արդեն ծանոթ օդաչու ընկերներին, «որոնք անդրջրհեղեղյան ինքնաթիռներով վարժություններ կատարելիս մեր աչքերի առջեւ ընկնում, ջարդուփշուր էին լինում», որսորդ Բաբեին, «ում մասին պատմում էին հարավային չայխանեներումՙ օփիումի կրակարանների շուրջը բոլորված», հոլանդացի Իվ Քրեստենսենինՙ «առաջնակարգ ինժեներ եւ առաջնակարգ հարբեցող», Դեզֆուլի իր շրջապատինՙ ածխի պես սեւացած, չորացած լոռեստանցիներ, քարեդարյան մտածողության մեջ լռված, կարծրացած գյուղացիներ, տարօրինակ մարդիկՙ վագրորս ծերունի Շեմսը, Սեյֆի երեք եղբայրները, ովքեր ողջ Լոռեստանում ահուսարսափ տարածող ավազակներ էին, «բայց երեխայի նման միամիտ»: Եվ Երկրորդ աշխարհամարտի ծանրագույն տարիներին, աշխարհից կտրված, իր անհույս միայնության մեջ պարփակված այդ անձուկ, լքյալ աշխարհի պատմությունները ինձ գրավում էին ճիշտ այնպես, ինչպես գրավել էին տարիներ, տասնամյակներ առաջ, երբ այդ ամենի մասին կարդում էի Աբիգի գրվածքներում: Այդպիսի մի զրույցի ժամանակ, հոգեկան զմայլանքի մի պահի, ինքնամոռացության մեջ հանկարծ սկսեց պարսկերեն բառեր արտաբերել: Զգացի, որ բանաստեղծություն է կամ նման մի բան: Ուստիՙ չխանգարեցի: Երբ լռեցՙ խորը շունչ քաշեց, օղուց կում արեց (եվրոպացու պես կում-կում էր խմում) եւ, առանց իմ հարցին սպասելուՙ ասաց. «Սա Իրանի ամենամեծ պոետներից մեկն է, ում տողերը արտասանեցի. 10-րդ դարի բանաստեղծ Մանուչեհրե Դամղանին: Ես շատ եմ սիրում հատկապես նրա այս բանաստեղծությունը, որի առաջին տողն է...»,- եւ նա նորից պարսկերեն արտասանեց ու հայերեն թարգմանեց. «Ես զարկված եմ, եւ ստվերներ եմ տեսնում»: Այսինքն, ինչպե՞ս թեՙ ես զարկված եմ: Այսինքն, հենց այդպեսՙ ես զարկված եմ, ես խմած եմ, նիրվանայի մեջ եմ գտնվում, տեսիլքների աշխարհում: Եվ այդ տողի տպավորության տակ ես գրեցի մի բանաստեղծություն, որը հենց այդպես էլ վերնագրեցի. «Ես զարկված եմ, եւ ստվերներ եմ տեսնում», ու նվիրեցի իրեն:

ԵՍ ԶԱՐԿՎԱԾ ԵՄ, ԵՎ ՍՏՎԵՐՆԵՐ ԵՄ ՏԵՍՆՈՒՄ

Սիրելի Աբիգին

Ես զարկված եմ, եւ ստվերներ եմ տեսնում,

եւ լողում են աչքերիս դեմ մշուշված -

քո նիհար դեմքն, ինչպես տխուր երազում,

եւ քո մազերն, ինչպես դրսի ձյունը թաց:

Ցուրտ է այնտեղ: Ցուրտ է այստեղ, այս փոսում,

եւ Գուրգենն էլ ուտելու բան չի տալիս,

բայց քո խոսքերն օղու նման են հոսում

եւ ջերմացնում սառած սիրտս ու հոգիս:

Եվ Թեհրանն է հանկարծ հառնում իմ առաջ,

արեւելյան այդ քաղաքը կորուսյալ,-

եւ Ժալե՜ն է վառում աչքերն իր կանաչ,

եւ նայում է ժպիտով հաշտ ու լքյալ...

Հեյ, ի՛մ Թեհրան... Եվ տխրում ենք նորից մենք,

բայց Դեզֆուլի արեւի տակ խելագար -

մարմին առած ստվերները սիրանենգ

շուրջս բացում են պարսկական մի ամառ:-

Ահա Բաբեն, ձեռքին զենքն իր հնամաշ,

օազիսներ - զովասուն ու անվրդով,

եւ անապատ, եւ առյուծներ հրաբաշ,

որ մոտենում, հոտոտում են մեզ սիրով:

Հոլանդացի Քրեստենսենը, միշտ հարբած,

հայհոյում է եւ կուլ տալիս իր վիսկին,-

եւ խանումներ, հին արհեստը վերհիշած,

ի՛նձ են կանչում, ի՛նձ - եւ ուրիշ ոչ մեկին:

Եվ բանաստեղծ Մանուչեհրե Դամղանին,

մեզ հետ նստած, քե՜ֆ է անում այս փոսում,-

եւ գլուխս կախած մեր խեղճ սեղանինՙ

ես զարկված եմ, եւ ստվերներ եմ տեսնում:

Եվ Դեմավենդ սարն է միայն սրբազան,

որ, ամպերում թաղված, լռում է անթարթ,

իբրՙ սուտ է, քա՜ղցր սո՛ւտ է ամեն բան,

եւ Բենդ գյուղից չի մնացել ոչ մի մարդ...

Բանաստեղծությունը տպագրվեց «Գրական թերթում»: Եվ նույն օրը, ուրբաթ, հրատարակչության իմ սենյակի դուռը բացվեց, ու մտավ Աբիգըՙ նիհար, դեմքը ինչ-որ սպիտակ փոշիով շպարված: Ուղղակիՙ մեռելային գիպսե դիմակ: Վախից եւ անսպասելիությունից վեր թռա: Բայց նա ինձ հանգստացրեց, ասելով, թեՙ երեսին ցան է դուրս տվել, եւ թվացյալ շպարն էլ շպար չէ, այլՙ դեղափոշի: Պարզապեսՙ պիտի տնից դուրս չգար, բայց, կարդալով «Գրական թերթում» իրեն նվիրված բանաստեղծությունը, որոշել է անպայման ինձ այցելել: «Լավն է,- իմ հարցական, անհամբեր հայացքին ի պատասխան ասաց նա:- Ինձ էլի բանաստեղծություններ են նվիրել (մեկի անունը տվեց), բայց դու սրտով ես գրել»: Հալբաթ ու սրտով չգրեի. չէ՞ որ իր պատմածներն էին, որ բանաստեղծություն էին դարձել, իր Թեհրանը, իր Ժալեն, իր Դեզֆուլը, իր Բաբեն, իր Քրեստենսենը, իր խանձված-ածխացած բնիկները, կավատներն ու մարմնավաճառները, սոսկալի շոգը, անապատի հրաշեկ առյուծներն ու արեւները... ի՛րը, ի՛րը, ի՛րը, որոնք նաեւ իմն էին դարձել: Միայն մի բառ խնդրեց փոխել. «Եվ տիկիններ, հին արհեստը վերհիշած» տողում տիկիններ բառը պնդեց, որ փոխեմ խանումներ բառով. «Այդպես ավելի ճիշտ է ու բնական»: Ես, իհարկե, այդպես էլ արեցի: Մնացած ամեն ինչը հավանել էր, եւ մենք անմիջապես դուրս եկանք դա նշելու:

...Աբիգին ես ճանաչել եմՙ մինչեւ իրեն անձամբ ճանաչելը: Անցյալ դարի 50-ական թվականների կեսերին եսՙ 10-12-ամյա երեւանցի մի տղա, հափշտակված կարդում էի նրա «Շիկացած հողը» վեպը: Ինձ անծանոթ իրականությո՞ւնն էր վեպը այդքան հետաքրքիր դարձնում, պարզ, անպաճույճ, անսեթեւեթ գրելաո՞ճը (ինչն ընդհանրապես բնորոշ էր վաղ Աբիգին), թե՞ անսովոր հերոսներն ու նրանց ոչ պակաս անսովոր, օտարոտի, ինձ խորթ մտածողությունն ու գործելակերպը: Չգիտեմ: Նյութը էլի Իրանի կյանքից էր, երկրի հարավում նստած ամերիկյան օկուպացիոն զորքերի, զինվորների (MP-ների) յուրօրինակ բարքերի, տեղի բնակչության հետ փոխհարաբերությունների մասին: Կրկնում եմՙ այդ ժամանակ ես Աբիգին անձամբ չէի ճանաչում, եւ դա բնական էր. հորս տարիքին էր (դեռ մի չորս ամիս էլՙ մեծ) եւ հորս ընկերը, եւ Աբիգի մասին ես ավելի շատ լսում էի հորիցս: Մի անգամ տուն բերեց գունավոր վերատպությունների մի տրցակ. «Աբիգին են ուղարկել Թեհրանից, ինձ նվիրեց»: Պարսկական գեղուհիների նկարներ էինՙ հարեմային հարճեր, մեծ, ծարիրված աչքերով, սրաթռիչ հոնքերով, շղարշներով պարուրված, կիսամերկ կամ լրիվ մերկ (պատշաճության սահմաններում): Մեր տանը այդ նկարները ֆուրոր հանեցին: Դրանցից մի քանիսը հայրս շրջանակել տվեց ու կախ արեց մեր մեծ սենյակի պատերին, իսկ մի քանիսն էլ, որքան գիտեմՙ դեռ մնացել են իր թղթերում: Եվ ամեն անգամ, երբ նայում էի փայտյա հաստ շրջանակներով, ապակու տակ ճնշված այդ հասարակ վերատպություններինՙ համակվում էի մի անծանոթ աշխարհի (Պարսկաստանի) եւ մի անծանոթ մարդու (Աբիգի) նկատմամբ անսահման հետաքրքրասիրությամբ. կարծես երկուսից էլ ինչ-որ արեւելյան մուշկերի, մուսկուսների, յուղերի եւ օծանելիքի, նույնիսկՙ «հաշիշի ու բալասանի» բուրմունք էր գալիս (թեպետ այդ բուրմունքներն ինձ դեռեւս անհայտ էին): Հետագայում, երբ արդեն մերձուստ շփվում էի Աբիգի հետ, նորից թվում էր, թեՙ այդ բուրմունքներն եմ առնում, միախառնված իր ամենագերադասելի բալասանիՙ օղու բուրմունքի հետ:

Աբիգի մասին ինձ զավեշտալի, տրագիկոմիկ պատմություններ էր անում ընկերսՙ Թոփչյան Ալիկը, ով Աբիգի հետ ապրում էր նույն շենքումՙ Կասյան փողոցում, գրողների բնակելի տանը: Չգիտեմ, թե այդ պատմություններից ո՛րն էր սուտ, ո՛րըՙ ղորթ (ասենքՙ ինչպես էին ընկերները խմած-փայտացած Աբիգին դեմ անում բնակարանի դռանը, զանգը տալիս եւ փախչում, որովհետեւ կինըՙ Լուսիկը, Աբիգին տուն հասցնողի գլխին միշտ կռիվ էր սարքում), բայց այդ պատմություններն ինձ աննկարագրելի հրճվանք էին պատճառում: Առաջ գնալով ասեմ, որ Աբիգի խմած «ինքնադրսեւորումները» ես ինքս էլ հետագայում բազում առիթներ ունեցա տեսնելու. եւ՛ սեղանի տակ փայտացած, անզգա վիճակում հայտնվելը, եւ՛ արմունկով սեղանի վրա անընդհատ հենման կետ փնտրելն ու չգտնելը, եւ՛ առանց այն էլ քչախոս Աբիգի անհոդաբաշխ, կցկտուր նախադասությունները, որոնք միայն մոտիկ մարդը կհասկանար, այն էլՙ եթե մինչ այդ մտքի թելը բռնել էր: Զարմանալի բան. մեկ ուրիշին «բոհեմիկ» պահվածքի, ազատ ու անկաշկանդ վարվեցողության այս «նաբոռը» չէր ներվի, բայց Աբիգին ներվում էր, ավելինՙ այդ ամենով էր Աբիգը Աբիգ, եւ նույնիսկՙ հաճելի: Ուրիշ կերպ նրան չէինք էլ պատկերացնում, որովհետեւ շատ բնական եւ օրգանական էր իր այդ պահվածքի մեջ, եւ բնածին մի ինտելիգենտությամբ իր այդ պահվածքը երբեք ուրիշի վզին չէր փաթաթում: Ինչպես ինքն էր իր մեկ այլ հին ընկերոջ մասին քամահրանքով ու դժգոհությամբ ասում. «Խմելը թողել է ու մարդահեսաբից, մարդ-իսանի ռանգից ընկել, զզվելի (չգիտես ինչուՙ ավելացնում ու շեշտում էր) կլյաուզնիկի մեկն է դարձել»: Ինքը մարդահեսաբում մնաց մինչեւ իր կյանքի վերջը: Մի անգամ հորս ասել էր. «Ձեզ հետ այլեւս չեմ ուզում խմել, հետաքրքիր չեք, ես Դավիթի հետ եմ ուզում խմել»: Դա ինձ ասաց նույն ինքը հայրսՙ մի քիչ շփոթված ու զարմացած: Բայց Աբիգը դա ինձ ասում էր օրը հազար անգամ... Իհարկե, մի քիչ էլ մարտահրավեր կար նրա ասածում, որովհետեւ միշտ նույնՙ նորություն, թարմություն, ջահելություն փնտրող Աբիգն էր մնում, անդադրում հոգին, որ այդպես էլ երբեք չծերացավ... Չհասցրե՛ց ծերանալ:

Մեկ այլ դեպք. «Գրական թերթում» ճապոնական պոեզիայից թարգմանություններ էի տպագրել (անգլերեն տողացիից կատարված): Կարդացել էր, շատ հավանել, մտել Գրողների միություն ու հորս իր հիացմունքն արտահայտել: Հայրս խնդրել էր կրկնել իր հիացական կարծիքըՙ գրող ընկերների ներկայությամբ: Այս անգամ էլ շփոթվելու եւ զարմանալու հերթը Աբիգին էր հասել: «Եղբայր, ի՞նչ մի տարօրինակ բան կա, լավ թարգմանություններ են, ի՞նչ է պատահել»,- ասել էր հորս եւ նույնը ասում էր ինձ: Չգիտեր, որ այն ժամանակվա ավագ գրողները (այժմՙ պանթեոններում հուղարկավորված) իմ եւ իմ սերնդակիցների նկատմամբ թերահավատության որոշակի բարդույթ ունեին (իսկ ոմանք այս աշխարհից գնացինՙ այդ բարդույթը այդպես էլ չհաղթահարած), եւ հորս խանդավառ անդրադարձը այդ բարդույթի յուրօրինակ դրսեւորումներից էր: Բայցՙ առաջ չընկնենք, հետ դառնանք ու շարունակենք մեր խոսքն ընդհատված տեղից:

...Այո՛, «Շիկացած հողը» իմ սիրելի գրքերից էր, թեեւ մի առանձնահատուկ գրական երեւույթ այդ վեպը դժվար է համարել: Ժամանակի գրաքննադատությունն այդպես էլ վերաբերվում էր վեպինՙ հայտարարելով երիտասարդ հայրենադարձ (այս վերջինը շեշտվում էր) գրողի ուշագրավ նորամուտ ընդամենը, ոչ ավելի: Հաջորդ վեպը («Նազելի Դալարյան», 1959) արդեն տիպիկ սովետական կենցաղագրություն էր, հասարակ բուժքույրի մի սրտաճմլիկ պատմություն, որից հիշում եմ մի հերոսի, ով ինձ համար զարմանալի էր ոչ միայն իր անունովՙ Էլիգյում Սերգեեւիչ, այլեւՙ որ ուտելուց առաջ ամեն ինչի վրա լիմոն էր մզում: Այն տարիներին, երբ լիմոնը (կիտրոնը) հազվագյուտ բան էր, եւ միայն թեյն էինք լիմոնով խմում, այն էլՙ «բարակ-բարակ» կտրտած եւ ոչ ամեն օր, այդ Էլիգյում Սերգեեւիչի սպառողական ու շփերթ լիմոնամզությունը , իսկապես, արտառոց մի բան էր իմ աչքում: Ուրիշ հիշարժան ոչինչ այդ վեպից մտքիս մեջ չի մնացել: Մտքիս մեջ ոչինչ չի մնացել նաեւ Աբիգի մյուս գրքերից: Պատճառը երեւի այն էր, որ չկար սեփական, ուրույն, միայն իրեն ներհատուկ նյութը ՙ խորքով ապրված եւ տարիների կարոտի ու ափսոսի, անցյալ կորուսյալ ու ներկա ապրեցնող գոլաբով ցողված-ջրդեղված... Այդ նյութը Աբիգը գտավ (չգտավՙ նյութն իր մեջ էր, պարզապեսՙ ի ցույց հանեց աշխարհին) անցյալ դարի 60-ական թվականների սկզբին: Կոնկրետ, շոշափելի, չհնարված նյութը: Սեղմ, զուսպ լեքսիկան, արեւելյան նուրբ թախիծը, իր սիրած պարսիկ դասականներից վերցրած իմաստուն, փիլիսոփայական մտքերը, կյանքի, մարդու, երազների անցողիկության, ունայնության տանջալի ներքնազգացողությունը, տողատակի խորքը նոր, անսովոր երանգներ էին հաղորդել Աբիգի գրչին: Կատարվել էր Ծննդի հրաշքըՙ սովորական թվացող գրողը աննկատելիորեն ու միանգամից դարձել էր հոյակապ, ընտիր արձակագիր:

Մամուլում սկսեցին երեւալ նրա «պարսկական շարքի» առաջին պատմվածքները, որոնք հետագայում ամփոփվեցին մի փոքրիկ ժողովածուի մեջՙ «Բենդ գյուղի վերջին մարդը» խորագրով (հետագայում ժողովածուն վերահրատարակվեց ավելի ստվար ծավալով, ու վերնագիրն էլ փոխվածՙ «Հարավային տենդ»): Հենց այս բարալիկ-լղարիկ ժողովածուն էլ դարձավ այն ժամանակվա հայ արձակի նշանավոր երեւույթներից մեկը: Բոլորը, հիացած իրենց առջեւ բացված անծանոթ աշխարհով, ինքնատիպ հերոսներով, դեպքերի ու դեմքերի խիստ վավերական, հավաստի ու համոզիչ նկարագրությամբՙ խոսում էին Աբիգ Ավագյանի մասին: Աբիգն իսկապես այդ օրերի (եւ հետագա բոլոր օրերի) փնտրված գրողն էր: Բայց ես, իրենով այդքան տարված ու հիացած, դեռ էլի անծանոթ էի իրեն:

...Մեր ծանոթությունը կայացավ 60-ականների կեսերին ու տեւեց համարյա 20 տարիՙ մինչեւ իր անակնկալ մահը: Իսկակա՛ն, ամո՛ւր, մտերի՛մ ծանոթություն, որը շատ արագ վերածվեց ընկերությանՙ չնայած տարիքների զգալի տարբերությանը: Ինձ հետաքրքիր էր Աբիգի հետ անցկացրած ամեն օրը, ժամը... Առավոտները զանգահարում էր ու լսափողի մեջ հատուկ բարձրաձայնելով հայտնում, թե, ասենքՙ Ֆորուղ Ֆորուղզադից կամ Նադեր Նադերփուրից (պարսիկ ժամանակակից բանաստեղծներ, որոնց ինքն էլ, ես էլ գիտեինք ու սիրում էինք) մի նոր հայերեն տողացի է արել եւ ուզում է, որ ես դա վերածեմ բանաստեղծության: Ուստիՙ պիտի հանդիպենք: Շուտափո՛ւյթ եւ անպայմա՛ն: Ես, իհարկե, հասկանում էի, որ դա իր կնոջՙ Լուսիկի համար սարքած թատրոն է, եւ իրեն պետք էր որեւէ պատրվակով տնից դուրս թռնել: Եվՙ հանդիպում էինք: Շուտափույթ եւ անպայման: Երբեմն այդ հնարքը չէր հաջողվում, բայցՙ էլի հանդիպում էինք: Գալիս էր հուզված, զայրացած, վրդովված. երեւում էր, որ տանը կռիվ է եղել, եւ ինքը մի կերպ է «դուրս պրծել»: «Եղբայր, ի վերջոՙ ես տղամարդ մարդ եմ, պիտի աշխատանքի գնամ, չէ՞: Հո չե՞մ կարող առավոտից իրիկուն կնկաս կողքին նստել»: Աշխատանքն էլ ողջ կյանքում ի՞նչ էր. գրական խորհրդատուՙ Գրողների միությունում: Կարելի էր ամիսներով գործի չգնալ (սկսնակ հազվադեպ այցելուներին «խորհուրդ չտալ», որովհետեւ մեզանում բոլորը դեռ է՛ն ժամանակներից ի ծնե հանճար էին եւ են), եւ ոչ ոք չէր էլ նկատի: Իդեալական պայմաններՙ օրդ ուզածիդ պես տնօրինելու համար:

Եվՙ տնօրինում էինք: Եսՙ ազատ, ինքըՙ ազատ: Ամբողջ օրն անցկացնում էինք միասին, մեծ մասամբ Գրողների միության «փոսում», որի տերն ու տիրականը հայտնի Գուրգենն էր (ում անունը բանաստեղծության մեջ արդեն հիշատակել եմ), որովհետեւ «տակից» խմիչք էր տալիս («փոսում» ոգելիցի վաճառքն արգիլված էր): Հաճախ էր լինում, որ սեղանի տակ թաքուն պահած շշի «հոտն առնելով»ՙ ճանճի պես վրա էին տալիս մի թաս ձրի արաղի գրողները: Դա Աբիգին դուր չէր գալիս, բայց լռում էրՙ հանդուրժողականությունից, քաղաքավարությունից, զսպվածությունից դրդված: Մի քիչ էլ, պիտի ասեմՙ արհամարհող էր, սակայն նրան չիմացող մարդուն դա բացարձակ անտեսանելի էր. իմացողն էր միայն հասկանում, որ Աբիգը «թքած ունի», ինչի մասին հետո հայտնում էր իր կարծիքըՙ առանձին, կարճ ու կտրուկ: Բայց, մեծ մասամբՙ չէր էլ խոսում, ինչպես ասացիՙ նրբորեն քամահրում ու շրջանցում էր: Նաեւՙ բարի էր, յուրօրինակ անցուցադիր, ես կասեիՙ անուշադիր, ցրված մի բարությամբ:

Սա ասում եմ, որովհետեւ ուզում եմ շեշտած լինել Աբիգի բնավորության ամենացայտուն գծերից մեկըՙ բնածին ազնվականությունը: Ինքն էլ արտաքինով ազնվական էր. բարեկազմ, միջահասակ (բայց, քանի որ նիհար էրՙ բարձրահասակ էր թվում), սպիտակահեր, գեղեցիկ գլխով, կանոնավոր, թեեւՙ փոքր-ինչ մանրիկ դիմագծերով, միշտ սափրված, կոկիկ հագնված (ինչը բնորոշ էր բոլոր հայրենադարձներին), մի տեսակՙ սլացիկ պահվածքով ու քայլվածքով, որոնցով շատ էր տարբերվում իր թափթփված, փնթի, «թավաքյալի» տեղացի ընկերներից: Այդպիսի գեղեցիկ, առինքնող, կիրթ արտաքինով մարդ ես քիչ եմ տեսել: Մի խոսքովՙ շատ նման էր իր գրականությանը, իսկ երբեմնՙ ավելի բարձր: Եվ Աբիգին ու իր գրականությունը պիտի դիտել միասին, մի անքակտելի միասնության մեջ: Գյոթեն ասում էՙ բանաստեղծին ճանաչելու համար պիտի ճանաչես նրա հայրենիքը: Աբիգի գրականությունը ճանաչելու համար պետք էր ճանաչել իրեն: Այդպիսի գրողներ էլի կան, եւ այդ մասին ես գրել եմ (օրինակՙ նույն Սլավիկ Չիլոյանը): Ուստի ես խոսում եմ ոչ այնքան գրողի, որքանՙ տեսակի մասին, որը գնալով անհետանում է: Մի ուրիշ գրողի համար որպես անձ ճանաչվելը գուցե անշահավետ լիներ, եւ իր գրականությունը այդ ճանաչողությունից տուժեր: Բայց, Աբիգի դեպքումՙ դա բարեբախտություն էր, եւ այդ փոխլրացումից իր գրականությունը միայն ու միայն շահում էր: Եվ ամեն ինչ ստացվում էր օրգանական ու ներդաշն:

...Մի անգամ Աբիգին հանդիպեցի Կիրովականում, «Գուգարք» հյուրանոցի դռանը (1968 թվականին էր, երբ ես, հանգամանքների բերմամբ, մի քանի տարով ստիպված «լքել» էի Երեւանը եւ գնացել Կիրովականՙ ժամանակավոր բնակության): Անակնկալ հանդիպումից երկուսս էլ շատ ուրախացանք: Ջերմորեն ողջագուրվելուց հետո, իմ պահանջկոտ հարցին, թեՙ ինչո՞ւ իր գալու մասին նախապես իմաց չի արել, մի քիչ նեղված ու տատամսածՙ պատասխանեց. «Մտահղացումներ ունեմ, նոր գիրք եմ պատրաստում, բայց Երեւանում առանձնանալ, կենտրոնանալ չի լինում: Այստեղ էլ չեմ կարողանում ինքս ինձ հետ մենակ մնալ. ամեն կողմից ընկեր-բարեկամներ են հայտնվում, տանում քեֆի եւ ուրախության: Մարդիկ անկեղծ սրտով են կանչում, մերժելը դժվար է: Այս անգամ որոշել եմ ինկոգնիտո մնալ, ի վերջոՙ անհարմար է, այս էլ քանի անգամ էՙ անպտուղ գնում-գալիս եմ: Աքորի էլ պիտի գնամ, 1941 թվականին Իրանում իմ ճանաչած կարմիրբանակային Գուրգեն Հովհաննիսյանը, որի հետ Դեզֆուլում շատ մտերմացաՙ աքորեցի էր: Հետո, 1943 թվականին, զոհվեց Կերչում: Ուզում եմ այցելել գյուղ, ծանոթանալ Գուրգենի ծնողների հետ (եթե կենդանի են), տեսնել բնությունը, միջավայրը, որտեղ մեծացել է Գուրգենը: Այդ մասին էլ եմ ուզում գրել, տարիների, տասնամյակների հոգու պարտք է, բայց չեմ կարողանում, ժամանակ չեմ գտնում»: Որքան հասկացաՙ վաղուց հնացած մի «ինտիմ» հարց էլ կողքից ուներ, որը, վերջապես, ուզում էր լուծել: Եվ այդպես էլ ժամանակ չգտավ, բազմօրյա խմություններից հետո Կիրովականից վերադարձավՙ նորից ոչ մի տող չգրած: Բայց, մեր մեջ ասածՙ այդ հարցում ինքզինքը շատ խիստ էր դատապարտում, ու նաեւՙ անարդարացի. լավ էլ գրում էր: Երբ տեղն ու ժամանակը գալիս էինՙ գործողությունը չէր ուշանում: Պարզապես պետք էր այդ եռամիասնությունն ապահովել, մնացածըՙ տեխնիկայի հարց էր, եւ Աբիգի կիրովականյան այցելությունը նույնպես անարձագանք չմնաց ու արտահայտվեց հաջորդ իսկ ժողովածուներից մեկում: Այնպես որՙ արտաքին տպավորությունը խաբուսիկ էր:

Ահավասիկՙ Աբիգի բնավորության մեկ այլ գիծը եւս, այս դեպքումՙ ո՛չ այնքան դրական (իմ կարծիքով). երբեմն կարող էր մոռանալ սեփական հոգսը, ցավը, անելիքը, անգամՙ գրելիքը, եւ կուլ գնալ ուրիշների պարտադրած ռեժիմին, ցանկությանըՙ թեկուզ եւ բարենպատակ: Դա եւս ինտելիգենտության մի յուրօրինակ, տիպիկ աբիգյան դրսեւորում եմ համարում:

Իսկ ե՞րբ էր գրում: Զարմանալի է, բայց թվացյալ վայրիվերո, անկարգապահ օրվա ռեժիմի մեջ գրելու ժամանակ միշտ էլ գտնում էր, ավելինՙ պակասը չուներ: Իսկական գրողի կյանք էր վարում, եւ ուրիշ ոչ մի կողմնակի բանի վրա չէր շեղվում: Կարողանում էր տանը փակվել: Թեհրանից բերած մի հին գրամեքենա ուներ, փոս ընկած տառերով (հայատառ գրամեքենա այն օրերում հատուկենտ մարդիկ ունեին): Հենց դրա վրա էլ առավոտից իրիկուն թխկթխկացնում էր: Եղել է, որ զանգահարել եմ իրենՙ տուն, եւ մինչ տիկին Լուսիկի հետ երկու բառ էինք փոխանակումՙ հեռախոսի մեջ լսվում էր Աբիգի գրամեքենայի միալար, ռիթմիկ թխկթխկոցը: Մի անգամ զանգահարեցի, թեՙ դուրս արի, հանդիպենք: Ասացՙ չէ, մտածում եմ: Ասացիՙ ի՞նչ ես մտածում: Ասացՙ բառ եմ փնտրում: Ասացիՙ բանաստե՞ղծ ես, ի՛նչ է: Պատասխանը մինչեւ հիմա էլ հիշում եմ. «Արձակում էլ, պոեզիայում էլ բառը միշտ պիտի իր տեղում լինի, գտնված լինի, ավելորդ չլինի»: Իր «պարսկական շարքը» հենց այդպիսին էՙ առանց բառային «խիբարի»: Ասածս գուցե այնքան էլ «գրականագիտական» չէ, բայցՙ այս է, ի՛նչ արած, քանզի իմ խնդիրը ամենեւին էլ Աբիգի գրականության «գրականագիտությունը» չէ: Եվ, մանավանդՙ «պարսկական շարքի» վերաբերյալ ես չունեմ եւ չեմ ընդունում ոչ մի դիտողություն, ոչ մի վերապահություն, որովհետեւ իմ վերաբերմունքը այս դեպքում լրիվ սուբյեկտիվ է: Եվ գրում եմ տասնամյակներ առաջ կարդացածիս ու հավանածիս անմիջական, առաջին թարմ տպավորության շնչով, խուսափելու համար հետագա տարիների (մանավանդՙ անձնական ծանոթության) նստվածքային շերտերի պարտադրող ազդեցությունից: Ուստի չեմ կարող, քննադատի վիրադանակը ձեռքիս, կտրել-կտրտել, անդամահատել-տրոհել հերձասեղանին դրված ստեղծագործության կենդանի, ապրող ու շնչող մարմինը, այսինքնՙ օբյեկտիվորեն, սառնասիրտ կերպով քննել ու դատել, «վերլուծության» ենթարկել, քայքայել ամբողջականությունը... Դա թող անեն ուրիշները, այդ գործի արհեստավարժները, իսկ իմը զգացմունքային վերաբերմունք է ընդամենը, հոգեկոչման պատրանք: «Տեսնես այդ տխրությունը որտե՞ղ կհասցնեմ...» :

...Հաճախ էինք հանդիպում, մանավանդՙ երբ որեւէ տոնական օր էր լինում: Այդպիսի տոները Սովետում շատ չէին եւ, իրենց «գաղափարական» բովանդակությունից վաղուց զրկվածՙ դարձել էին մարդկանց համար քեֆի եւ ուրախության մի փնտրված առիթ: Եթե ոչ բոլորի, ապա գոնեՙ մեզ համար: Նման օրերին մենք պոկվում էինք գրողների շքերթային շարասյունից եւ պարտադիր այցելում մոտակայքում ապրող ծանոթ-բարեկամների տները. նախՙ մտնում էինք իմ տուն, որովհետեւ մոտ էի ապրումՙ Ղուկասյան փողոցում, այնուհետեւ այցելում էինք իր հորեղբորըՙ քաղաքում հայտնի Բագիին (Բագին մաշկավեներոլոգ էր, բուժում էր տանը եւ, մասամբ, դրանով էր բացատրվում նրա հանրահայտ լինելը, բացի այդՙ ուներ «թուդեական» կոմունիստ-գործակալի բուռն անցյալ, որի պատճառով էլ շահի մարդկանցից շատ էր տուժել): «Թուդեականներին» Աբիգը չէր սիրում, հետեւանց անվանում էր «չեկիստներ», բայց Բագին նրա աչքում ուրիշ էր... Մեզ դիմավորում էր Աբիգի քույրըՙ Անտուանետը, նույնպես ալեհեր, գեղեցիկ ու բարեկազմ, բարեհամբույր մի տիկին: Հավաքվում էին 1946-ի 11 «ծիծեռնակները» (Աբիգի կինըՙ Լուսյան, միշտ ավելացնում էրՙ «12-երորդն էլ ես էի, բայց եկա Հայաստանՙ ագռավ դարձա», չնայած ամենեւին էլ ագռավ չէր, այլՙ մի տանջված, համբերահատ, «ճակատագրով դատապարտված» կին) եւ տան մշտական ընկեր-բարեկամներըՙ տարբեր տարիներին Հայաստան ներգաղթած. Եգանյան Համլետը (դոկտոր-պրոֆեսոր), Փահլեւանյան Օնիկը (գիտաշխատող), Հրայր Մովսիսյանը (գրականագետ), Ժորա Նալբանդյանը (ամբիոնի վարիչ), դերասաններ Մանարը (Երվանդ Մանարյանը), Զարեհ Տեր-Կարապետյանը եւ Իշխան Ղարիբյանը, երգիչ Հովհաննես Բադալյանը, նկարիչ Պարսիկ Լյովան (Բաղդասարյան Լեւոնը), Քաչալ Զարիկը, Կյուրոսը, 1963-ին եկածները, որոնցից մի քանիսն արդեն իմ համալսարանական ընկերներն էինՙ Մելիքյան Գուրգենը, Արարատ Ավանեսյանը («Արարատ Խանը»), Վահագն Ղուկասյանը... Էլի շատերը, բոլորին հիմա չեմ հիշում: Մի լավ ուրախանում էինք Բագիի նեղլիկ, բլբլոտած տանը, այնուհետեւ տեղափոխվում մեկնումեկիս տուն եւ շարունակում: Ես շատ էի սիրում, երբ սկսում էին պարսկերեն դասական պոեզիա արտասանել, իմաստալից մտքեր ու ասույթներ մեջբերել: Իրենք լեզուն գիտեին հրաշալի, բայց երբ փորձում էին ինձ համար թարգմանելՙ մի խղճուկ բան էր ստացվում: Ուստի խնդրում էի չթարգմանել, միայն լսում էի պարսկերենն ու ըմբոշխնում... Կարծես խոյեցի նախնիներիս ձայնն էի լսում, թեեւ նրանք երբեք պարսկերեն չեն խոսել. միայն առանձին բառեր էին օգտագործում: Աբիգը Աբովյան քաղաքում էլ ուներ պարսկահայ ընկերներ, եւ լինում էր, որ երկուսով պոկվում էինք ընկերախմբից եւ մի պատահական ավտոյով գնում Աբովյանՙ իր ծանոթներից որեւէ մեկի տուն: Այսպեսՙ մինչեւ ուշ գիշեր եւ, նույնիսկՙ մինչեւ մյուս օրն առավոտ: Երանելի՜ օրեր էին, ջահել էինք եւ այդ տեմպին դիմանում էինք: Ավելին, կարող էինք անհագորեն այդպես հա՛ շարունակել: Համենայն դեպս, ես որՙ կարող էի: Ինքն էլ, զարմանալիորեն, իրեն ձիգ էր պահում. այդպիսի օրերին նրան խմած երբեք չտեսա: Հիմա ցավով ու ափսոսանքով եմ մտաբերում այդ օրերը. «Անցան, գնացին, էլ չեն դառնալու» : Բայց այն ժամանակ նման բաներ չէինք էլ մտածում. պարզապեսՙ ապրում էինք, եւ ապրում էինք մե՛ր կյանքը, որ դեռեւս քաղցր հուշ չէր մեզ համար, այլՙ ռեալ, շոշափելի, կոնկրետ իրականություն:

...Հիշում եմ Աբիգի 60-ամյակի անշուք երեկոն Գրողների միության մեծ դահլիճում: Ի՞նչ մեծ, սովորական մի դահլիճ էր (հիմա էլ կա), որ լցված էր հազիվ մեկ երրորդով: Այդքանն էին Աբիգի գրականության եւ անձի երկրպագուները: Խոսում էին հավուր պատշաճի, մի տեսակՙ անկիրք, անտարբեր, կարծես թեՙ ավելի շատ սպասում էին հանդիսավոր մասից հետո տրվելիք բանկետին: Բանկետը եղավ, իհարկե, եւ շատ շքեղ բանկետ, իր տանը... Բայց, ամեն անգամ Աբիգի 60-ամյակի երեկոն հիշելիսՙ սիրտս լցվում է ցավով ու դառնությամբ, որովհետեւ ակամա մտաբերում եմ այսօրվա մերձգրական մանրապճեղ ոչնչության «60-ամյակի» շքեղ հոբելյանը, ֆիլհարմոնիայի Մեծ դահլիճում տրված գրական-գեղարվեստական բազմազգ ու բազմասեռ միջոցառումը, Կամերային երաժշտության տանը կազմակերպված սուտուփուտ մեծարումը, փծուն ճառերը, գեղագիր-ոսկետառ գովասանագրերն ու դոշին խփած գերատեսչական ժեշտերը... Եվ ինքս ինձ մրմնջում եմ. «Խե՜ղճ Աբիգ, ի՜նչ լավ է, որ չկաս ու չես տեսնում այս ամբողջ խեղկատակությունը»: Չնայած գիտեմ, որ էլի, սովորության համաձայնՙ ձեռքը պիտի թափ տար, արհամարհեր ու անցներ:

Այդպես, ձեռքը թափ տալով էլ անցավ իր կյանքի ճանապարհըՙ արհամարհելով փառքը, անունը, համարումը, կոչումները, շքանշանները, հոբելյաններն ու մեծարման երեկոները, պաշտոնապես տրվող պատիվն ու գնահատանքը, շքեղ հրատարակություններն ու մեծ տպաքանակները, մի խոսքովՙ այն ամենը, ինչին ձգտում են համարյա բոլոր գրողները: Չվարեց բացարձակապես ոչ մի պաշտոն, չխաղաց «հասարակական գործունեություն», խորշեց մեծամեծներին, հատկապեսՙ կուսակցական ու պետական ջոջերին մոտ-մոտ անելուց: Այն մի «Պատվո նշանն» էլ, որ ստացավՙ ավելի շուտ պատահականություն էր, քան օրինաչափություն: Թեեւՙ լիովին արժանի էր բոլոր պատվո շքանշաններին, պետական եւ հասարակական ուշադրության բոլոր հավաստումներին: Բայց... զարմանալի անտարբեր եղավ այդ ամենի նկատմամբ: Այստեղ ուզում եմ շեշտել Աբիգի բնավորության նախանձելի մեկ այլ գիծը եւս. աշխարհի ունայնության մի զարմանալի, կայուն ներքնազգացողություն ուներ, մի տեսակՙ «դերվիշական» վերաբերմունք (ավելի ճիշտՙ չվերաբերմունք) ամեն անցողիկի նկատմամբ, ինչին մենք կյանքում այնքա՛ն կարեւորություն ենք տալիս: Իսկապես, իր «արեւելաարեւմտյան» դաստիարակությունը, Պարսկաստանում ամենատարբեր դպրոցներում սովորելը (ամերիկյան, պարսկական, հայկական, ֆրանսիական. ի միջի այլոցՙ հենց այսպիսի՛ հերթագայությամբ), թեհրանյան խայտաբղետ շրջապատը իրենց կնիքն էին դրել նրա հոգեկան աշխարհի ձեւավորման վրա: Բայց, իհարկեՙ գերիշխում էին արեւելյան, պարսկական միստիկ աշխարհազգացողությունը, կյանքի ու մահվան հանդարտ, անշտապ, փիլիսոփայական ընկալումը: Չնայածՙ իր մահը (որքա՛ն չի սազում այս բառն Աբիգին) անհեթեթ էր ու անակնկալ (տանը հարթ տեղում ընկավ ու քունքը խփեց գրասեղանի ոտքին): Եվ թաղումն էլ իր 60-ամյակի երեկոյի պես սակավամարդ էր ու անշուք: Երբ դագաղն իջեցնում էինք շիրմափոս, հիշում եմՙ հանկարծ հուղարկավոր թափորի միջից լսվեց Լեւոն Ներսիսյանի բարձր ձայնըՙ սպասեցե՛ք: Ձայն չէր, ինքնաբուխ, սրտակեղեք ճիչ էր, հանկարծակի պոռթկում... Խոսեց, չգիտեմՙ Աբիգի՞ մասին, ի՞ր մասին, մե՞ր մասին, բայց խոսեց բուռն, արտիստիկ, իմաստալից, ինչպես միշտ: Ողբերգական, ազդեցիկ ելույթ էր, կարելի է ասելՙ մի սիմվոլիկ (ինքնա)դամբանական, որ մինչեւ հիմա մտքիցս չի գնում: Հատկապես մի բառ էր անընդհատ կրկնումՙ ռեֆրենի պես. «Մա՜րդ էր»: Ուրիշ դամբանական խոսք այդ օրվանից չեմ հիշում. երեւիՙ եղել է... Դագաղը դրինք փոսը ու հողը լցրեցինք վրան: Այդպես վերջացավ Աբիգի երկրային կյանքը:

...Աբիգը կյանքում միայնակ մարդ էր, չնայածՙ սիրված բոլոր իրեն ճանաչողների կողմից, միայնակՙ ի մեջ խուռն ժողովրդյան, միայնակ այնքան, որքան կարող է լինել զգայուն, արվեստավոր հոգին: Իսկ Աբիգը շատ զգայուն հոգի էր: Այդ իմաստով նա նման էր իր «սարոյանական» հերոսներինՙ վանեցի Գրիգորին, լիմեցի Սերոբին, ադանացի Բարեղամին... Ցեղասպանության զոհերի հետեղեռնյան մնացորդաց, այնքա՛ն տարբերՙ ուրիշ գրողների համանման կերպարներից. ահավասիկ Աբիգի բերած եւս մի նորությունը, որովհետեւ պատճառի մասին չէր խոսում (այդ մասին արդեն վիթխարի գրականություն կար), այլՙ ոչ պակաս սոսկալի հետեւանքի: «Տնավեր լաճ» հայու բեկորներ, աշխարհի ճամփեքին օրորվող եղեռնազարկ, անխարիսխ հոգիներ, որոնք ոչ մեկին պետք չեն, որոնք ոչ մեկին հասկանալի չեն, որոնք ոչ մեկին չեն սպասում, եւ որոնց ոչ մեկը չի սպասում, որովհետեւ իրենց վիշտը ոչ մեկը չի կարող տանելՙ իրենցից բացի: Իրենք էլ չեն դիմանում այդ վշտի ծանրությանը, կոտրվում են ճակատագրի հարվածներից եւ, կարծես, հենց իրե՛նք են ձգտում դեպի սեփական վախճանըՙ ճրագի վրա գնացող թիթեռի նման: «Շալակդ առած այս վշտի բեռը որտե՞ղ, որտե՞ղ կգցես» :

Բայց նաեւՙ տարբերվում էր իր հերոսներից, որովհետեւ պարսկահայը լրիվ արեւմտահայ չի, ավելի ճիշտՙ լրիվ արեւելահայ է. եւ՛ խոսվածքով ու հոգեբանությամբ, եւ՛ մտածելակերպով ու դաստիարակությամբ, եւ՛ բարքերով ու առօրյայով, եւ՛ նիստուկացով ու սովորություններով, եւ՛...… մի խոսքովՙ մենթալիտետ ասվածով: Մանավանդՙ ճակատագրով: Այս վերջինը խիստ կարեւոր է: Պարսկահայերը չտեսան այն ճնշումները, որ դարերով տեսան տաճկահայերըՙ ազգային, կրոնական ու տնտեսական եւ, որպես հետեւանքՙ եղեռն, հայրենազրկություն, գաղթի ճամփաներ, երկրեերկիր թափառումներ... Ոչ միայն չտեսան, այլեւ ավելին. իր իսկ վկայությամբՙ Աբիգը Պարսկաստանում ունեցավ անհամեմատ բարեկեցիկ ու ապահով կյանք, որը շարունակությունն էր յուր նախնյացՙ նույնքան բարեկեցիկ ու ապահով կենաց էստաֆետի: Այդ իսկ պատճառով Աբիգի թախիծը, մի տեսակՙ «տիեզերական», «համամարդկային», «ընդհանրական» բնույթ ուներ, եւ խթանվում էր այն «արեւելաարեւմտյան» աշխարհազգացողությամբ, որի մասին խոսեցի վերը, եւ որը հիմքում չուներ որեւէ կոնկրետություն... Եվ սա այն դեպքում, երբ, ինչպես ինքն է գրումՙ իր հերոսները զուտ կյանքից վերցված, ոչ մտացածին կերպարներ են (դա նույնպես նշել եմ): Այսինքն, մի կողմիցՙ կենսական նյութի, կոնկրետ նախատիպերի գերակայության, մյուս կողմիցՙ կոնկրետությունից զերծ, արեւելյան միստիցիզմով տոգորուն վիրտուալ մի «կենսափիլիսոփայություն»: Եվ այս սիմբիոզը իր ստեղծած եզակի վավերական արժեքիՙ «պարսկական շարքի» պատմվածքների յուրահատկությունն է, ինչը պիտի անպայման նկատի ունենանք, երբ խոսում ենք Աբիգի գեղագիտությունից: Բայց, կարծես թեՙ անցնում եմ գրականության տեսությանը, ուստի հենց այստեղ էլ ընդմիջարկեմ: Չնայածՙ եթե անձն ու գրականությունը, ինչպես տվյալ դեպքումՙ նույնանում, մի անքակտելի միասնություն են կազմում (երրորդելով նշեմ, որ այդ մասին նույնպես խոսել եմ), ապա հնարավոր չէ ներկայացնել երեւույթի մեկ երեսը (իպոստասը) միայն: Այդ պատճառով է, որ երբեմն շեղվում եւ ընկնում եմ տեսության ջրերը: Բայց, միեւնույն է, թիրախն էլի Աբիգն էՙ անձն ու գրականությունը մեկ ամբողջության ծիրում մեկտեղված:

Մի անգամ ինձ ասաց. «Չգիտեմՙ ո՞վ եմ, ի՞նչ եմ, երկնքո՞ւմ եմ, թե՞ երկրի վրա: Օդում առկախ թպրտացող ինչ-որ բան եմ: Երեսուն տարուց ավելի է, ինչ ապրում եմ այստեղ, մի այդքան էլՙ ապրել եմ Իրանում, բայց էլիՙ մարմինս այստեղ է, միտքսՙ այնտեղ: Եվՙ հակառակը: Այդպես էլ կյանքում իմ տեղը չգտա, մնացի ճողված, որովհետեւ այնտեղ ծննդավայրս է, այստեղՙ հայրենիքս»: Այսպես կամ մոտավորապես այսպես: Եվ սա ասելիս այնպիսի մի անպարագիծ թախիծ կար աչքերում, որ ես էլ հուզվեցի. երկար ժամանակ լուռ էինք: Այնժամ ես ի՞նչ իմանայի, որ մի 20-30 տարի հետո նույն դժվարին հարցը, նույն ողբերգական երկընտրանքը իր ողջ ահագնությամբ ծառանալու է մեր շատ ու շատ հայրենակիցների առջեւ, ծանրանալու է շատ ու շատ մարդկանց հոգիների վրաՙ արտագաղթող թե ներգաղթող: Իր ճակատագրով Աբիգը կարծես թե կանխորոշեց մի հոգեվիճակ, որն այսօր համազգային մարտահրավեր է դարձել: Տարիներ առաջ դա չէինք կարող գուշակել ո՛չ ես, ո՛չ էլ նույնիսկ ինքը: Բայց մի ծանր կանխազգացում իր «արեւելաարեւմտյան» սիրտը գուցե ուներ:

...Այսօրվա սերունդը (նույնիսկՙ գրական) Աբիգ Ավագյանին չի ճանաչում, իր գրականությունն էլ կորել է օրերի դարձդարձիկ, խելահեղ ընթացքի մեջ: Եվ վստահ եմ, որ ոչ մեկը այսօր չէր էլ հիշի Աբիգի ծննդյան 90-ամյակը, բացի ինձ նման հատուկենտ «աբիգասերներից», որոնց հոգու խորքում Աբիգը մնացել է ընդամենը որպես անձնական մի հուշ, «կյանքի դավթարից» պոկված անհատական մի պատառիկ, որը քշվում է մոռացության քամուց... Ես շատ եմ ցավում դրա համար, բայց ոչինչ անել չեմ կարող, բացի նրանից, ինչը որ անում եմ հիմա, այսինքնՙ փորձում եմ թղթին հանձնել այս պատառոտված, անկարգ, կցկտուր տեսիլքները: Թեեւ գիտեմ, որ էլի լրիվորեն չեմ ասում այն ամենը, ինչով լիքն է իմ հոգին: Չեմ կարողանում: Բառերը չեն հերիքում:

Ես հաճախ եմ մտածում Աբիգի մասին: Ո՞րն էր նրա առաքելությունը այս երկրի վրա: Ինչո՞ւ այդպես ապրեց, եւ ոչ այլ կերպ: Ինչո՞ւ այդպես անակնկալ, անհեթեթ, հանկարծակի կնքեց յուր մահկանացուն: Ի՞նչ էր իր գրականությունը (իր անձը), որ ասուպի պես փայլատակեց ու անցավ, ո՞ւմ էր պետք: Եվՙ պե՞տք է դա արդյոք այսօրվա աշխարհում, երբ տրորելով անցնումՙ չեն էլ նկատում, որ մարդ են տրորել: Ի՞նչ եղավ նրա արյունը: Հարցեր են (եւ էլիՙ շա՛տ), որոնք գիշերային հաճախանքի պես գալիս ու սրտաճմլիկ մտորումների են մղում, ստիպում խորանալ: «Տեսնես Ֆեթնեն ի՞նչ եղավ...» : Բայցՙ չեմ ուզում քրքրել առանց այն էլ քրքրված իմ հոգին, կարծես վախենում եմ ձեռք տալ մի աճյունի, որը մատների հպումից կարող է հանկարծ անէանալ, փոշի դառնալ, կորսվել անդարձ:

Եվՙ կարոտում եմ: Ժամանակավրեպ զգացում, մանավանդՙ մեր անմարդկային, պրագմատիկ դարում, բայց նաեւՙ մարդկայնացնող, սիրտը փափկացնող: Առաջացող տարիքի նշան, բայցՙ կարոտի մասին պիտի ասեմ, որովհետեւ այն աշխարհում հիմա իմ մտերիմներն ավելի շատ են, քանՙ այս: Թե ե՞րբ բալանսը փոխվեց ի վնաս ապրողներիՙ ինքս էլ չիմացա: Այդպես դավադիր մութն է աննկատ իր բանվածքը գործում: Եվ իմ հուշերի մշուշում հիմա ավելի շատ մեռյալներ են օրորվում, քանՙ ողջեր: Բայցՙ հարազատ մեռյալներ, ո՛չ սոսկալի, որովհետեւ մխիթարիչ են եւ հուսադրող:

Ե՛վ գիշերներով երազ են գալիս, եւ՛ ցերեկներով մտքիցս չեն գնում: Եվ հառնում են սիրելի դեմքեր, սիրելի դեպքեր: Ցուրտ ու խավար տարիների զոհՙ իմ հորնումորն եմ կարոտում, որոնց երկուսին էլ «ասֆալտից վերցրի, - ու նետեցի երկինք» : Իմ հորեղբայր Ռաֆիկին եմ կարոտում, ով խմելուց մեռավ: Իմ հորաքույրերի վաղամեռիկ որդիներ Վիլիկին ու Մարատին եմ կարոտում: Իմ վաղամեռիկ ընկերներ Չիլոյին ու Տավրոս Դաշտենցին եմ կարոտում: Իմ շրխկան ջահելությունն եմ կարոտում, երբ ապրում ու չէինք մտածում, թեՙ մահ կա աշխարհում, կորուստ կա, անդարձ հեռացում: Այս տանջալից, անձկագին մտքերն ինձ պաշարեցին նաեւ 1999-ի հոկտեմբերի 27-ի գիշերը, երբ, ահաբեկիչների ավտոմատների տակ 18 ժամ պատանդվածՙ մտաբերում-վերհիշում էի իմ ամբողջ անցածը, եւ մտովի հրաժեշտ տալիս կյանքին (այդ մասին մի օր դեռ կգրեմ): Կարոտներն արդեն ինձ ավելի են տանջում, քան կրքերը: Ո՞վ հնարեց այս կարոտ բառը, որի զուգահեռը աշխարհի ոչ մի այլ լեզվում չկա, ու տվեց հային: Երեւիՙ ոչ մի ազգ այնքան կառչած չէ իր անցյալից, այնքան չի նայում հետ, որքան մենք, հայերս: Երբեք իր լրումին չհասած մի անցյալ, որը, ներկայում փայփայելովՙ ուզում ենք հասցնել ապագա, ու չենք հասցնում, ու այդպես էլ մնում ենք կարոտների ցանցում թակարդված... Եվ կարոտում եմ, շատ եմ կարոտում, շատ բանի եմ կարոտում. այս անծանոթ, օտար քաղաքումՙ իմ հին Էրեվանն եմ կարոտում, ռեկլամների պայծառ լույսերի ներքոՙ իմ թափառումների մութ փողոցներն եմ կարոտում, այս հաշվենկատ սերերի աշխարհումՙ իմ անարծաթ սերերն եմ կարոտում, այս ճղճիմ, մերձգրական մարդուկներին ի տես, որ գրող են սեպվումՙ իմ իմացած մարդկանց եմ կարոտում: Աբիգին եմ կարոտում:

Սեպտեմբեր, 2009թ.