ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԻՄ ՀԱՅՐԸՙ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ ՀՐԱՉՅԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԸ*

«Եվ հետմահո՛ւ կյանքից մի քիչ վախենալ»

ԴԱՎԻԹ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ

Վերնագրում բանաստեղծ բառը հատուկ շեշտադրությամբ եմ ասում ոչ միայն այն պատճառով, որ բանաստեղծ էր, այլեւՙ որ բանաստեղծ էր ամեն ինչում եւ բոլորեքյան : Այդ «բանաստեղծ էր ամեն ինչումը» արտահայտվում էր թե՛ կյանքում, թե՛ արվեստում: Եվ միշտ չէ, որ այդ արտահայտումները լինում էին «դրական»: Ես կարող եմ վկայել դա, որովհետեւ այդպիսի «ոչ դրական» ինքնադրսեւորումներից հետո տեսել եմ նրա հոգեպես անհանգիստ, մտատանջ, չասելու համարՙ խռովահույզ վիճակը: Իմ վկայությունը կարեւոր եմ համարում (եւՙ ոչ միայն այս հարցում), որովհետեւ ինձանից բացի ուրիշ էլ ո՞վ կարող էր այդքան առիթներ ունենալՙ մերձուստ շփվելու, անկեղծ, մինչեւ հոգու խորքը թափանցող զրույցներ վարելու նրա հետ, տեղյակ լինելու նրա կյանքի շատուշատ դրվագների, որոնք անհայտ են մնացել ուրիշների համար: Մանավանդ որՙ մեր հարաբերությունները պարզապես հայր եւ որդու փոխհարաբերություններ չէին, այլՙ ընկերություն երկու հարազատ հոգիների միջեւ (հատկապեսՙ իր կյանքի վերջում), ինչին չէր խանգարում նույնիսկ տարիքային տարբերությունը: Ասեմ ավելին. մինչեւ իր ողբերգական, անհեթեթ ու անակնկալ վախճանը Հրաչյա Հովհաննիսյանը մնաց նույն խանդավառ, ոգեւորված, կյանքին սիրահարված պատանի բանաստեղծը, ինչպիսին եղել է իր կյանքի արշալույսինՙ 13-14 տարեկան հասակում: Գրական աշխարհում ցայսօր էլ շրջում է մի անեկդոտանման իրողություն, որի մասին իրենց հուշերում հիշատակում են նաեւ իր սերնդակից գրողները: Պատմությունը հետեւյալն է. գրողական հանդիպումներից մեկի ժամանակ Հրաչյա Հովհաննիսյանը այնպիսի վառվռուն, սիրահարված հայացքով է նայել Մարիետա Շահինյանին, որ վերջինս, պառավավարի խունջիկ-մունջիկ գալով, իբր «տրտնջացել» է. "Что он смотрит на меня такими влюбленными глазами? Мне уже 70 лет!"

Անեկդոտանման այս իրողությունը, որ պատմվում եւ բարեհոգի ծիծաղ էր հարուցում տարիներ, տասնամյակներ շարունակՙ շատ բնորոշ է Հրաչյա Հովհաննիսյանին: Բայց Մարիետա Սերգեեւնան եւ այս պատմությունը «հատուկ խնդալով» տարածողները մի բանում հաստա՛տ սխալվում էին. Հրաչյա Հովհաննիսյանը պարզապես «սիրահարված աչքերով» չէր, որ նայում էր Մարիետա Շահինյանինՙ 20-րդ դարասկզբի ռուսական պոեզիայի «արծաթե դարի» նշանավոր ներկայացուցչուհուն, Ալեքսանդր Բլոկի խանդավառ երկրպագուհուն (արդյո՞ք միայն), Սովետի շրջանի հայտնի արձակագրուհուն, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսին, Լենինի շքանշանակրին, ով թե՛ երիտասարդ տարիներին, թե՛ հատկապես իր 70-ամյա «չարիքում» առանձնապես մի նայելու բան չի եղել ու չէր: Հրաչյա Հովհաննիսյանը սիրահարված էր ընդհանրապես, սիրահարված էր կյանքին, ընկերությանը, գինուն, կանանց եւ, իհարկեՙ Պոեզիային: Պոեզիայինՙ մեծատառով: Այդպես էլ գրում էր. «Ոչ մեկից տարիք ես չեմ գողանում, Ես ի՛մն եմ ուզում, եւ ոչինչ ավել» : Այդպես էլ ասում էրՙ կշտամբողներին ի պատասխան. «Ես իմ չապրած ջահելությունն եմ ապրում, ուրիշ ոչինչ»: Եվ այդպես էլ ապրում էր: Ստալինյան 37 թվի ահերից փախցրած, Մեծ Հայրենականի մահերում գնդակահարված, հետպատերազմյան դավերում փշալարված, սիրո ցավերում տառապած իր ջահելությունը... Այդպես սիրահարված էլ ապրեց իր ամբողջ կյանքըՙ վերջին տարիներին մի քիչ շփոթված, «նոր երկրում» իր տեղը չգտած, 90-ականների ցրտի ու խավարի մեջ սառչելով, կորուստների մորմոքը սրտում անթեղած, քաղաքական վայրիվերումներին ապշահար նայելով, ազգի ճակատագրով անհանգիստ ու մտահոգ, բայցՙ միշտ լավատես ու հույսը երբեք չկորցրած: Այդպիսին եղավ ու այդպիսին մնաց իմ հայրըՙ բանաստեղծ Հրաչյա Հովհաննիսյանը, ում ես կատակով անվանում էի «անուղղելի օպտիմիստ» , ինքը իրենՙ էվոլյուցիոներ (հակառակՙ ռեւոլյուցիոների , որի տիպն ու տեսակը չէր ընդունում), իսկ հանրությունը ճանաչում էր որպես բանաստեղծի ու «կյանքի մարդու»:

Մենք խոյեցիներ ենք: Հորական կողմից իմ նախնիները 1828թ. գաղթել են Պարսկաստանի Խոյ-Սալմաստի (պատմական Հայաստանի Հեր եւ Զարեվանդ գավառները) Հաֆթվան գյուղից ու եկել-հիմնավորվել ներկայիս Կոտայքի մարզի Շահաբ (թարգմանաբարՙ Թագավորական ջուր, Արքայաջուր) գյուղում: Գյուղի միջով է հոսել հայտնի Կրխբուլաղը (Քառասուն աղբյուր), որի անմահական, պաղպաջուն, ականակիտ ջրերը, Հատիսի ալպիական լանջերից իջնելով, հասել են մինչեւ Երեւան: Այդ զովասուն, գեղատեսիլ, ջրառատ (այն ժամանակ) գյուղում է ծնվել ու մեծացել Հրաչյա Հովհաննիսյանըՙ ապագա բանաստեղծը:

Հաֆթվանցիների գաղթը գլխավորել է գյուղի քահանանՙ Տեր Ղազարը, ով քահանայություն է արել նաեւ Շահաբում: Իր մինուճար դստերըՙ Շուշանին, հարսնության է տվել իմ ապուպապ Հասրաթենց Հովհաննեսին: Ինքըՙ Տեր Ղազարը, նաեւ քարտաշ էր ու բանաստեղծ (նախնյացս կողմից ինձ հայտնի առաջին բանաստեղծը): Հետաքրքրական մարդ է եղել, կենդանության օրոք (1843 թ.) տաշել է իր իսկ տապանաքարը եւ վրան սեփական ձեռքով փորագրել.

Այս է տապան տեր Ղազարին

Որ է որդի խեղճ Պողոսին

Տեղյավ եմ ես Սալմաստեցի

Ընդ գաղթելոցն յայս գյուղ անցի

Ձեռամբ զքարս զայս կազմեցի

Մինչդեռ էի ես կենդանի

Խնդրեմ, հայցեմ հայել այս քար

Ողորմեայիվ հիշել զիս հար

Վախճանս եղեւ Հայոց թուին

Հազար երեք հարյուր երկուքին.

ՌՅԲ (1853)

Մահացել է տապանաքարը շինելուց ուղիղ 10 տարի հետո, իր կանխատեսած օրը: Այսպես, մեր տոհմաբանությունը գնում է մինչեւ 18-րդ դարի կեսերը, մինչեւ «խեղճ Պողոսը»: Քահանա, ռանչպար ու արհեստավոր են եղել իմ նախահայրերը, ու նաեւՙ բանաստեղծ. Տեր Ղազարի մասին արդեն ասացի, բայց նա միակը չէր: Հորս պապըՙ Եսային, «իրանից խաղեր էր կապում», բանաստեղծ էր իմ պապըՙ շահաբեցի դուրգար (հյուսն, ատաղձագործ) Ուստա Կարապետը, բայց բանաստեղծությունը որպես կյանքի գործ, հոգու կանչ ու վերուստ կոչումՙ դարձավ Հրաչյա Հովհաննիսյանի առաջնահերթությունը, առանձնաշնորհումն ու փառահամարը:

Սիրուն մարդ էր, սիրում էր աշխարհը, մարդկանց, եւ իրեն էլ սիրում էին: Մահից անմիջապես հետո քաղաքում անհավանական, արտառոց ու մտացածին շատ լուրեր տարածվեցին, որովհետեւ, կրկնում եմՙ իրեն սիրում էին, ու անկեղծորեն ցավում կատարվածի համար: Միջահասակ էր, առողջ, լիքը մարմնով (առաջացած տարիքումՙ փոքր-ինչ կլորիկ ու գնդլիկ), վերն ասվածՙ «սիրահարվածության կնիքը» երեսին, մշտապես ժպտուն, պայծառատեսք ու բարյացակամ: Ուղղակիՙ լույս էր ճառագում: Եվս մի պատմությունՙ իր հետ կապված. ժամանակին հայտնի մերձգրական մի օրիգինալ անձնավորությունՙ առակագիր եւ առակախոս Հուսիկ Խանդամուրը, նամակագրական-սիրային կապ է հաստատում մոսկվացի մի ռուս բանաստեղծուհու հետ: Կինը խնդրում է Հուսիկի լուսանկարը: «Աժբատես» մեր հերոսն էլ, ճարահատ, ուղարկում է... ընկերոջՙ Հրաչյա Հովհաննիսյանի լուսանկարը: Կինն անմիջապես ինքնաթիռի տոմս է վերցնում ու թռչում-գալիս Երեւան: Ձախորդ «սիրահարին» ֆիասկոյի չմատնելու, զավեշտային իրավիճակը փրկելու եւ ծպտյալ Հուսիկին չբացահայտելու նպատակով, ընդառաջելով վերջինիս թախանձանքինՙ ռուսուհուն դիմավորելու համար օդանավակայան է գնում Հրաչյա Հովհաննիսյանը: Թե ինչպես ավարտվեց սույն պատմությունըՙ կարելի է միայն ենթադրել. հայրս այդ մասին երբեք չխոսեց:

Ընդհանրապեսՙ դրսի մարդ էր: Քավ լիցի, որեւէ ակնարկ չեմ անում, այդպիսին են եղել գրողներից (եւՙ ոչ միայն հայ) շատերը: Պարզապեսՙ հորս ու իր ընկերախմբի («կոլխոզի») «տնախուսությունը, տնափախությունը» (այլ կերպ չես ասի) ուղղակի առասպելական բնույթ էր կրում: Իր խոսքն էՙ գիշերվա հազարին, խմիչքից եւ հոգնությունից օրորվող ու ճոճվող իր ընկերներին ուղղված. «Է՞լ ինչ անենք, որ տուն չէթանք»: Հենց այդպեսՙ «էրեվաներեն» ու լակոնիկ: Բայց նաեւՙ համով-հոտով ու կոլորիտային: Թեեւ, ի՛նչ ասեմՙ գուցե մեկ ուրիշը այս խոսքերում կտեսնի թափառիկ, անկանոն, ցոփ ու շվայտ կյանքի մի հերթական դրսեւորում: Եվՙ գուցե ճիշտ կլինի, ինչպես որ ճիշտ են լինում աշխարհի բոլոր բարոյախոսներըՙ միշտ:

Ի դեպՙ «ցոփ ու շվայտի» մասին: Ընկերներիցս մեկը մի օր փողոցում մոտենում է իրեն, բարի բառեր ասումՙ էս ի՛նչ լավ, ջահել տեսք ունեք, էս ի՛նչ ուրախ, առողջ եք երեւում եւ այլն: Հայրս ապահովագրող մի շուտիկությամբ իսկույն վրա է բերում. «Ցոփ ու շվայտ կյանքից չէ, սիրելիս, գեներից է, գեներից, մեր սորտն է էդպես»: Ընկերս պատմում էր, ու միասին քահ-քահ ծիծաղում էինք:

Սիրուն էր պահվածքը, բարեսիրտ ու կամեցող, հաճախՙ առույգ ու կրակոտ ժեստիկուլյացիայով, անդրադարձըՙ աշխույժ ու անմիջական, խոսքը, արձագանքըՙ ջերմ ու անկեղծ: Այդ ամենով նա գրավում էր մարդկանց, իսկույն դառնում ուշադրության կենտրոն. մարդիկ անընդհատ ուզում էին շփվել հետը, անգամ երբ առանձնապես շփման, առնչության եզրեր չունեին էլ: Իսկ երբ երգում էր, ապա դառնում էր սիրո եւ պաշտամունքի մի իսկական թիրախ: Երգում էր նա հաճախ, հատկապեսՙ ուրախ սեղանների շուրջ: Սայաթ-Նովա, հայկական ժողովրդական երգեր, քաղաքային ֆոլկլոր, գուսանական, ազգային (վերջինըՙ մեր Կարապետ պապի ազդեցությամբ), պատերազմից բերած երգեր (ռուսերենով), շատ երգեր իր իսկ բառերովՙ Թ.Ալթունյանի անսամբլի համար գրած եւ բավական տարածված. ահավասիկ նրա ոչ լրիվ երգացանկը: Ասում էրՙ միտքը ժառանգել եմ հորիցս, զգացմունքըՙ մորիցս: Երգելիս էլՙ աչքերը փակում էր, մոռանում շրջապատը եւ ամբողջովին տրվում երգի վայելքին: Ձայնը փափուկ էր, փոքր-ինչ խռպոտ, հաճելի բարիտոն: Նրա երգը, նրա ձայնը անգերազանցելի էին ու անմոռաց, շատ բնական ու մարդկային, հոգեբուղխ եւ յուրովսանն: Շատերն են կարոտով հիշում նրա երգելը, ես նույնպես չեմ մոռանում, ավելինՙ մի ժամանակ հաճույքով երգում էի նրա երգերից: Հիմա չեմ երգում:

Սիրուն էր սերը: Ընդհանրապեսՙ Հրաչյա Հովհաննիսյանի հետ կապված «սիրային պատմությունները», որոշ իրական հիմքեր ունենալով անգամՙ ավելի շատ «ժողովրդական բանահյուսություն» են հիշեցնում, վառ երեւակայության արգասիք (այդպիսի դեպքերում ասում ենՙ երանի իր տեղը ես լինեի. ասում են ու բամբասում): Բայց ես հիմա ուզում եմ խոսել ոչ թե այդ «սուտուղորթ» ֆոլկլորից, այլՙ պատանեկան մաքուր սիրուց: Խոսքը, տվյալ դեպքումՙ Լիլիա Դադայանի (կամՙ Մելիք-Դադայանի) մասին է, ով Հրաչյայի համադասարանցին էր եւ... Գարեգին Նժդեհի դուստրը: Սիրել են իրար պլատոնական, «նամակագրական» սիրով (Լիլիայի նամակներից մեկը պահպանվել է): Հայրս իր հուշագրություններում խոսում է Լիլիայի մասին, ունի նրան նվիրված բանաստեղծություններ, բայցՙ ոչ ավելին: Պիտի ասեմ, որ նման «ճակատագրական» ծանոթուհիներ հայրս էլի է ունեցել, օրինակՙ Սեդա Մանուկյանը (Հայաստանի առաջին հանրապետության դիկտատորիՙ Արամ Մանուկյանի դուստրը, ում ճանաչել եմ նաեւ ես): Հիրավի, անիմանալի են գործերն Աստծո:

Սիրուն էր պոեզիայում: Նկատի ունեմ, ավելի շատՙ արտաքին հարդարանքը, բանաստեղծական կուլտուրան: Իր սերնդի ամենակիրթ, ամենակարդացած, ամենազարգացած բանաստեղծներից էր: Բայց նրա պոեզիան նաեւ ներքուստ էր սիրուն, անգամ երբ մեջը դրամատիզմ կար, ճիչ, բողոք, անգամ երբ գոռում էր (ինչը շատ չէր պատահում): Այսպիսի չափավոր բնավորությամբ ու պահվածքով հանդերձՙ ունենում էր պոռթկումներ, որոնք զարմանալիորեն անբնական չէին թվում, եւ հախուռնությունը, կարծես, գալիս էր լրացնելու նրա բնածին չափավորությունը: Իրեն ճանաչողները գիտեին դա, եւ այդտեղ ոչ մի հակասականություն չէին տեսնում: Բայց տրամադրության, պահվածքի ու խառնվածքի այդպիսի ամպլիտուդը, կոնտրաստը երբեմն ոմանց շփոթության էր մատնում: Իսկ կոնտրաստի պատճառը հաստատ գալիս էր մանկությունից. փայփայված, գուրգուրված, սիրված երեխա էր եղել, առաջին տղամանուկըՙ բոլորից առանձին, հատուկ ու բարձր մի կարգավիճակով. քիչ բան չէ, եւ ես իմ օրինակով դա նույնպես լավ գիտեմ:

Խոսեցի պոեզիայի սիրունության մասինՙ արտաքուստ եւ ներքուստ: Արտաքուստըՙ դեռ մի կողմ (դույնի վարպետներ էլի՛ ունեցել ենք), բայց իր պոեզիայի ներքուստ «սիրունությունը» երբեք չվերածվեց քաղցր-մեղցր, անկոնֆլիկտ, սիրուն հարթագրության: Ընդհակառակնՙ իր հարուստ, շռայլ ու շքեղ հոգու բոլոր ելեւէջները լիարժեք հանձնում էր թղթին, եւ անտարբեր չէր թողնում որեւէ զգայուն ընթերցողի: Միաժամանակ, իր սիրառատ, փափկասիրտ ու կարեկից աշխարհազգացողությանը (պիտի ասեիՙ մարդազգացողությանը, մարդասիրությանը) զարմանալիորեն կարողանում էր զուգակցել ոգու մի հուզիչ ամրություն, մի անպաշտպան, սրտաբեկ ու խեղճ, բայցՙ ազնիվ, համոզմունքային ու անբեկանելի քաղաքացիականություն (մարդակենտրոնություն, հայապաշտություն, ազգասիրություն): Այդ իմաստով նա լիովին հայ քրիստոնյա էր, թեեւ հավատացյալ չէր բառիս ընդունվածՙ աղոթողի ու խաչ հանողի առումով: Այդ ամենի մեջ առանձնապես չեմ ուզում խորանալ: Պարզապես ուզում եմ շեշտել, որ, չնայած իր ողջ հակասականությանըՙ Հրաչյա Հովհաննիսյանը զարմանալի կուռ, ամբողջական ու ներդաշնակ մի անհատականություն էր: Այդպիսին է նաեւ նրա պոեզիան:

Արդեն շեշտեցի, որ Հրաչյա Հովհաննիսյանը ի բնե բանաստեղծ էր, ընդ որումՙ բանաստեղծի այն տիպը, այն տեսակը, որը քաջ հայտնի է որպես քնարական, ռոմանտիկ մի կերպարՙ կյանքի կոշտուկոպիտ ռեալություններից, իրականության «կեղտից» հեռու: Միաժամանակՙ հզոր, ուժեղ մարդ էր, հին հռոմայեցու ծանր, առատագանգուր գլխով, ամուր, հաղթանդամ մարմնով, առույգ ու կյանքային: Բայց ես տեսել եմ նրան նաեւ կամակոր ու չարացած երեխայի, հոգեխռով ու ագրեսիվ տղամարդու, զայրացած ամուսնու եւ հոր հոգեվիճակներում. այդ պահերին նա բոլորովին նման չէր այն «բարի» կերպարին, որը հաճախ էր իրեն պարտադրվում: Հակառակ տարածված կարծիքինՙ լինում էր նաեւ կտրուկ (չասելու համարՙ կոպիտ), անխոհեմ ու անշրջահայաց, եւ անիմաստ վատնած հանգի, ջանքի ու տանջանքի համար հետո դառը փոշմանում էր: Տեսել եմ նրան շփոթահար, խառնված ու քաոսային իրավիճակներում, հատկապեսՙ երկրաշարժի ու ղարաբաղյան շարժման օրերին: Իհարկե, գործում էր եռանդուն, լուծում հրատապ հարցեր, բարձրացնում կարեւորագույն խնդիրներՙ աղետի գոտու զրկյալներից մինչեւ ազատագրական պայքարի մարտիկներ, փախստականներին տեղավորելուց մինչեւ հայոց հավերժական պահանջատիրություն, Սովետի ղեկավարության դեմ տիզբոնյան առճակատումներից մինչեւ արցախյան կոնֆլիկտի պատմական հիմնավորումներ, բացատրագրեր, դիմումներՙ վասն արդարության եւ ճշմարտության (զո՜ւր եւ միամի՛տ հույսեր),– կարճ ասածՙ վարում էր գրական-հասարակական, պետական գործչին, ԽՍՀՄ ժողպատգամավորին, ՀԳՄ ղեկավարին ներհատուկ բանիբուն, ակտիվ գործունեություն: Այդ գործունեությունը, իհարկե, ներկա շարունակական «կատարյալ» իրողությունների բարձունքից այսօր անցյալ վաղակատար կարող է թվալ, նույնիսկ dռmodռ եւ հնացած, բայցՙ այդպես է եղել... Հատկապես ուզում եմ հիշատակել մի փաստ, որը, ակամա թե միտումնավոր կերպովՙ հաճախ մոռացության է մատնվում. Հրաչյա Հովհաննիսյանը այն ժամանակվա «Ղարաբաղ» կոմիտեին ցուցաբերում էր շատ գործնական, շոշափելի, փաստացի օգնությունՙ տրամադրելով կոմիտեականներին (ովքեր հետագայում դարձան նախագահ ու վարչապետ, նախարար ու պատգամավոր) առանձին սենյակներ ու «կառավարական» (այն ժամանակ կային այդպիսի հատուկ հեռախոսներ) կապ: Այս կոնկրետ սատարության պատճառով էր, երեւի, որ Մ.Գորբաչովը 1989թ. պատգամավորական համամիութենական համագումարում (սովետների վերջին պատգամավորական հավաքը) մեղադրանքով լի նախատական խոսքեր ուղղեց հորս. "Знаю Вас, знаю! Это Вы потворствуете бородачам, дав им место в Союзе писателей?": Հայրս պատճառաբանել էր, թեՙ այդ «բառադաչների» մի մասը ՀԳՄ անդամներ են, եւ ելումուտ են անում իրենց իսկ ստեղծագործական միությունը: Թեեւՙ մախաթը պարկում չես թաքցնի, եւ երկուսն էլ գիտեին, թեՙ ինչի՛ մասին են խոսում եւ ի՛նչ են ասում:

Բայց հասարակական, քաղաքական, ազգային զբաղումների, հոգսերի ու գործերի հորձանուտում գրող Հրաչյա Հովհաննիսյանը չէր նահանջում, քանզի մշտապես հոգում ապրում էր բանաստեղծը, ավելինՙ զարմանալի եռանդով, ավյունով ու բացված մի «երկրորդ շնչառությամբ» ակտիվորեն ստեղծագործում էր, եւ այդ տարիներին գրված նրա բանաստեղծություններում երեւում են ցավը, հպարտությունը, անհանգստությունը, մտասեւեռումըՙ երկրի ու ժողովրդի ճակատագրի նկատմամբ: Այդպես էլ, կրկնում եմՙ բանաստեղծ եղավ ու բանաստեղծ մնաց իր ամբողջ կյանքում: Անուղղելի՛ բանաստեղծ: Անգամ 77 տարեկան հասակում, երբ անակնկալ կերպով կնքեց յուր մահկանացուն:

Այս օրերին, երբ լրանում է Հրաչյա Հովհաննիսյանի ծննդյան 90-ամյակը, ես պիտի խոսեի նրա փառավոր տարեդարձի մասին. բայց, խախտելով ավանդույթը եւ գնալով տրամաբանությանը հակառակՙ ուզում եմ խոսել նրա մահվան մասին: Դա աղետ էր, աղետ ոչ միայն իր ընտանիքի, հարազատների, բարեկամների ու ընկերների, այլեւՙ ողջ գրական հանրության, ողջ ժողովրդի համար: Թաղման մարդաշատ արարողությունը (հուղարկավորության ժամանակ ինձ մոտեցան անծանոթ մարդիկ ու ասացինՙ այսպիսի թաղում, հիշում ենքՙ մեկ էլ Իսահակյանի թաղումն է եղել) այդ է ապացուցում: Մի դեպք. շատ տարիներ առաջ գրողներից մեկի թաղմանը հորս է մոտենում հանգուցյալի հարազատն ու, ցույց տալով հուղարկավոր ընդամենը 2-3 հոգուն (որոնց թվում էր, ի պաշտոնեՙ նաեւ ՀԳՄ քարտուղար Հրաչյա Հովհաննիսյանը), նեղսրտած հարցնում է. «Այս ի՞նչ է, ինչո՞ւ է այսքան քիչ մարդ եկել»: Հայրս, ձեռքով դագաղի կողմը ցույց տալովՙ պատասխանում է. «Իրե՛ն հարցրու»: Սրամիտ պատասխան, մշտապես շրջանառվող համով պատմություն: Իսկ Հրաչյա Հովհաննիսյանի թաղումը հիրավի փառավոր էր: Բայց դա հոգու մխիթարանք չէր կարող լինել ու չեղավ, որովհետեւ կորուստը մեծ էր, անփոխարինելի եւ անշրջելի: Թաղումից հետո, հոգեհացին, իր ընկերներից մեկն ասաց. «Ես նախանձում եմ Հրաչիկին, նրա մահվանը, ես էլ կուզենայի այդպես մեռնել»: Ես ապշեցի ու տեղիցս ռեպլիկ տվեցի, թեՙ փա՛ռք քեզ, Աստված, Հրաչյա Հովհաննիսյանի ոչ միայն կյանքին, այլեւՙ նույնիսկ մահվանը նախանձող եղավ: Բայց հետո, երբ նույն հուղարկավոր ընկերըՙ երեք տարի շարունակ անկողնային հիվանդ, երկարատեւ ու մահախուճապ հոգեվարքի մեջ մեռնում ու չէր մեռնում (դագաղում պառկած էր որպես մի չորացած մումիաՙ հիվանդության ընթացքում այնպես էր հալվել-վերջացել), ապա ես հասկացա այդ արտառոց, անտեղի եւ վիրավորական թվացող խոսքերի ողջ ողբերգական ենթատեքստը. ընկերը նախանձում էր հորս մահվան հանկարծակիությանը : Հայրս չհասցրեց հիվանդանալ, տանջվել ու տվայտել, մահվան ահից գիշերը մինչ ի լույս անկողնում դողալ, ապրելու հույսեր եւ վախճանի հուսալքումներ ունենալ, ու հիրավի ապրել-չապրելՙ անորոշ, անժամկետ ու տանջալի մահատեւումով եւ որոշակի, կանխագուշակելի ու սոսկալի ելքով: Այո՛, այդ իմաստով Հրաչյա Հովհաննիսյանի «բախտը բերել» էր, եւ նա ընկավՙ թիկունքից խփված (ինչպես անցյալում մի անգամ արդեն եղել էր), անակնկալ ու հանկարծակի, այդպես էլ չիմանալով, չհասկանալով, չհասցնելո՛վ նույնիսկ հասկանալ, թեՙ ի՛նչ կատարվեց: Պարադոքսալ բան եմ ասում, բայց գուցե կան աշխարհում, իսկապես, «հաջողակ» եւ «անհաջողակ» մահեր: Սոսկալի է ապրելը (եթե դա կոչվում էՙ ապրել), անընդհատ գիտակցելով, որ քեզ դարանակալ սպառնում են, ասենքՙ Ալցհայմերի հիվանդությունը, անբուժելի դեպրեսիան կամ անդառնալի զառամախտը, եւ դու ոչինչ չես կարող անել, անզոր ես, լքյալ ու ճակատագրով դատապարտված: Այնինչ, պարզվում էՙ լինում են նաեւ «երջանիկ» մահեր. «մահ իմացյալ» (այդպես, հանուն հավատքի ու հայրենիքիՙ զոհվեց Վարդան Մամիկոնյանը), մահ քնում (այդպես, քնած ժամանակ, չզգալով էլ, թե ի՛նչ կատարվեցՙ կյանքից հեռացավ Ավետիք Իսահակյանը), հանկարծակի մահ (այդպես, ավտովթարից գետնազարկ եղավ եւ, ուշքի չգալովՙ հիվանդանոցում մահացավ Հրաչյա Հովհաննիսյանը): Աստծու սահմանած դաժան, անհասկանալի ու անտրամաբանական թվացող (բայց միայնՙ թվացող) կարգ, որը ամեն ինչ զատում, դասդասում եւ դնում է իր տեղը, անգամՙ մահվան հարցերում ( հետմահու կյանքի մասին էլ չեմ խոսում):

Հորս եղերական մահվանից անցել է ավելի քան տասը տարի, բայց էլի չեմ կարողանում համակերպվել դառն իրողությանը: Երբեմն նույնիսկ կարծես մոռանում եմ, որ նա չկա: Լինում էՙ բարձրաձայն դիմում եմ իրեն, խոսում հետը որպես ողջի, հարցեր եմ տալիս... Այսպեսՙ մի հարաբերություն ապրողի եւ մեռյալի, տեսանելիի եւ աներեւույթի միջեւ, որը կողքից նայողի վրա կարող է առնվազն տարօրինակ, նույնիսկՙ ցնորքի տպավորություն թողնել: Անընդհատ թվում էՙ նախկինի պես կմտնի հրատարակչություն, լայնաբաց կանի դուռս, ժպտուն, հաստատաքայլ ու եռանդով լի կմոտենա եւ, իբր անփույթ, դեմս կգցի որեւէ ամսագրի, թերթի հերթական համարը. «Նոր գրվածքս է, կարդա»: Օ՜, հեղինակների այդ հուզիչ, միամիտ ու անձնապաստան «իմիջիայլոցությունը», այնքա՛ն հատուկՙ երիտասարդներին, ու նաեւՙ այնքա՛ն բնորոշ իրեն, 77-ը արդեն բոլորած, բայց հոգով դեռ երիտասարդ եւ առույգ Հրաչյա Հովհաննիսյանին, ով «այդպես էլ երբեք չիմացավ տարիք, եւ չծերացավՙ մարմնի պես դավաճան» : Ինձ էլ, իրեն էլ, առավելաբար կյանքի վերջին տարիներին, օդի պես անհրաժեշտ էին դարձել այդ հանդիպումները, թեեւ առաջներում նույնպես հաճախ էինք երկարորեն զրուցում, ոչ քիչ անգամներ էլՙ խռպոտելու աստիճան վիճաբանում. գրականություն, քաղաքականություն, մշակութային-հասարակական-ընկերային կյանք... Քի՞չ բան կար խոսելու: Խոսում էինք, եւ միշտ անկեղծ, նաեւ ինտիմից, անձնականից, որով անչափ հարուստ էր նրա բուռն անցյալը: Ամեն ինչ մեզ համար հետաքրքրական էր, ինքն էլ ոչնչից անմասն կամ անիրազեկ չէր ուզում մնալ, եւ չէր էլ կարողանում: Ազնվական, վսեմ բավականության ինչպիսի՜ պահեր էին մեզ պարգեւում այդ զրույցները, որոնց մասին հիմա հիշում եմ խորին ափսոսանքով ու անդառնալի կարոտով: Հատկապեսՙ մորս ողբերգական անկումից հետո մեր այդ մտերմությունը երկուստեք փնտրված, ուղղակիՙ վերուստ շնորհված մի «երկնային առնչություն» էր դարձել մեզ համար: Երբեմն էլՙ պարզապես լռում էինք ու ծխում. ի՞նչ խոսեինք, երբ լռությամբ էլ լավ էինք հասկանում միմյանց: Հոր եւ որդու միջեւ, անկախ տարիքից, այդպիսի ջերմ, հոգեհարազատ ու փոխցանկալի ընկերության բախտավոր օրինակներ, երեւի, շատ չեն պատահում: Ասում եմ, որովհետեւ գիտեմ: Շատը գիտեմ, բայց քիչն եմ ասում:

Եվ հիմա, երբ մտածում եմ նրա մասին, երբ նորից ձայնով խոսում եմ հետը, երբ հիշողությանս մեջ վերականգնում եմ անցյալի բոլոր տխուր եւ ուրախ պահերը (իսկ դա լինում է ամեն օր, ամեն ժամ), երբ շրջակա դատարկության մեջ անընդհատ զգում, ուղղակի շոշափում եմ նրա բացակա ներկայությունըՙ սիրտս լցվում է անհուն մի տխրությամբ. ինչպե՞ս եղավ, որ 37 թիվ տեսած եւ Մեծ Հայրենականում 16 անգամ (որոնցից չորսըՙ մահացու) վիրավորված մարդը, ով մինչեւ մահվան օրը մարմնում պարկավորված պահում էր ֆաշիստական արկաբեկորը, ինչպե՞ս եղավ, որ ստալինյան բռնատիրությունը եւ 49 թվի ահաբեկումները տեսած մարդը, մարդասպանի նենգ դանակահարությունն ու խորհրդային ռեժիմի վայրիվերումները, խոչուխութերն անցած մարդը, վերջապես, մեր անկախության առաջին տարիների արհավիրքներըՙ երկրաշարժ, արցախյան պատերազմ (Արցախի հետ կապված ամեն ինչ սրտին հատկապես մոտ էր ընդունում), 90-ականների ցուրտ ու խավար, սով ու անփողություն, «հերթեր ու երթեր», տառապանք ու զրկանք դիմակայած մարդը, ինչպե՞ս եղավ, որ մեծատառով Մարդը հանկարծ զոհ գնաց մի անիմաստ, պատահական ավտովթարի, մի անհեթեթ արկածի... Ճակատագիր է, ասում են: Բայց ինչո՞ւ այդ ճակատագիրը իր ուրախ երեսով շուռ չեկավ դեպի նա, չզարդարեց նրա փառավոր ծերությունը, որը դեռ գալու էր: Գալու էր, որովհետեւ, կրկնում եմՙ ավելի երիտասարդ էր, քան տարիքով իրենից երիտասարդ շատերը, քան ես, իր որդին, որ երբեմն կես-լուրջ, կես-կատակ դիմում էր հորը. «Լավ, դու մի օր պիտի ծերանա՞ս, թե՞ ոչ»: Որպես պատասխանՙ կարծես թե խեղճանալով արդարանում էր. «Մի տասնհինգ տարի էլ այսպես կապրեմ, հետո կամաց-կամաց կգնամ դեպի մայրամուտ»: Ուշադրություն դարձրեք բառինՙ մայրամուտ, ո՛չ ծերություն: Այդպես ասում էր տարիքով 80-ին մոտեցող մարդը: Եվ կապրեր, իր խանդավառ «պիոներական» կենսասիրությամբ 100-ին էլ կմոտենար ու կանցներ, բայց չհասցրեց, չծերացավ, ինձ էլ խաբեց, կյանքին էլ, ու գնացՙ որբացած հիշողությանս մեջ մնալով որպես հավերժական ՄԵԾ ԵՐԵԽԱ... Ինքզինքը երեխա էլ զգում էր: Երբ 1973 թվականին, 88 տարեկան հասակում մահացավ Կարապետ պապս, հոգեհացից հետո (ինչքա՜ն մարդ այդ օրը եկավ հասարակ հյուսնի հոգեհացին, Աստվա՛ծ իմ), ուշ գիշերով հանկարծ գրկեց ինձ, փղձկաց ու ասաց. «Որբացա, Դավիթ ջան»: Ես ցնցվեցի. 53 տարեկան հասուն տղամարդ էրՙ փառքի գագաթին հասած, ամեն ինչ ուներՙ լավ ընտանիք, զավակներ, ընկերական շրջապատ, բանաստեղծի հռչակ ու երեւելի պաշտոն: Ի՞նչ «որբանալու» մասին էր խոսքը: Այդպես էլ իրեն ասացիՙ տաքացած, հախուռն, փոքր-ինչ գինովցած... Լսում էր ու լռում: Ի՞նչ խոսեր, երբ իրեն խոսքեր պետք չէին, հասկացող էր պետք: Միայն մի բառ ասացՙ թիկունքս մերկացավ: Ու նորից լռեց: Եվ տարիներ անց իր կորստյամբ միայն ես հասկացա այդ անակնկալ բառերի իմաստը: Այսինքնՙ կարեւորը տարիքը չէ, 88 թե ավելի, կարեւորըՙ ապրող, կենդանի, շնչող հայր ունենալու գիտակցումն է: Ու քանի դեռ ծնողդ կաՙ թեկուզ զառամյալ, թեկուզ անօգնականՙ դու քեզ երեխա ես զգում: Երջանի՜կ մոլորություն:

Շատ խոսեցի, բայց լցված սիրտս է ինձ խոսեցնում: Խոսեցի, բայց էլի չեմ հանգստանում: Ինչ էլ անես, ինչ էլ ասես, ինչքան էլ խոսեսՙ միեւնույն է, Չարենցի արնագրածՙ «Օրերը ծուխ կըլին, տարին կմնա» : Խոսեցի, բայց բառերից ավելի մեր փոխհարաբերությունների իսկությունն արտացոլում է մեր երկուսի լուսանկարը: «Կա՛նգ առ, ակնթարթ, դու գեղեցիկ ես...» : Նկարահանել է ընկերս, Տավրոս Դաշտենցը: Ջրվեժ գյուղում ենք, իր մահվանից երկու տարի առաջ, մեր մի բարեկամիՙ Արտավազդի տանը, ուրախ սեղանի շուրջը բոլորած... Երանի՜ այդ օրվան: Հայրս ու ես, իրար կիսագրկած, ակնախուփ, երգում ենք «Ախչի Մարանը»: Քեֆներս լա՜վ-լա՜վ է: Այդպես էլ էր պատահում, եւ շատ հաճախ: Հենց այդ պահն էլ «որսացել» է Տավրոսը: Ափսոս, հայրս այդ լուսանկարը չտեսավ: Ափսոս, որովհետեւ շատ էր սիրում խնջույք, ուրախություն, եւ միասին երգելը մեր մեծագույն հաճույքն էր... Հենց ինքն էլ միշտ լինում էր նախաձեռնողը: Այդ է նկատի ունեցել հայտնի բանաստեղծ Ռասուլ Համզատովը, երբ 1978-ին գրել է. «Որքան կուզենայի տղա ունենալ, եւ հետը երգել մեր ավարական ժողովրդական երգերը, ինչպես որ հայկականը երգում են Հրաչիկն ու Դավիթը» : Անցյալի քաղցր օրերից այդ երգի արձագանքը մնաց, իր մաքուր, պայծառ տողը մնաց, իր ասպետական նկարագիրը մնաց, ինքը մնացՙ մթնող երկնքի առջեւ գետնատարած, դավադիր հարվածի եկած, մտքում, երեւի թեՙ կայծակնահար մի հարց. «Այս ի՞նչ եղավ...»: Ուՙ վերջ:

Ընդհանրապես, ինձ միշտ հետաքրքրել է, թեՙ ի՞նչ է մտածում մարդ հոգեվարքի մեջ, հոգին տալուց անմիջապես առաջ, վերջին շնչում: Մի՞թե լոկ այն բառերը, որոնք հայտնի են որպես բերնից թռած վերջին խոսք: Իսկ չասվա՞ծը, որ կայծակում է մթնող ուղեղում, եւ որի մասին գիտեն միայն մեռնողն ու Աստված: Մեռնողը այլեւս երբեք մեզ չի ասի իր վերջին միտքը, Աստծու հետ էլ չենք հաղորդակցվում, որ իմանանք: Բայցՙ հետաքրքրական է: Ասում ենՙ մեռնող Վիլյամ Սարոյանը հանկարծ շուռ է եկել անկողնում եւ ներկաներինՙ զավակներին ու բժշկին, նետել մի թվացյալ պարզունակ, բայց իրականում ողբերգական հարց. «So what?» («Հետոՙ ի՞նչ»): Այսինքնՙ ի՞նչ, վերջացա՞վ, սա՞ էր կյանքը: Եվ, բնականաբար, չստանալով ոչ մի պատասխանՙ երեսը նորից դեպի պատն է արել ու անվերադարձ լռել: Այս է եղել նրա վերջին խոսքը, կրակոցի պես կարճ ու կտրուկ այս հարցն է եղել խռովահույզ ապրած մի մեծ կյանքի ողջ հանրագումարը: Այդ պատմությունն եմ հիշում, երբ մտածում եմ Հրաչյա Հովհաննիսյանի վերջին պահի մասին. ի՞նչ է կայծակել ուղեղումՙ գիտակցությունը կորցնելուց անմիջապես առաջ: Ու երբ պատկերացնում եմ նրանՙ փողոցում ընկած, որբ ու անտերունչ, լքված մարդկանցից ու Աստծուցՙ սիրտս լցվում է անպատմելի ցավով, կարեկցանքով ու խղճահարությամբ:

Իսկապեսՙ բանաստեղծ էր ամեն ինչում: Եվ եթե լավատեսությունը (օպտիմիզմը) որեւէ բանաստեղծի գլխավոր դրական հատկանիշներից է համարվում (գոնեՙ սովետահայ բանաստեղծի), ապա Հրաչյա Հովհաննիսյանը կատարյալ բանաստեղծ էր: Եվ իր երկարակեցության գաղտնիքը, բացի գենետիկորեն ժառանգած առողջությունից, այդ լավատեսությունն էր, որի վրա հիմնված էին իր աշխարհայացքը, պոեզիան, կյանքը, մարդկային փոխհարաբերությունները... Ամենը, ինչն անկարեւոր էր, մանր, անցողիկ ու երկրորդականՙ թափվում էր վրայից как с гуся вода, եւ ինքը մնում էր իր անանցով, հավերժականով, լավությամբ ջրդեղված ու մաքուր: Երբ 1975 թվականին նրան ազատեցին ՀԳՄ քարտուղարի պաշտոնից, ապա դա որեւէ կերպ չազդեց իր պահվածքի, շարժվածքի, մտածելակերպի վրա: Ավելինՙ նախկինի պես աշխուժորեն, եռանդով ու անհոգնությամբ մասնակցում էր գրական կյանքին, ետ չէր մնում նաեւ ընկերական շրջապատից: Այդտեղ, ինչպես միշտՙ անընդհատ հետն էր Ջիվանն իր դուդուկով (այն ժամանակ նա այսքան անհասանելի եւ «ծածկույթից դուրս» չէր): Հետո նորից դարձավ խմբագիր, հետոՙ ՀԳՄ ընտրված (ո՛չ նշանակված) նախագահ, վերջում էլ, 1990 թվականին, «գրողի տարած» գրողների անվայել բարքերից ու աթոռակռվից զզված եւ իր գրական գործերին հետամուտՙ հրաժարական տվեց (աննախադեպ քայլ ՀԳՄ 70-ամյա պատմության մեջ): Այն, ինչը որ տեսնում էի, օրինակ, ես,– կյանքի նեգատիվ, հոռի կողմերը, դրամատիզմը, ողբերգությունը, հաճախ թաքնված սեւը եւ մոխրագույնը, որոնք հիմքից խաթարում էին մեր շուրջը հազվադեպ փողփողենջող կանաչն ու կարմիրըՙ ինքը չէր տեսնում կամ չէր ուզում տեսնել: Դա էլ բանաստեղծի այդպիսի տեսակ էր, որը իմ պատկերացրածին հակառակ էր, եւ այդտեղից էլ ծագում էին հոր եւ որդու բուռն գրական վեճերը: Այդ ազնիվ ու անթաքույց, բայց մեր ճղճիմ իրականությանն անհարիր վեճերը, ի միջի այլոց, շատ ստոր շահարկումների, ստախոսությունների, զրպարտությունների, բամբասանքի առիթներ տվեցինՙ հաճախ հենց իր (ու նաեւՙ իմ) մերձավոր շրջապատի, ընկերների, ծանոթների կողմիցՙ «փետրամբ ու լեզվամբ»: Դա նրան դառնություն էր պատճառում, մեծ դառնություն: Բանաստեղծի հայր լինելըՙ իրեն, եւ բանաստեղծի որդի լինելըՙ ինձ անընդհատ փորձությունների էին տանում (հատկապեսՙ մեր վայրենի ասիական իրականության հեղձագբում): Ի՛նչ արած, այդպիսին էր (եւՙ է՛) մթնոլորտը «գրական կյանք» հորջորջված մեր գավառական ճահճի, որի բլթբլթացող, թունավոր, մարդասպան ջրերում ցայսօր խեղդվում ենք բոլորս: Բայց դա այլ խոսակցություն է:

Քիչ առաջ խոսեցի բանաստեղծի տեսակից : Այն տեսակը, որին պատկանում էր Հրաչյա Հովհաննիսյանը, քանակով քիչ էր ու ընտիր, բայց այդտեղ էլ ինքն առանձնանում էր: Առանձնանում էր նախ եւ առաջ իր կարդացածությամբ, էրուդիցիայով, կուլտուրայի ընդհանուր մակարդակով: Ընթերցասիրությունը, իր իսկ բնորոշմամբՙ «ամենամեծ, ամենաազնիվ, ամենաանանց հաճույքն է, գերագույն հաճույքը, որ տրված է մարդուն» : Ինքն էլ մոլի ընթերցող էր, եւ այդպիսին մնաց մինչեւ իր կյանքի վերջը:

Սկզբում օգտվել է հորՙ իմ պապ Ուստա Կարապետի հայտնի ղութուց : Օ՜, պապիս ձեռքով պատրաստած այդ կապույտ արկղը, ի՜նչ գանձեր ասես չկային այնտեղ: «Մելգոնեան եժանագին գրադարանի» դեղնավուն, անշուք, բայց բովանդակալից պրակներից մինչեւ ակադ. Տարլեի հաստափոր հատորներըՙ «Նապոլեոն Բոնապարտ», «Նապոլեոնի արշավանքը Ռուսաստան», Հյուգոյի «Թշվառներից», Րաֆֆու վեպերից մինչեւ Գամառ-Քաթիպայի բանաստեղծությունները, ազգային-հայրենասիրական երգարանների նախասովետական հրատարակություններից մինչեւ «Կարմիր Ռանչպար» թերթի քրքրված համարներըՙ պապիս ոտանավորներով, «Կարապետ Եսայանց-Օհաննեսյանց» բազմաբարդ ստորագրությամբ... Այդ թանկագին սնդուկով, ավելի ճիշտՙ սնդուկի պարունակությամբ եմ ես մեծացել: Բնականաբար, ինձնից առաջ սնդուկը ծայրեիծայր «կարդացել» էր հայրս, եւ հետո միայն մուտք գործել «գրքերի աշխարհը - տիեզերքը անեզր» : Եվ այդ գրքասիրությունը հայրս պահպանեց իր ամբողջ կյանքում: Վկաՙ մեծ, բազմալեզու գրադարանը, որը ժառանգություն հասավ ինձ, եւ որը պարտակելու տեղ էլ չունեմ: Եվ եթե նկատի ունենանք, որ իր սերնդակիցներից ոմանք ընդհանրապես ոչինչ չէին կարդումՙ բացի սեփական արտադրանքից, ապա Հրաչյա Հովհաննիսյանի մոլի, անհագ ու մշտատեւ պաշտամունքը գրքի, այլոց գրի նկատմամբՙ մի զարմանալի, անսովոր ու եզակի երեւույթ պիտի համարել: Գրքից էլ գալիս է նրա պոեզիայի «ռոմանտիկ» լեքսիկան. սիլֆիդա, սիբիլլա, մարմարիոնե, հիմնուս, ռոմանսերո, իդիլլիա, նյուանս, տոպազ, միֆ, բուլվար, ալեյ ՙ ընդելուզված մեր ոսկեղենիկի ընտիր համարժեքներով: Այսինքնՙ դեռեւս պատանեկան բանաստեղծություններում օգտագործում էր բառեր, որոնք հասուն տարիքում շատերը չէին լսել նույնիսկ: Սիրած հեղինակներն էինՙ Հայնե (հատկապեսՙ վաղ, լիրիկական շրջանի), Միսաք Մեծարենց (ամբողջությամբ եւ անվերապահորեն), Իսահակյան, ավելի ուշՙ Թումանյան, Չարենց, էլի մեկ-երկու անուն... Եվ նրանց ազդեցությունը իր պոեզիայում տեղ-տեղ զգացվում է: Զգացվում է նաեւ Կարապետ պապիս տված հայրենասիրական դաստիարակությունը: Գիտեր լեզուներ. գերազանց տիրապետում էր հայերենին (այո՛, այո՛, հայերենին, որովհետեւ մեր շատ գրողներ, մինչեւ իրենց կյանքի վերջը, այդպես էլ հայերեն չսովորեցին ու չիմացան) եւ ռուսերենին, գիտեր գերմաներեն եւ, որոշ չափովՙ անգլերեն (այս վերջինըՙ առօրեական շփումների, կիրառական գործածության չափով): Ինչ վերաբերում է գերմաներենին, ապա իր կյանքի մշտական երազանքն էրՙ բնագրից թարգմանել գերմանական դասականներին. Գյոթե, Շիլլեր, Հայնե եւ, որքան էլ անծանոթ, անակնկալ ու «ոչ տրադիցիոն» թվաՙ Ֆրիդրիխ Հյոլդեռլին: Նրա երազը անկատար մնաց, որովհետեւ տեւական եւ կողմնակի, հատկապեսՙ պաշտոնեական զբաղումների մեջ ժամանակ չունեցավ իր սիրած գործն առաջ տանելու (եւՙ ոչ միայն թարգմանությանց մարզում), եւ Հյոլդեռլին թարգմանեց մեկ ուրիշըՙ արդեն մեր օրերում: Բայց գերմաներենը նրան պետք եկավ անձնական, ինտիմ ու «գաղտնի» նամակագրության համար: Գերմաներենով գրված նամակներ էր փոխանցում մորս (ում հետ սովորում էր Շահումյան դպրոցի նույն դասարանում), եւ նույն լեզվով էլ նամակներ ստանում նրանից: Գերմաներենով, որպեսզի ոչ ոք չկարդար, չհասկանար եւ իրազեկ չլիներ իրենց սիրային գաղտնիքներին: Գերմաներենի ուսուցիչն էլ գենոսե Գեղամ Ավետյանն էր, մի վաստակաշատ լեզվագետ (մերօրյա հայտնի լեզվաբան ու փիլիսոփա, տարաբախտ Էդմոն Ավետյանի հայրը): Գենոսե Ավետյանը ոչ միայն գերմաներենի ու գերմանական գրականության ուսուցիչ էր, այլեւ, ըստ ծնողներիսՙ Գերմանիայի պատմության գիտակ, գերմանապաշտ մի յուրօրինակ մթնոլորտի ստեղծիչ, ինչն էլ 37 թվին եղավ նրա բռնադատման պատճառըՙ սիբիրյան աքսորավայր-գուլագներում: Համենայն դեպս, հայրս ու մայրս եղել են իր սիրելի աշակերտների թվում, ու լավ են սովորել գերմաներենը: Գերմաներենի ու գերմանական «ատրիբուտիկայի» ներշնչանքը անձամբ ես զգացել եմ իմ մանկական տարիներից. մայրս, օրինակ, ինձ համար օրորոցային էր երգում գերմաներեն: Հայտնի մի օրորոցային, որի առաջին տողը մինչեւ հիմա էլ հնչում է ականջումս. «Շլաֆայն, մայն լիբեր, շլաֆայն» : Հետագայում գերմաներենը հորս պետք եկավ պատերազմի տարիներին, երբ մի կարճ ժամանակ 51-րդ գվարդիական դիվիզիայի 156-րդ հրաձգային գնդի շտաբում աշխատեց որպես թարգմանիչ (իսկ մարտադաշտում նա գնդացրորդ էր, ապաՙ հետիոտն հետախույզ, կոչումովՙ գվարդիայի ավագ սերժանտ): Անգլերենով էլ շփվում էր Հայաստան այցելած բազմաթիվ հյուրերի, գրողների, գրական-հասարակական գործիչների հետ:

Դիտողականություն ուներ, տեսանող աչքՙ մակերեսից խորքը թափանցող. տեսնում էր բաներ, որոնք ուրիշները չէին տեսնում: Տեսնում էր եւ բնորոշում, բնութագրում ու նկարագրում իրեն հատուկՙ հյութեղ, ինքնատիպ եւ դիպուկ հայերենով: Դա երեւում է հատկապես վերջին տարիների իր հրաշալի արձակում («Կապույտ լեռան շուքը», «Ոսկե ամպ», «Պատերազմի դեմքը»), որը մի իսկական հայտնություն էր, թեեւ իրեն որպես հուշագիր ու էսսեիստ ճանաչողները վաղուց գիտեին արձակագրի, պատմողի, բանասացի իր տաղանդը: Բայց այստեղ նույնպես, ինչպես պոեզիայում, ինչպես իր ողջ կյանքումՙ աշխատում էր դուրս չգալ մետաֆորի համընդհանուր, սովորական եւ ընդունված վայելչության սահմաններից, ինչը ոմանք իր եւ իր սերնդակիցների առավելությունն են համարում:

Կյանքի հանդեպ սերը, ապրելու (եւՙ շռայլ, արբշիռ, գինով ու վայելքներով, ընկերներով ու ընկերուհիներով, երգ ու տաղով ապրելու) անհագ ծարավը, որ ուղղակի թափվում էր վրայիցՙ նրա ամենաբնորոշ, ամենացայտուն եւ ամենեքյան հատկանիշն էր: Այդ իսկ պատճառով այնքա՛ն ցավալի էր նրա անակնկալ մահը (պատկերացնում եմ, թե դրանից հենց ինքը ինչքա՛ն կզարմանար): Այդ կենսասիրությամբ նա վարակում էր շատերին, շատերի էլՙ նախանձը շարժում: Եվ այդ «ոխերիմ բարեկամների» թվում իր շրջապատից, իր ընկերներից նույնպես կային... Այդ մասին հետո իմացա, իսկ ոմանց էլՙ «բախտ ունեցա» անձամբ ճանաչելու:

Այստեղ ուզում եմ շեշտել մի հանգամանք, որ քչերը գիտեն. բանաստեղծ Հրաչյա Հովհաննիսյանըՙ Էպիկուրի եւ Բաքոսի այդ մունետիկը, խնկարկուն ու պատգամախոսը, հոգու խորքում, պատահում էրՙ բոլորովին այլ էր լինում, ներքուստ հակառակ, տարբեր ու ներհակՙ թողած արտաքին տպավորությանը: Թախծոտանում էր, տրվում դառը, մռայլ մտածումների, հատկապես, երբ խորհում էր ժողովրդի բախտի եւ ճակատագրի, նաեւՙ անձնականի մասին, երբեմն (շատ հազվադեպ) գիտեր սգալՙ տղամարդու ժլատ, քարե արցունքներով. այդ էլ եմ տեսել: Ըստ էությանՙ նա փիլիսոփայական հակապատկերն էր այն տարածված, կլիշեացված, բարեհոգի կերպարի, որը համառորեն վերագրվում էր իրեն: Բայց դա քչերն էին իմանում, ավելի քչերըՙ զգում, շատ քչերըՙ տեսնում: Այնինչՙ իրեն գրավող, քաշող, հետաքրքրող բանաստեղծական կերպարներից էր, օրինակ, ֆրանսիացի Ալֆոնս դը Լամարթինը, ով գրում էր տխուր, մելոդիկ ու դաշն բանաստեղծություններ, բայց իրականում շատ տաքարյուն էր, բռնկվող ու կենսասեր, ինչպես ասում ենՙ ուտող-խմող, կանանց սիրող, կյանքը վայելող: Ահա այսպիսի մետամորֆոզ, որի մարմնավորումը մերօրյա հայ իրականության մեջ Հրաչյա Հովհաննիսյանն էր: Էլի իր արտահայտությունն է. «Ես ո՛չ ուտող եմ, ո՛չ խմող, եսՙ ուտող-խմող եմ» : Ասել է մի առիթով, որի պատմությունը երկար է ու անկարեւոր (ուստիՙ չեմ խորանում), բայց խոսքը մնացել է ու դարձել է թեւավոր:

«Հպարտություն» ասվածի շատ յուրօրինակ, մի տեսակՙ լոյալ, ոչ ագրեսիվ զգացողություն ուներ: Ավելի ճիշտՙ դա կարելի է անվանել պատվի եւ արժանապատվության սրված զգացում : Իսկ ընդհանրապեսՙ օրինավախ-օրինապաշտ էր, հասարակական պայմանականությունները (գոնե արտաքուստ) սրբորեն պահող: Որեւէ կտրուկ, ցցուն շարժում չարեց ընդունված գծից դուրս (ստալինյան տարիների, հետստալինյան տոտալիտարիզմի զգուշավորությունը հոգում դեռ նստած էր), այդ իսկ պատճառով նրա խռովությունը, ըմբոստությունը, կռիվը ավելի շատ առօրեական, կենցաղային բնույթ ունեին (թեպետՙ հաճախ էր ընդվզում, ասենքՙ նույն տխրահռչակ Կենտկոմի դեմ, հատկապեսՙ «Գրական թերթի» խմբագիր եղած տարիներին): Հիշում եմՙ իր ներկայությամբ մի պաշտոնյայի հեռախոսով պատասխանեցի կոպտությամբ (այն ժամանակ ես «Արեւիկ» հրատարակչության տնօրենն էի): Երբ իմացավ ով է զանգահարողըՙ ապշեց. «Այս ի՛նչ սերունդ եք, ինչպե՞ս կարելի է մինիստրին հայհոյել, այն էլՙ կառավարական հեռախոսով, չէ՞ որ լսվում է»: Եվ չէր ընդունում իմ հակաճառությունները, որոնք իր համար անհասկանալի, անթույլատրելի ու անհանդուրժելի էին: Այդպես էր համոզված, ու այդպիսին էլ մնաց մինչեւ իր կյանքի վերջը: Չէի ասի, թեՙ ոտքերն ամպոտ հրեշտակ էր. ոչ, կյանքում ինքն էլ սխալներ շատ էր գործել, բայց կային սահմաններ, որոնցից դուրս գալ նա չէր կարող. այդպես էր դաստիարակված: Այսինքնՙ ինքը արտառոց, անսովոր, խորդուբորդ ոչինչ չուներ, եւ չէր ընդունում ուրիշի էլ որեւէ ցնցումային, անառողջ, հիվանդագին դրսեւորումՙ թե՛ պոեզիայում եւ թե՛ կյանքում: Միշտ ձգվում էր դեպի լույսը, լուսավորը, լավը, բարին, ուրախությունը... Այդ պատճառով էլ երբեմն խուսափում, ուղղակի փախչում էր հուղարկավորություններից: Մի քանի թաղումների, երբ անհրաժեշտ էր լինում իր ներկայությունը (ի պաշտոնե կամ ազգակցական-բարեկամական-ընկերական կապերի բերումով), զոռով եմ պահել, մի կերպ, համոզելով, թեՙ ամոթ է, անհարմար է, մարդիկ ի՞նչ կմտածեն: Թեեւՙ հասկանում էի իրեն: Իր տվածը սեր էր եւ, ի հեճուկս մահվանՙ սեր էլ ուզում էր ստանալ, ու երբեմն (հաճախ) չէր ստանում... Այդպես էլ ապրում էր: Եվ այդպես էլ գրում ու հայտարարում էրՙ «ծեր առյուծի» կենսահաստատ, աներեր համոզվածությամբ, եւ նորիցՙ ի հեճուկս մահվան (առաջացող տարիքի, մոտեցող ծերությանՙ ինչպես կուզեք).

Առե՛ք սերը ջահելներից,

Որ ասում ենՙ սերը հին է,

Որ կարծում ենՙ սերը նույնպես

Մայթի նման հանրային է,…

Առե՛ք ջահել վախկոտներից,

Մենամարտից փախչողներից

Ու տվեք հի՜ն կտրիճներին.

Նրա՛նք գիտեն սիրո գինը:

Փոխարենը, ինչքան էլ փիլիսոփայորեն մոտենար, բայց նեղսրտում, ազդվում էր գրական աշխարհում այնքա՛ն տարածված ինտրիգից, բամբասանքից, չարությունից, զրպարտությունից, նախանձից... Այս վերջինը իրեն լրիվ անծանոթ, խորթ զգացում էր, «նախանձ» ասվածը չուներ ու չունեցավ երբեք. ո՞ւմ եւ ինչի՞ն պիտի նախանձեր, երբ բոլորը նախանձում էինՙ իրե՛ն: Նախանձում էին իր տողինՙ բարի, պայծառ ու մաքուր, բանաստեղծի իր տաղանդին, որը մարդկային տաղանդի շարունակությունն էր, նախանձում էին իր տեսքին ու դիրքին, շենք ու շնորհքին, սիրված լինելուն ու կյանքից հետ չմնալուն, նախանձում էին անգամ առողջությանն ու գլխի մազերին, որոնք ճերմակեցին, դեղնեցին, բայց չթափվեցին: Իրողություն եմ ասում, թեեւՙ դառնազավեշտալի ու ցավալիորեն հայկական: Սա նույնպես ես շատ լավ էի հասկանում, շատ լավ եմ հասկանում նաեւ հիմա, որովհետեւ այդ ուղտը ամբողջ կյանքում մշտապես իմ դռանն էլ չոքեց... Ինչեւէ:

Դավաճանություն շատ տեսավ. հատկապես իր վրա ազդում էին ընկերների դավաճանություններըՙ կենցաղային մանր-մունր հարցերից մինչեւ գրական-հասարակական: Բայց միշտ մնում էր նույն լավատեսը, ընկերասերն ու կայունը, ու պարբերաբար արձանագրում «բարոյական հաղթանակներ». հայի վերջին մխիթարությունը : Այդ «մխիթարությունը» հենվում էր նույնքան հայկական խառնվածքային մեկ այլ հատկանիշիՙ դյուրահավատության վրա, ինչը նրան բնորոշող հիմնական տարբերակիչն ու դոմինանտն էր, դեմքը: Անխաթար, հմայված հոգու մի հատկանիշ, որը սերտորեն աղերսվում էր միամտության, նույնիսկՙ պարզամտության հետ: Այսպես, փող հավաքող մուրացիկ մի կնոջ խնդրանքին ընդառաջելովՙ տասը ռուբլի էր տվել, բայց մի քանի ժամ անց նույն կնոջը տեսել էր ռեստորանումՙ առատ կերուխումի նստած: Պատմում էր այդ մասին, ծիծաղում ու ձեռքը խփում ճակատին. «Ա՛յ քեզ միամիտ մա՜րդ»: Հավատում էր ասված խոսքին: Ու երբ հավատը խաբվում էր, ապա ոչ այնքան նեղանում էր կամ զայրանում, որքանՙ ապշում: Իր հավատըՙ հավատ էր, հույսըՙ հույս, սերըՙ սեր, եւ դա կամքի թուլության արտահայտություն չէր, այլՙ կյանքի փիլիսոփայություն: Ուստի ոչինչ գաղտնի, թաքուն չէր պահում. «Սերըս գաղտնի թող մնա, Սերըս յարիս պես» շիրազյան սենտենցը իր համար չէր: Այդ դյուրահավատության պատճառով էր գուցե, որ լավ չէր ճանաչում ոմանց (ավելի ճիշտՙ չէր խորանում), ու հետները ընկերություն էր անում, ճամփա գնում, սեղան նստում: Դա առիթ էր տալիս որոշ դուրսպրծուկներիՙ թե՛ անցյալում եւ թե՛ հիմա, կուրծք ծեծել, բերան պատռել եւ գլուխ գովալ, թեՙ իրենք Հրաչյա Հովհաննիսյանի ընկերն են եղել, սեղանակիցն ու հոգեկիցը: Այդպիսիների լեզուն կտրելը շատ դժվար է, որովհետեւ չկա ինքըՙ Հրաչյա Հովհաննիսյանը, որ վկայերՙ այո կամ ոչ: Բացի այդՙ չես ուզում մարդուն հանել իր պատրանքների ջրերից, իր ստեղծած վիրտուալ միրաժներից, վար իջեցնել յոթերորդ երկնքից... Անշնորհակալ, անհեռանկար եւ անպտուղ զբաղմունք, որը միայն թշնամիներ է ստեղծում, իսկ իմ ունեցած թշնամիների քանակն արդե՛ն իսկ հավելուրդով ինձ հերիք է:

Կարող է հարց առաջանալ. մեր այս հոգսաշատ, հեղհեղուկ ու դարձդարձիկ իրականության մեջ ո՞ւմ են հետաքրքրում այս դատողությունները մի բանաստեղծի մասին, թեկուզ եւՙ արժանավոր: Մարդիկ հազիվ են պահում իրենց գլուխը, կողքից էլՙ մեր ազգային հին ու նոր թնջուկները. Ցեղասպանություն, Ղարաբաղ, սահմանի բացում կամ չբացում...… Բայց, կարծում եմՙ բանաստեղծը, ում համար բոլոր այս պրոբլեմները եղել են ոչ միայն ստեղծագործության, այլեւՙ կյանքի խնդիր, իրավունք ունի հավակնելու հատուկ (օրվա լրահոսից դուրս) ուշադրությանՙ յուր անձի եւ գործի նկատմամբ: Առավել եւսՙ Հրաչյա Հովհաննիսյանը, ով ուղղակի այրվում էր այդ խնդիրների մեջ, ու երբեք լավ ապագայի հույսը չէր կորցնում: Ավելինՙ անկեղծորեն ուզում էր հավատալ նոր կյանքին, նոր իրողություններին, նոր մարդկանց, եւ իր մեղքը չէր, որ այդ հավատը հաճախ (ավաղ, շա՛տ հաճախ) ի դերեւ էր ելնում:

Այդպես ապրեց եւ այդպեսՙ ուրախությամբ եւ գոհությամբ, այս երկրային աշխարհից անսպասելիորեն գնաց, ավելի ճիշտՙ տան ճանապարհին ավտովթարից զոհվեց հայրս, բանաստեղծ Հրաչյա Հովհաննիսյանը: Նրանից լոկ մի քանի շտրիխ ներկայացրեցի, մյուսները (եւՙ շա՛տ) թողնելով այլ առիթների: Ու թեեւ կյանքի վերջին տարիներին դառնություններն ու վշտերը հաճախ էին թակում նրա դուռը, եւ նա մի քիչ շփոթվել-շիվարել էր, բայց կյանքը գերագույն պարգեւ էր համարում, եւ ամուր կառչած էր Աստծո այդ շնորհին: Եվ իր պաշտելի Մեծարենցի «ըլլայիները» ողջ կյանքում տիրաբար իշխեցին, անձկորեն տանջեցին ու քաղցրորեն խոցոտեցին նրա սիրակարոտ, ջերմ սիրտը, որը այնպե՛ս էլ երբեք չհոգնեց, չլիացավ ու չհագեցավ ապրելուց: Երանելի՜ բախտ: Եվ զոհվեց երեկոյացող փողոցում, անակնկալ, անիմաստ ու անհեթեթ արկածից, ինքն էլ չիմանալով, թեՙ ի՛նչ կատարվեց հետը: Պիտի երկար ապրեր, բայց եթե պիտի մեռներՙ ապա միա՛յն այդպես: Ո՛չ փափուկ անկողնում: Եվ այդպիսի արտասովոր, անընդհանուր ու արտառոց մահը նրան գուցե ավելի է սազում (մահըՙ սազո՞ւմ), որովհետեւ իր կյանքը ապրեց որպես բանաստեղծ:

Դեկտեմբեր, 2009թ.

* Տպագրվում է կրճատումներով: