ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

«ՀՈՂԻ ՎՐԱ ԱՊՐԵԼԸ ՄԻ ԲԱՆ Է, ԴՈՒՐՍԸ ԱՆՈՒՆ ՇԻՆԵԼԸՙ ՈՐԻՇ ԲԱՆ»

Տիգրան Մանսուրյանի հետ ստորեւ ներկայացվող մեր ծավալուն զրույցը կայացել է ապրիլի 24-ին, Քյոլնում: Ինչպես արդեն իրազեկել ենք մեր ընթերցողներին, նույն օրը Քյոլնի ֆիլհարմոնիայում առաջին անգամ հնչեց նրաՙ WDR-ի պատվերով գրած «Ubi est Abel frater tuus?» կոնցերտը: Մերՙ հուզմունքի քողը չհաղթահարած զրույցը, կայացել է համերգից երկու ժամ առաջ: Համերգի տպավորությունն ու մեր զրույցից մի հատված արդեն փոխանցել էինք «Ազգի» մայիսի 1-ի համարում: Այստեղ հապավումներով շարունակում ենք այդ երկխոսությունըՙ մեր հայացքն առավել կենտրոնացնելով օրվա խորհրդի, ինչպես նաեւ արդի երաժշտական գործընթացների վրա:

- Երբեւէ չէի մտածի, որ Ձեզ հետ կզրուցենք հենց ապրիլի 24-ին, Գերմանիայում: Ասացիքՙ միստիկ բան կաՙ այսօր է առաջին անգամ կատարվում WDR-ի պատվերով Ձեր կոնցերտը, համերգը կոչվում է «Հայրենիքի ծեսերը»:

- Այո, բայց նաեւՙ Heimat- heimatlos «Հայրենիք եւ հայրենազուրկ»: Այսինքն մի ամբողջ սփյուռք, որ մեր օրգանական մասն է, կամ մենք ենք իրենց օրգանական մասը, հայրենիքն է եւ հայրենիքից դուրս ապրողների մի հսկա շերտը: Սա անմիջապես գալիս է մեր իրականությունից: Գիտե՞ք, իմ մայրը ամերիկյան որբանոցում է հայտնվել մի քանի ամսականում, այնտեղ է մեծացել:Նրանց ընտանիքը 5 հոգի են եղելՙ մեծ մայրս, մեծ հայրս եւ նրանց 3 երեխաները: Ամենափոքրը մայրս է, մեծ հայրս խոշտանգվել է, մեծ մայրս փախուստի ճանապարհին է զոհվել, նրանց միջնեկ զավակըՙ նույնպես, փրկվել են երկուսըՙ ավագ որդին եւ մայրս: Երբ մայրս հայտնվել է որբանոցում, տարիներ անց իրեն գտել է նրա մեծ եղբայրը: Եվ այս պատմությունը նա է պատմել մորս: Մայրս ամուր բնավորության տեր կին էր, խոր հայեցիության զգացումներով, իր համար շատ կարեւոր բան էր դաՙ ազգային պատկանելիության զգացումըՙ լինելով կատարյալ ազատամիտ, ազգայնական ավելորդ բեռից ազատ մարդ: Մայրս Աստծու զավակ էր նախեւառաջ, մեր տանը մարդու հանդեպ էր վերաբերմունքը, ոչ թե տեսակների, էդ իմաստով հիմնավոր կողմնորոշում ուներ ամբողջ կյանքում: Քանի որ մամաս ապրում էր Լենինգրադյան փողոցում, եւ Եղեռնի հուշարձանը շատ մոտ էր, հաճախ էր ոտքով գնում, թոռներից մեկըՙ մի ձեռքին, մյուս ձեռքինՙ ծաղկեփունջ: Եվ սա իր համար մի տեսակ այցելություն էր ծնողներին. նրանք գերեզման չեն ունեցել:

- Դեռ փոքրուց մեզ համար էլ այդպես էրՙ այց մեր պապիկների ու տատիկների գերեզմանին:

- Այո, ճիշտ է, բայց մայրս ամենասովորական օրն էլ կարող էր մայրամուտից առաջ գնալ: Այնպես որ, երբ այս կոնցերտը գրելու պատվերն ունեցա, այս ամբողջ պատմությունները վերհիշեցի: Ախր մեր տանը պատմել են, չէ՞: Ինչեր էին ապրում այդ աղջիկները որբանոցի, երբ իրենց ուսուցչուհիները սաստում էին երեխաներին, որ սրանք քնեն ժամանակին: Ախ, ինչերով էին վախեցնում, եւ նրանք ոնց էին ճչում:Մայրս պատմում էր, եւ այս բոլորն իմ ականջների մեջ է:

- Ի՞նչ էին ասումՙ թո՞ւրքը կգա:

- Չէ, չեմ ուզում պատմել էդ բաները, տխուր պատմություն է, բայց եղել են սրանք, եւ ինքը բերում էր իր հետ այս ամբողջըՙ ինչպես են մի սրահ լիքը աղջիկները ճղճղում, երբ ուսուցչուհին իրենց բան է ասում: Այս ամբողջն ինձ հետ է, չէ՞, եւ սրանք են ինձ դաստիարակել:

- Գրելիս սա հարստությո՞ւն, թե՞ բեռ էր Ձեզ համար:

- Մեր իրականության հանդեպ ճշմարիտ լինելու դուռ էր, որից համարձակ կարող եմ ներս մտնել ու ասելՙ ես այս իրադարձությունների ներկայացուցիչն եմ: Եվ կարող եմ խոսել սրա մասին ոչ թե կողմնակի հայացքով, այլՙ իմ տան միջից, ինչ որ ինձ ժառանգված է: Մի շատ կարեւոր բան էլ պիտի ասեմՙ կուզեի իմանալ, թե հոգեբանները ինչպես են վերլուծում ընտանիքում գոյացած ժառանգականության հարցըՙ երկու ծնողների, որոնք որբանոցի զավակներ են: Ի՞նչ շարունակություն է գտնում որբի հոգեբանությունը: Վստահ եմ, որ ես իմ մեջ կրում եմ այդ հոգեբանության մի մեծ շերտ, որովհետեւ նրանք ինձ փոխանցել են, չէին կարող չփոխանցել, նրանք էին, չէ՞, իմ ծնողները: Հիմա խնդիրն այն է, թե քանի սերունդ պիտի այս գիտակցությունը կամ հոգեբանությունը, այս զգայուն վիճակը փոխանցի, ե՞րբ ենք առողջանալու: Ե՞րբ ենք ազատվելու որբի այս հոգեբանությունից:

- Բանավոր փոխանցվող հիշողությունը կա:

- Միայն դա չէ, կա նաեւ գենետիկ ընկճվածությունը, անպաշտպանության խնդիրը, խնդրողական ոգին որբի հետ է գալիս, եւ որբի հատկություններն են դրանք:

- Մաեստրո, որբ բառը մեր գրականության մեջ էլ շատ կա, նույնիսկ Որբերյան ազգանուն ունենք:

- Այո: Նաեւ սփյուռքահայ գրականության մեջ է թեման արծարծվել:

- Նորից դառնանք կոնցերտի տրամադրություններին: Հայրենազրկման զգացողությունը շա՞տ է Ձեր մեջ:

- Ախ, վերջին10-15 տարին, այո, շատ հաճախ: Ես դրա մասին դժվարանում, չեմ ուզում խոսել: Իմ տարիքն էնպիսի տարիք չէ, որ հեշտությամբ ինտեգրվեմ դրսի կենցաղին, լեզվական դաշտին, սովորություններին. մեկ Ամերիկա, մեկ Գերմանիա: Գերմանիայում ապրում եմ արդեն 15 տարի, գալիս-գնում եմ: Եվ էդ օտարության զգացումն իհարկե ինձ հետ է: Ուղղակի գիտեք, այստեղի մարդիկ ինձ փրկեցին: Էն տարիներին, երբ առհասարակ դժվար վիճակ էր Հայաստանում, ես 8 տարի անվերջ բոլոր ձմեռները անցկացրել եմ Ֆրանկֆուրտում, ինձ հատկացրել են տուն, աշխատելու պայման, թոշակ, որով ամբողջ տարին էի ապրում: Շատ շնորհակալ եմ դրա համար, բայց այդ 3 ամիսը ապրում էի իմ իրականությունից կտրված եւ դժվար էր շատ: Բայց մյուս կողմիցՙ եթե նախընտրեմ իմ սերը, որ Հայաստանն է, չէ՞, Սեւանի ճանապարհին հայտնվելը ինձ համար մի աշխարհ է, ուրախություն: Բայց ես իրավունք չունեմ տրվելու էդ զգացականությանը, եւ ի վերջո հնարավոր է, որ դա ծուլությունն է: Ես պիտի վազեմ, պիտի հասնեմ, պիտի գամ Գերմանիա, պատվեր ընդունեմՙ նվագեն, գնամ: Ինքնաթիռ տանել չեմ կարողանում, դեղը գրպանումս է նախօրոք:

- Հայաստանը վերջերս է սկսել խոսել հայրենազրկման մասինՙ մի մեծ երկրից, մեր բնօրրանից զրկեցին մեզ:

- Ես Վերմոնտում էի, հրավիրված հեղինակ էի երաժիշտների մի շատ հետաքրքրական ամառային դպրոցի, որտեղ աշխարհից շատ մեծ վարպետներ են հավաքվում եւ երեխաների հետ աշխատում: Այնտեղ կար մի երիտասարդ տիկին, որ դայակ էր: Թրքուհի էր: Կոտրտած թրքերենով հարցրիՙ Թուրքիայի՞ց ես: Էս աղջիկը պայծառացավ: Պարզվեց, որ քրդուհի է եւ մեր տարածքներից է: Որ իմացավ հայ եմ, ասացՙ մեր գյուղում բոլորն ասում ենՙ սրանք ձեր տներն են, ձեր եկեղեցին է, ինչու՞ չեք գալիս: Ի՞նչ ասեմ:Երեխան գիտի, չէ՞: Ես էլ գիտեմ: Ախ, ես էլ էդ հարցն ունեմՙ ինչու՞ էնտեղ չեմ:

- Ձեզ սփոփու՞մ է Ղարաբաղի Հանրապետության գոյությունըՙ ասում ենք, չէ՞, երկու հանրապետություն ունենք:

- Ղարաբաղի փրկությունը մեր ավելանալը կամ շատանալը չի, ուղղակի մեր գոյությունը մի քանի հարյուրամյակ ամրացնելն է էդ տարածքում: Եթե Ղարաբաղը չլինի, մեր մեջքը բաց է, վերանում ենք: Տարածքները մեծացնելու իմաստով այսօր դա որեւէ բան չի նշանակում: Դա ընդամենը նշանակում է, որ դու դեռ էստեղ կապրես, կդիմանաս: Ընդ որումՙ հայ մտքի սեփականությունը լինելուց առաջ ռուս քաղաքական մտքի աշխատանքն է եղել սա, դեռ ցարի ժամանակՙ Ղարաբաղը եթե չեղավ, Հայաստան չկա: Իսկ մեծանալըՙ դեպի Արեւմտյան Հայաստանն է: Բայց երկուսի պարագային էլ շենացնելն է, մեր շատանալն է խնդիրը: Էսօր որ գնում ես էդ շրջանները, Լաչինը... վիճակը լավ չի: Ես քանիցս եղել եմ այնտեղ, շատ հավատում եմ մեր գյուղացիներիՙ իրենց հողին կպած մնալու ուժին, բայց դա էլ սահման ունի, չէ՞: Այլասերման մի հոսանք է գալիսՙ փողի հարաբերությունների հետ, որին դժվար է դիմանալը: Թումանյանը գրեց «Երկաթուղու շինությունը» պատմվածքը. ինչպես երկաթուղին մտավ Լոռի ու մարդիկ սկսեցին հաց ծախել: Հաց ծախելու պիղծ գաղափարը մտնում է գյուղՙ իբրեւ թե առեւտուր է սրա անունը, բայց նախնականության իմաստով էսպիսի մի նոր իրավիճակ է հայտնվել մեզանում, երկաթուղի չի մտել, դոլար է մտել:

- Երաժշտության բախտը բերել էՙ համընդհանուր լեզու է: Բայց որքան հետեւում եմՙ ունենք արդի երաժշտություն, որը սակայն դրսում չի հնչում կամ քիչ է հնչում: Մեկնաբանության դժվարությո՞ւնն է պատճառը, թե՞ արժանի գործ չենք ստեղծում:

- Չէ, ինտեգրման ընթացք է: Ժամանակին Մոսկվան մեր ինտեգրման կենտրոնատեղին էր, այնտեղից էինք դուրս գալիս, հիմա որեւէ կենտրոն չկա, բաց ենք աշխարհի առաջ, աշխարհն էլՙ մեր առաջ: Մեզ նայում են, մենք նայում ենք, եւ այս փոխադարձ շփումները նոր են սկսվել, երկարատեւ ժամանակ են պահանջում: Սերունդ պիտի գա, երկրորդ սերունդը պիտի գա, պիտի սովորի ինքն իրեն ճանաչել եւ դրսից ինքն իրեն գնահատելու փորձը ձեռք բերելՙ ով է ինքըՙ մեծ առումով: Ոչ թե իբրեւ մի տան տղա:

- Մաեստրո, Դուք լայն առումով ե՞րբ եք դրսին հետաքրքրել:

- Իմ բախտը բերեց: Սովետի տարիներին ինձ համար ընկերներ գտա ամբողջ Սովետումՙ Մոսկվա, Լենինգրադ, Կիեւ, Տալլին, հիմնականում այս քաղաքներում, որոնք այլեւս ներսի հետաքրքրություններով չէին ապրում: Նրանք ունեին շատ որոշակի հետաքրքրություններ միջազգային երաժշտական պրոցեսների հետ կապված, ես սրանց ընկերացա եւ այն ժամանակներից դեռ պատրաստ էի այս կապերի մեջ մտնելու: 1967 թվականին իմ գրած դաշնամուրի սոնատը հրատարակվեց Նյու Յորքի շատ նշանավոր երաժշտական «Շիրմեր» հրատարակության կողմիցՙ իբրեւ հայ երաժշտության մեջ ժամանակակից երաժշտության մի օրինակ: Իհարկե, բոլորովին հեշտ բան չէր հսկա մի պատ ճեղքել եւ այդպես հայտնվել դրսի ինտենսիվ կապերի մեջ, դա մերժվում էր: Կատարող լինելու պարագային դու դեռ կարող էիր դուրս գալ, նվագել եւ այլն, բայց կոմպոզիտորը համարվում էր այսպես ասած գաղափարական ֆրոնտի ներկայացուցիչ, եւ եթե գաղափարական ես, ուրեմն դու պետք է լինես դրսին օտար եւ այստեղինՙ հարազատ: Պիտի կողմնորոշվեիր:Դժվար տարիներ էին, բայց երբ դռները բացվեցին, անմիջապես դրսում հայտնվեցի:

- Ձեր թվարկած երկրների շարքում մեր անմիջական հարեւանները չկային: Երաժշտական մտածողության առումով հարազատություն չկա՞ր:

- Անուններ կային, հարազատություն չեմ կարող ասել, բայց որ հանդիպում ենք, ջերմ ենք, անշուշտ: Պարսիկ մի հեղինակ կաՙ Վալի անունով, Միացյալ Նահանգներում սովորել եւ այնտեղ աշխատում է, բայց որը սիրում է իր պատկանելիությունն ընդգծել իր երաժշտության մեջ, տեսնում եմ իր հոգսերը: Հարգելի են ինձ համար իր դիրքորոշումը, որոնումները եւ այլն: Մենք մի առավելություն ունեցանք, անշուշտ: Հայկական կոմպոզիտորական դպրոցը: Նախՙ որ Կոմիտաս ունեինք, որ արդեն Արեւելք-Արեւմուտք կապերն ամուր հաստատելու հիմքերը դրել էր, եւ արեւելյան երաժշտության ավանդույթներն էին մերը եւ միաժամանակ կառուցողական միտքը , չէ՞ որ ճարտարապետությունը քարացած երաժշտություն Է:

- Եվ մեր ճարտարապետական միտքն արդեն Եվրոպայում ներկայություն ուներ:

- Այո, այս կապերն արդեն կային, եւ Կոմիտասն այս հիմքը դրեց ամբողջությամբՙ ոչ թե արտաքինից բերած մի կառուցողական համակարգ, այլ իր էությունից դուրս բխած, մեր մելոսից, մեղեդուց, մեր հոգեւոր երգից բխած մի համակարգ, որն ամբողջությամբ եվրոպական երաժշտական մտածողության պահանջները կարող էր բավարարելՙ իր բազմաձայնության իմաստով, երաժշտական ձեւի իմաստով, գործիքային կատարողական արվեստի հնարավորությունները ցուցադրելու իմաստով, բոլոր իմաստներով: Մերՙ խորքից եկած հնարավորությունը Կոմիտասն ապահովել էր, ինչը եզակի է դարձնում մեր դպրոցի բեղմնավոր շարունակականության խնդիրը: Եզակի ենք մենք այս իմաստովՙ Կոմիտասի շնորհիվ: Մեր կողքին արեւելյան երկրներում ահագին աշխարհներ կան դեռ, որտեղ երաժշտությունը շատ կոնկրետ գոյություն ունի, բայց կոմպոզիտոր բառն այնտեղ ոչինչ չի նշանակում: Այդպիսի մասնագիտություն գոյություն չունի:

- Ո՞ր երկիրը նկատի ունեիք, մաեստրո, մեր անմիջական հարեւաններից Ադրբեջանի մասին ասացիք, թե ֆոլկլորը, մուղամը շատ ավելի տիրապետող է, քան պրոֆեսիոնալ արվեստը:

- Այո, բայց նրանք ունեցել են նաեւ Կարակարաեւՙ Շոստակովիչի աշակերտն էր: Նրանք էլ իրենց երաժշտությունը հասցրեցին որոշակի մակարդակի:

- Իսկ այսօ՞ր:

- Այսօր էլ ունեն անուններ, ճիշտն ասեմ Ձեզ, Ֆրանկիզ Ալիզադե ունեն, շատ լավ հեղինակ է, արժանի, անշուշտ, ուշադրության, մանավանդ եթե նկատի ունենք համակովկասյան երաժշտական այսօրվա իրականությունը:Վրաստանում կա Գիա Կանչելին:

- Իսկ Թուրքիայո՞ւմ:

- Անունները վատ գիտեմ, բայց գիտեմ, որ կան: Գիտեք խնդիրը ոչ թե կոմպոզիտոր լինելն է, այլ որ քո երաժշտությունը ներկայացնի քո երաժշտական իրականության մի երկու-երեք հարյուր տարին:

- Ադրբեջանցիները ինչպե՞ս պիտի ներկայացնեն դա, այն, ինչ չունեն:

- Իրենք ունենՙ պարսկական արեւելյան մուղամների այդ երաժշտությունն իրենցն է: Ի վերջո, եթե սահմանը բացենք դեպի Պարսկաստան, դա նույն բանն է, չէ՞: Երբ Նիզամի Գյանջեւին Ստալինը նվիրեց ադրբեջանցիներին, բոլորս էլ հասկացանքՙ մի անուն է, որ ընդհանուր է թե՛ այնտեղի համար, թե՛ այս կողմի: Իհարկե, այնտեղի անուն է նախեւառաջ, բայց այդ փոփոխությունը, պարզվեց, որ հեշտությամբ, արկածախնդրորեն կարելի է անել: Պարսկական կողմը իհարկե դա չի կարող ընդունել, որ իրենց հսկա անունը կարող է դառնալ իրենց գավառի անուն: Բայց ինչ որ ունեն, ի վերջո օրգանական մասն է այդ մշակույթի: Շատ լավ թառ, քամանչա նվագողներ ունեն, որոնց ներկայությունը պետք է հարգել: Սա ազգային խնդրի վերածելը բացարձակ անընդունելի եմ համարում:

- Կան անուններ, որ նույնիսկ պատանեկան կատարողական մրցույթներին շատ են հնչումՙ Գիա Կանչելի, Սոնյա Գուբայդուլինա: Խանդ ունեմՙ ինչու՞ մեր անունները չկան:

- Գուբայդուլինան Մոսկվայի դպրոց է, կես թաթար է, կես ռուս: Շատ մեծ անուն է, իրոք: Նա Սովետի տարիներին մի քանի հիմնավոր գործեր արեց, որոնք կարող էին նրան ողջ կյանք ապահովել: Գիտեք ինչ է, պետք է այստեղ ապրել: Իսկ թե Գիան, թե Սոնյան այստեղ են ապրում, ամենօրյա ներկայություն ունեն, շփումների մեջ են եւ այլն: Այս հարցերին չեմ ուզում անդրադառնալ, բայց մեծ բան է տանը լինելը: Քո Իսահակյանը աշխարհեաշխարհ ման եկավ եւ վերջը եկավ տուն եւ քանի սերունդների համար հայր եղավ գրական: Նույնը Մարտիրոս Սարյանը, աշխարհում ամեն տեղ կարող էր լինել, կարող էր ապրել Մոսկվայում, բայց գերադասեց գալ, մտնել մի տարածք, ... դե ի վերջո Սովետ Միության մի անկյունն էր, էլի, Հայաստանը: Սրանք նվիրյալներ են, որոնց օրինակը ինձ համար շատ կարեւոր է: Հողի վրա ապրելը մի բան է, դուրսը անուն շինելը բոլորովին ուրիշ բան: Խնդիրն անուն շինե՞լն է, ճշտենք:

- Դուք ի՞նչ լեզուներով եք գրել:

- Հայերենՙ առայժմ միակ իմ հաճույքը: Հիմա ես աշխատում եմ լատիներեն տեքստի հետՙ «Ռեքվիեմն» եմ գրում: Այն, որի վրա Ավստրիայում աշխատում էի երեք ամիս եւ որը պիտի եկող տարի նոյեմբերին հնչի Գերմանիայում: Պիտի կատարի Մյունխենի կամերային նվագախումբը, երգչախումբը դեռ չգիտեմ, կարծեմ Բեռլինի երգչախումբն Է: Ես երկար սպասում էի, որ մեզանում մեկը կպատվիրի «Ռեքվիեմ» գրել: Ախր շատ կարճ ժամանակ հետո 2015-ը գալու է, չէ՞:

- Հիմա՞ հասունացավ դա ստեղծելու պահանջը:

- Քանի տարի է այդ ծրագիրն ունեմ, մի անգամ մերոնցից էլ պատվերի առաջարկ արեցին, չկայացավ: Ես եմ խնդրել, որ ինչ-որ ձեւով ինձ աջակցեն, որովհետեւ չեմ կարող 2 տարի օդով սնվել:

- Ի՞նչ պիտի անի կոմպոզիտորն առանց պատվերի:

- Պետք է աշխատի: Արեւմուտքում իր հոնորարներով ապրող հեղինակ, կարող եմ ասել, գրեթե չկա: Դասավանդում են, դիրիժորություն են անում, համերգային գործունեություն, որեւէ ինստիտուտի երաժշտագիտական ղեկավարում: Սա իրենց եկամուտն է: Եթե նկատի ունենաս Կոնսերվատորիայի աշխատավարձը, դա ապրելու բան չէ: Աշխատավարձով ապրել Հայաստանում անիմաստ բան է: Ուրեմն դու պիտի առնվազն պատվեր ունենաս: Եթե պատվերը քեզ չեն տալիս տանը, ուրեմն դու դրսում ես փնտրում քո պատվերը: Իհարկե, հենց այնպես չի առաջացել ինձ «Ռեքվիեմ» գրելու պատվերը, հող եմ պատրաստել, իմ պատրաստակամությունն եմ հայտնել, ասել եմ իմ մտերիմներին, որ եթե այդպիսի բան լինի, կուզենայի անել: Եվ հիմա ունեմ այս առաջարկությունը: Չեմ կարող դժգոհել, որովհետեւ մյուս կողմից էլ այդ գումարը, որ ես կարող եմ պահանջել այստեղ, այդ թիվը որ ասում եմ Հայաստանում, դա ուղղակի չլսելու բան էՙ չեն կարող լսել այդպիսի թիվ:

- Բայց հնարավո՞ր բան էՙ ուրիշ տեղում ծախսելու փող միշտ կա:

- Անշուշտ, հնարավոր է: Ուղղակի մերոնք սովոր չեն, առհասարակ չգիտեն, թե ինչը ինչ արժի: Հիմա նկարների վերաբերյալ գիտեն, որովհետեւ նկարը շուկա է, վաճառվել կարող է: Բայց երաժշտությունը եթե պատվիրեցիր, դու դրանից շահ չունես:

- Այսինքն շուկայի մեջ մտնում է միայն շոու բիզնեսը:

- Այո: Բայց սա եկամուտ բերող բան չէ: Առհասարակ աշխարհում հիմա ինչ որ լուրջ է, շահույթ չի բերում: Դրա համար դու պիտի աշխատես ինչ որ տեղՙ գրող ես, նկարիչ ես, երաժիշտ ես, թե ինչ ես, եթե շոուի մեջ չես, լուրջ գործով ես զբաղված, դա քեզ եկամուտ չի բերելու:

- Մաեստրո, Դուք հիմա դասավանդո՞ւմ եք:

- Չեմ դասավանդում: Իմ հոնորարն ինձ բավարարում է: Իմ պահանջները շատ չեն, չափազանց համեստ են:

- Դժվար բան չէ՞ պատվեր կատարելը:

- Ստրավինսկուն էլ են այդ հարցը միշտ տվել: Ասում էրՙ բայց ես այնպիսի պատվեր եմ վերցնում, որը ինքս կուզենայի, որ լիներ: Հիմա ասացի, որ քանի ժամանակ է էս հարցը հասունացրել եմ իմ միջավայրում, որպեսզի «Ռեքվիեմի» պատվերն ինձ հասնի: Ուրեմն ես ցանկությունս հայտնել եմ, եւ ցանկությունս վերադարձել է ինձ իբրեւ պատվեր:

- Իսկ եթե Ձեր չցանկացած տարբերակը լինի:

- Չեմ ընդունի: Լինում է նաեւ այդպես: Բայց ոչ միայն չեմ ընդունում, որովհետեւ իմ սրտով չէ, այլեւ ժամանակը չունեմ ես:Ինչ որ բաներ պետք է մերժեմ, եթե ամեն ինչ ընդունեմ, պետք է զոհեմ որակ, իսկ ես դրա իրավունքը չունեմ: Ոչ տարիքս է էն, ոչ էլ առհասարակ ես ինձ կարող եմ թույլ տալՙ որակի հաշվին քանակ անել:

- Ամստերդամում հոլանդական մի երգչախումբ հայերեն պիտի հնչեցնի Իսահակյանի բանաստեղծության հիման վրա գրած Ձեր շարքը: Հայ բանաստեղծությունը, առանց թարգմանության, երաժշտության միջոցով միջազգային բեմ է մտնում...

- Մասնավոր մի դեպքը համընդհանուր դարձնելՙ խուսափում եմ, ճիշտն ասած:

- Ինչու՞ մասնավոր: Էլի են եղելՙ Չարենց, Բաղդասար Դպիր, Քուչակ:

- Այո, մի ամերիկուհի վերջերս երգեց իմ 6 երգերի շարքը Բաղդասար Դպիր, Իսահակյան, Չարենց: Ի՜նչ հրաշալի երգեց, ինչ հայերեն, ի՜նչ արտասանություն, նրբություն: Ես անգլիացիներիՙ «Հիլիարդ» անսամբլի համար եմ գրել: Աշխարհում մեծ հեղինակություն ունեն: Այսօր, որպեսզի ինձ ներկայացնեն, թե ես միջազգային ինչ անուն ունեմ, առաջին հերթին «Հիլիարդի» անունն են տալիս, որովհետեւ դա իսկապես չափանիշ է: «Հիլիարդը» երգեց «Հավատով խոստովանիմ» իմ 7 աղոթքների շարքը, գրաբարով: Անգլիացիները դժվարությամբ, բայց հաղթահարեցին հայերեն լեզուն, հիմա այդ ձայնագրությունները կան: Ներսես Շնորհալու 24 աղոթքներից առաջին 7-ը իրենց համար գրեցի:

Կատարողն իր ձեռքին ունի տեքստի թարգմանությունը, բայց ինքն առնչվում է հայերենի հնչողությանը, եւ այս հնչողությունը միայն իմաստաբանություն չէ, նաեւ երաժշտություն է:

- Մաեստրո, այսօրվա ժամանակակից բանաստեղծությունը Ձեզ չի՞ ներշնչում, երաժշտություն գրելու «պատվեր» չի՞ տալիս:

- Տալիս է, անվերջ դրա մասին եմ մտածում: Վայ, վայ, վայ, որ անունները տամ վատ կլինի: Ես ինքս եմ ինձանից սպասում: Անուններ չտամ, բայց կան էդ անունները, որոնց շատ-շատ եմ սիրում, շատ կուզեի անել, դրանք ինձանից պահանջում են երաժշտության եւ պոեզիայի փոխկապակցության մի նոր մակարդակ: Կան բանաստեղծություններ, որոնց հետ առնչվելը պահանջում է այնպիսի երաժշտական մտածողություն, որը քեզ շատ ավելի ուղղակիորեն միացնում է այսօրվա երաժշտություն- պոեզիա հարաբերություններին: Էս հարաբերությունն էսօր Արեւմուտքում շատ հետաքրքրական դրսեւորումներ ունի: Ինչպես կարդալ մի բանաստեղծություն, ինչ անել երաժշտությամբ այս բանաստեղծության հետ:Այնքան հետաքրքրական, տարբեր միջոցներ կան, մեր իրականության մեջ դրանք դեռ տեղ չեն գտել, բանաստեղծությունը պատրաստ է, արդեն կա, բայց առայժմ մեր ընթերցումները մի տեսակ ավանդականն են: Արեւմուտքը հետաքրքիր հարաբերություններ է մշակել պոեզիայի եւ երաժշտության մեջեւ: Նույնիսկ պարտադիր չէ, որ ինչ որ բան անպայման երգվի: Ուղեկցվում է երբեմն ուղիղ խոսք, երբեմնՙ նվագ, չափազանց հետաքրքրական բաներ կան, ցավում եմ, որ մեր հայոց լեզվի պոեզիան դեռ էդ շրջանակների մեջ չի մտել: Միջավայրը պահպանողական միջավայր է, երբ որ հետեւում ենք հայ պոեզիան հայ երաժշտության մեջ ներմուծվելու ճանապարհին, տեսնում ենք, որ երաժշտության մեջ հատկապես էն բանաստեղծությունն է երգվել, որն իր մտածողությամբ, կառուցվածքով, կերպարներով ժողովրդական բանաստեղծության, բանահյուսության հետ է առնչվում: Դրա համար մեզանում մեծավ մասամբ երգվել է Իսահակյան, եւ այս տեսակըՙ չարենցյան խորդուբորդությունների պոեզիան կամ մի ուրիշՙ այսպես ասածՙ ոչ երգեցիկ տաղաչափությամբ պոեզիան չի երգվել:Նույնիսկ Տերյանը, որը տաղաչափորեն կարծես շատ երաժշտական է եւ այլն, բայց ֆոլկլորի հետ կապված են կապերը, ֆոլկլորի հետ չունի էդ առնչությունները, ինչպես Իսահակյանը ունի, Տերյանը շատ վատ է ընթերցվել մինչեւ այսօր, երաժշտության գալու ճանապարհին ամենավատ սալոնն է, այսինքն մակերեսի տպավորությունն է մտել երաժշտություն: Երաժշտության եւ պոեզիայի շփումները դեռ ավանդական կապերը հաղթահարելու ճանապարհն ունեն անցնելու: Դա լուրջ պրոբլեմ է: Երբ Սվիրիդովը գրում է Մայակովսկու պոեզիայով հսկա գործ, նա ռուսական տաղաչափությունը, ռուս երգի հսկա փորձն ունի, որն այլեւս Գլինկայի սալոնային ռոմանսներից դուրս է եկել, նոր վոկալ է մտել, նոր երգեցողության շրջանակ է մտել, եւ այս հիմքի վրա նա կարողանում է երգել Մայակովսկի: Ու՞ր է մեր էն զարգացման փուլըՙ պոեզիա-երաժշտություն կապի, որտեղ պոետական այս նոր ռիթմերը, նոր գույները, նոր միջոցները կարող էին երգվել: Սրանք շատ լուրջ բաներ են: Ուզում եմ ասել, որ կան պոետներ, որոնց հետ կուզեի աշխատել, դրանք նույնիսկ աչքիս առաջ կանՙ իբրեւ ընտրված գործեր, եւ եթե մի օր լինի այդ բանը, ես երջանիկ կլինեմ: Պոեզիան նվաճելուՙ դեպի երաժշտություն բերելու մի քայլ եւս:

- Արթուր Ավանեսովին բացահայտելու համար, մաեստրո, Ձեզ ենք նաեւ պարտական: Այսօր Հայաստանում երիտասարդ տաղանդավոր ուրիշ անուններ կա՞ն:

- Կան: Մեզանում շատ են խոսում Վաչե Շարաֆյանի մասին:Շատ հաճախ են հնչում իր գործերը, հաճախ է պատվերներ ստանում: Շատ լավ է աշխատում, տեւական աշխատանքային հոգսերի մեջ է: Էլի կան անուններ, դրսում ապրող տղաներ կան, որոնց հանդեպ շատ ուշադիր եմ: Շվեյցարիայում ունենք Դավիթ Հալաջյան, էնքան գեղեցիկ նկարագրի տեր կոմպոզիտոր է, շատ շատ եմ սիրում իրեն: Համեմատաբար վերջերս երգչախմբային մի լավ գործ արեցՙ Նարեկացու «Մատյանից» մի հատված երգելով, դա շատ նշանակալի գործ է: Եթե մենք իրոք ուժ ունենայինք մեր հարստությունը բարձրաձայնելու, մեջտեղ բերելու եւ այլն, դա արժանի էր աշխարհի ամենաբարձր մակարդակներով երգչախմբային արվեստի միջավայրում ներկայացնելու:

- Մաեստրո, անկախ պետությո՞ւնը պիտի թիկունք կանգնի:

- Գիտեք, գոյանում է մի միջավայր, մի մագնիսական հոգեւոր դաշտ, մտավոր դաշտ, սիրո դաշտ, արժեքները սիրելու մի դաշտ, որտեղ այլեւս պետությո՞ւն է անունը, թե՞ հասարակական հանրություն է, մեկենա՞ս, միեւնույն է այս պարագային: Չեմ կարծում, որ դրամով լուծվող հարցեր են սրանք, պետք է միջավայր լինի եւ արժեքը գնահատվի եւ ամենակարեւորըՙ լինի մի շերտ հանրության, որն իմանաՙ ինչն ինչոց է, ինչը ինչ արժի, իտալացուն կամ գերմանացուն այսօր բարեւելիս ասիՙ գիտեմ քո արժեքը, այսեւայս անուններն են, իսկ դու իմ արժեքները գիտե՞ս: Մենք էդ շփումների մեջ բացարձակ չկանք, մեր շփումներըՙ «ես գիտեմ դու ինչքան փող ունես, իսկ դու գիտե՞ս ես ինչքան փող ունեմ»-ն է հիմնականում: Հնարավոր է, ես սխալվում եմ:

Իմ այս համերգի եւ այս ուղեւորությունների կապակցությամբ շատ եմ ուզում, որ վաղը, երբ խոսեն հայ երիտասարդ երաժիշտների մասին, մի պարարտ տարածք էլ ես մասնակցած լինեմ էդ ճանապարհը հարթելուն, որ սրանք գան ու ավելի հանգիստ իրենց իրավունքները վաստակեն: Որովհետեւ էն դասական անունները, որոնք մենք գիտենք, իրենցն արել են, կյանքը շարժվում է, երաժշտությունը զարգանում է, այստեղի պահանջներն էլ են փոխվում: Մենք դանդաղ ենք շարժվում:Այստեղ այդպես չէ, շատ արագ են պրոցեսները: Եվ դրան պետք է մասնակցել:

- Այսօրվա Հայաստանը Ձեզ հույս ներշնչո՞ւմ է: Իրական հիմք կա՞ հույսի համար:

- Այո, կարծում եմ: Հայերենն ինքնին, եթե չդավաճանենք մեր լեզվին, դրանից մի հզոր աղբյուր բարոյականության մեր կողքին կլինի: Ես հավատում եմ, որ սա մի լեզու է, որով մենք կրթվում ենք, ոչ թե իրար ինֆորմացիա փոխանակելու, այլ մի հղկվածություն յուրացնելու եւ դրան համապատասխան ապրելու:Հենց միայն լեզուն եթե վերցնենք, էլ չեմ խոսում եկեղեցիները, որոնց կողքին մենք ապրում ենք, մեր ճարտարապետությունը, մեզ ամեն օր է կրթում, չէ՞:Մի օր Սպիտակից գալիս եմ Երեւան: Ճանապարհը բարձրանում է վերեւ, ներքեւում տեսնում եմ գարնան ծաղկած պարտեզն է, մարգերն են գեղեցիկ, մի քիչ վերեւից եմ նայում, եւ այդ ամբողջը մանրապատկեր է ինձ ներկայանում: Մի տարածություն, որտեղ գծերը հստակ, ծառերը հստակ եւ ներսում գյուղացին աշխատում է: Անսահման գեղեցիկ է, նկար է դա, աշխարհ է դա, սրբություն է էդ պատկերը: Հիմա մենք խոսում ենք գյուղացու գեղագիտական հարստության մասին, ինչ արժեքներ գիտի, ինչ է ճանաչում, ինչքան գիտի գնահատել գեղեցկությունը: Երբեմն էլ թերահավատորեն ենք, երբեմն էլ արհամարհանքով ենք, բայց էդ գեղեցկությունըՙ գարնանը էդ մարգը սարքելու, էդ պարտեզը գեղեցկացնելու, կարգի բերելու, նախեւառաջ ինքն է անում, իր ձեռքի աշխատանքն է սա, արվեստ չի՞:Եվ ինքը չի՞ արվեստագետը, որ զբաղվում է ամեն օր էդ գեղեցկություններով: Իհարկե, իր գիտակցությունն էլ ունի, որ սա պետք է ծառ դառնա, պտուղ տա:Բայց մի ամբողջ տարի էդ մի ծառի հետ ապրելըՙ ծաղկունքից մինչեւ տերեւաթափը, ախր սա բանաստեղծի կյանք է, չէ՞: Ես հավատում եմ էդ մարդու այդ հարստությանը:

- Հույսը, մաքրության օազիսը հայ գյուղացի՞ն է:

- «Հայ մշակույթը հայ հովիվը պիտի փրկե», ասում էր Կոստան Զարյանը: Անշահախնդիր, բայց գեղեցկության, ազատության մեջ ապրող: Եվ այս իրականությանը տնօրինող, այս ոչխարներին, այս գառներին: Ուզում եմ ասել, որ այդ գեղեցկությունը դրված է շատ ամուր, էլ չեմ ասում դա մի փոքրիկ բնապատկեր է, բա տո՞ւնը, ընտանիքի հարաբերությունները, այդ արժեքը ընտանեկան համակարգի, որը մեծ ուժ է ինքնին այսօրվա քաղաքակրթության օտարացման, առհասարակ կենտրոնախույս ուժերի այս պարագային, գլոբալիզացիա ասեմ, թե ինչ, էս ամբողջի մեջ մի շատ ամրակուռ ուժ է մեզ համար: Մեր ավանդական տունը պահպանելու եւ սրա հիմքի վրա նոր արժեքներ ստեղծելու շատ մեծ արժեք է սա:

- Մաեստրո, ես լավ եմ հիշում Ձեր «Ձյունե թագուհին» բալետը: Օպերա գրելու ցանկություն չկա՞:

- Այդպիսի մեծ օրգանիզմ ստեղծելը, որը կպահանջի նվազագույնը 4-5 տարի, քո կյանքից այդ տարիները պիտի հանես: Եվ պիտի գրես մի թատրոնի համար, որը չգիտես քանի՞ տարի կպահի քո էդ ներկայացումը: Կամ կպահի՞ արդյոք, կդնի, հետո կքանդի՞, կհանի, քո բարեկամ չարակամ մարդկային հարբերությունների ոլորտում կդիմանա՞, թե՞ չի դիմանա: Եթե դրսից պատվեր ստանամ օպերա գրելու, այդ ժամանակ կմտածեմ, իսկ Հայաստանում վտանգավոր բան է, նշանակում է կասկածի տակ դնել քո 4-5 տարվա ապրած կյանքը: Ես գրեցի «Ձյունե թագուհին»: Հարցՙ ինչու՞ մեջտեղից վերացավ, ու՞մ էր խանգարում: Մի մատի շարժումով քո 4-5 տարվա աշխատանքը միանգամից կարող է դառնալ զրո: Մենք, ցավոք սրտի, ընդունակ ենք դրան:Եթե դրսից լինի, ես կաշխատեմ, դրսից եկած օպերան մերոնք շատ ավելի սիրով են բեմադրում:

Զրույցըՙ ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԻ, Գերմանիա