ՄՈՒՇԵՂ ԻՇԽԱՆԻ ՀԵՏ
Սփիւռքահայ դասական բանաստեղծ, գրող ու թատերագիր Մուշեղ Իշխանը (Ճենտերեճեան) 1979-ին երկրորդ անգամ հայրենիք էր այցելել որպէս սփիւռքահայ ուսուցիչների վերապատրաստման օգոստոսեան դասընթացների մասնակից:
Խորհրդային Հայաստանի իշխանութիւններն ամառային այդ դասընթացների մասնակից ուսուցիչների նկատմամբ կուսակցական խտրականութիւն չէին ցուցաբերում` «մեծահոգաբար», եւ այդ հանգամանքն էր նրան հնարաւորութիւն ընձեռել այցելել հայրենիք:
Սփիւռքահայութեան հետ մշակութային կապի կոմիտէում իմ պաշտօնավարման երկար տարիներին, որպէս այդ հաստատութեան միակ արհեստավարժ մանկավարժ, պատիւն եմ ունեցել աշխատելու նաեւ սփիւռքահայ ուսուցիչների հետ եւ, յերջանկութիւն ինձ, առնչուել եմ հայ նշանաւոր անձանց եւ, այդ թվում, Մուշեղ Իշխանի հետ:
Մենք բաւականին մտերմացել էինք եւ Կոմիտէի «Սովետական Հայաստան» հանդէսի գլխաւոր խմբագիր, գրող Շահէն Թաթիկեանի խնդրանքով հարցազրոյց վերցրեցի անուանի բանաստեղծից:
Մեր հանդիպումը կայացաւ «Երեւան» հիւրանոցի` իրեն առանձին տրամադրուած սենեակի մէջ: Այժմ էլ աչքիս առաջ է համեստագոյն այդ ազնուազարմ անձնաւորութիւնը, որը բազմիցս, նաեւ այդ հանդիպումից առաջ, հաւաստիացնում էր.
- Հնարաւոր չէ, տղաս, որ դաշնակցականիցս առնուած ձեր հարցազրոյցը տպագրուի Խորհրդային Հայաստանի որեւէ թերթի կամ հանդէսի մէջ:
Ինձ չվշտացնելու համար եւ անսալով իմ հաւաստիացումներին, նա տեղի տուեց:
Հաճոյքով կարգի բերեցի գրառումներս եւ մաքրագրուած օրինակը յաջորդ օրը մեքենագրուհուն յանձնելու համար, կանուխ ներկայացայ աշխատավայր: Սակայն, ի զարմանս, առաջինը եկել էր Կոմիտէի` նախագահի ԿԳԲ-ի գծով տեղակալ Շալիկո (Շաւարշ) Ղուկասեանը եւ կարծես թէ ինձ էր սպասում: Պարզուեց, որ նա արդէն տեղեակ էր եւ խնդրեց վերոյիշեալ նիւթը տրամադրել իրեն, մի 10-15 րոպէով, կարդալուՙ դրդուած լոկ հետաքրքրասիրութիւնից: Սակայն, չմանրամասնեմ, ձեռագիրս անհետացաւ: Հասկանալով, որ իմաստ չունի, ես անգամ չփորձեցի յետ պահանջել կամ վերստին անդրադառնալ նիւթին, մանաւանդ, իմ անձնական արխիւում ոչ մի կերպ չէի գտնում նախնական գրառումներս: Կարծէք թէ ԿԳԲ-ի ձեռքը հասել էր նաեւ իմ տուն: Բացի ծայր առած անհանգստութիւնից, երկար ժամանակ իմ մէջ չէր մարում մեղաւորութեան զգացումն այդ մեծ հայորդու հանդէպ:
Անցան տարիներ եւ բնակարանիս վերանորոգման հետ կապուած, արխիւիս տեղափոխման ժամանակ յայտնաբերուեց «դժբախտ» որոնելին:
2010 թ. յունիսի 12-ին լրանում է մեծն Իշխանի մահուան 20-ամեայ տարելիցը եւ այդ առթիւ, այժմ, թղթին եմ յանձնում 30-ամեայ վաղեմութեան հարցազրոյցը, որը, եթէ դիտելու լինենք անցած-գնացած ժամանակաշրջանի հեռաւորութիւնից, կարծում եմ, կ՛ընթերցուի որոշակի հետաքրքրութեամբ:
Ստորեւ ներկայացւում է յիշեալ հարցազրոյցըՙ ըստ գրառումներիսՙ տեղ-տեղ արեւելահայերէն:
- Կենսագրական ի՞նչ դրուագներ կը կամենայիք վերհանել ու ներկայացնել մեր հանդէսի ընթերցողներին:
- Ծնած եմ 1914-ին: Երբ միայն մէկ տարեկան էի, երբ հայերուն տարագրութիւնը սկսաւ դէպի Տեր Զոր, շատ փոքր էի եւ բնականաբար ոչինչ չեմ յիշեր: Այդուհանդերձ, ադոնք ինձ քսուելով անցան, եւ ամբողջ մանկութիւնս այդ արհաւիրքների մղձաւանջով է լեցուած: Ընտանիքիս շատ անդամներ զոհուել են, իսկ փոքր քոյրս եւ եղբայրս հայրենիք ապաստանեցան:
Իմ մանկութիւնս անցել է Դամասկոսում, ուր ստացել եմ նախակրթութիւնս` Հայկական ազգային վարժարանին մէջ: Իսկ գրականութեան սէրն իմ մէջ արթնցաւ այդ նոյն վարժարանի վերջին դասարանին, երբ մեր հայերէնի ուսուցիչը մեզի կը դասաւանդէր Ռուբէն Զարդարեանի «Մեղրագէտ» դասագիրքէն: Այս դասագիրքէն վերջին հատորն իր մէջ կը պարունակէ նշանաւոր գրողներու փոքրիկ կենսագրութիւնները եւ ընտիր կտորներ անոնցմէ:
Իմ ուսուցիչն ալ բանաստեղծ էր` Արիս Շաքըլեան, որ հրատարակել էր գրքեր եւ ցաւօք այլեւս չտեսայ նրան: Նա 1947-ին Հայաստան եկաւ:
Նախակրթարանն աւարտելէ ետք, այդ օրերուն աւելի բարձր ուսում ստանալու հնարաւորութիւնները փոքր էին մեզի պէս պատանիներու համար: Ես շատերու պէս սկսայ արհեստ սորվիլ եւ քանի մը ամիս կօշկակարի աշակերտ եղայ: Սակայն ուսուցիչս, որ իմ մէջ գրական որոշ շնորհներ տեսած էր, պատճառ եղաւ, որ ես արհեստը ձգեմ եւ մեկնիմ Կիպրոսՙ Մելգոնեան կրթական հաստատութիւն, ուր երկու տարի աշակերտեցի նշանաւոր գրական քննադատ, վիպագիր Յակոբ Օշականին: Ան տիրական դէմք մըն էր սփիւռքի մէջ, բացի որպէս ուսուցիչ, նաեւ իբրեւ մէկը, որ բոլոր նոր ծաղկող դէմքէրու մասին, երբ գնահատական եւ քննադատական խօսք մը կ՛ըսէր, իր այդ խօսքը կը վերածուէր տեսակ մը վճռական դատաստանի: Ան ինձի դասերու ընթացքին տուաւ որոշ ըմբռնողութիւն եւ առհասարակՙ գրագէտի արժէքի մասին, որ կրնամ խտացնել հետեւեալ խօսքերուն մէջ. «Ճշմարիտ գրականութիւնը պէտք է պատկերացնէ կեանքի իրականութիւնը եւ կամ սրտի ձայնը լսելի դարձնէՙ առանց ճարտասանութեան, եւ ինչ որ կ՛ըսէք, կեանքի շունչը եւ ջերմութիւնը ունենայ»:
Մելգոնեանն առանց աւարտելու, երբ Բէյրութ եկայ, նոր բացուած էր «Հայ ճեմարանը» Լեւոն Շանթի եւ Նիկոլ Աղբալեանի կողմէ: Ես մտայ աս դպրոցը որպէս գիշերօթիկ եւ աւարտեցի 1935-ին: Այնուհետեւ` երկու տարի գրականութիւն ուսանեցի Բելգիայում, ուր յետոյ հետեւեցայ մանկավարժութեան-հոգեբանութեան ճիւղին, սակայն Երկրորդ համաշխարհայինը պատճառ եղաւ, որ առանց վկայուելու վերադառնամ Բէյրութ եւ դառնամ ուսուցիչ` նոյն ճեմարանին մէջ, ուր կմնամ մինչեւ այսօր: Հոս դասաւանդած եմ մօտ 45 տարի` հայոց լեզու, հայ գրականութիւն, հոգեբանութիւն եւ մանկավարժութիւն:
- Լիբանանահայ գաղթօջախը վերջին տարիներին ապրեց ծանր փորձութիւնների շրջան: Ամենահայկական այդ գաղութը ինչպէ՞ս է յաղթահարում կամ` յաղթահարե՞լ է արդեօք այդ արհաւիրքը:
- Վերջին 4-5 տարիներէ ի վեր, ինչպէս գիտէք, Լիբանանը կ՛ապրի շատ ծանր տագնապ: Մեր գաղութն ալ չէր կրնար այս տագնապի հետեւանքները չկրել իր վրայ: Բարեբախտաբար հայութեան բոլոր հատուածները յաջողեցան համագործակցական ոգիով դիմագրաւել բոլոր դժուարութիւնները:
Այս միասնութիւնը ինքնին ուժ մը կներկայացնէ, ինչ որ արտայայտուեցաւ մեր դրական չէզոքութեամբ, այսինքն` հայութիւնը եւս համոզուած էր, եւ բազմիցս պատասխանատուներուն ալ պարզեց, որ եղբայրասպան կռիւներով կարելի չէ մարել կրակը: Քաղաքացիական պատերազմը դրական արդիւնքի չի հասցներ կողմերը, այլ պէտք է փոխադարձ հասկացողութիւն եւ յարատեւ բանակցութիւն ու շփում:
Ահա այս սկզբունքէն առաջնորդուած` հայութիւնը ըմբռնեց, եւ եթէ մեր երիտասարդները զէնք վերցուցին, ադիկա միայն հայկական թաղամասերը պաշտպանելու համար էր` բաւական մեծ վտանգներու դէմ: Դժբախտաբար քանի մը անգամ այդ վտանգները ներկայացան, եւ մենք նիւթական թէ հոգեկան կորուստներ ունեցանք: Սակայն ոչ մէկ պարագայի տակ հայութեան համագործակցութիւնը չխախտուեց:
- Իրադարձութիւնների այդօրինակ խաչուղիներում արդեօք չխախտուե՞ց հայ-արաբ եղբայրական յարաբերութիւնները, որ ձգել էին պատմական խոր արմատներ:
- Հայերն արաբներու հետ, ըլլայ քրիստոնեայ, թէ մահմեդական, եղբայրական յարաբերություններ ուցեած են միշտ` արաբական բոլոր երկիրներուն մէջ, մասնաւորաբար, անշուշտ, Սուրիա ու Լիբանան, ուր կենտրոնացած են մեր մեծագոյն գաղթօջախները: Այս երկիրներն էին, որ հայկական ցեղասպանութենէն ետք հարազատի պէս իրենց հողերու վրայ հիւրընկալեցին մեզիՙ մերկ ու կիսաքաղց հայ բեկորները: Մենք արաբական երկիրներուն մէջ ամէն դիւրութիւն վայելեցինք, թէ տնտէսական եւ թէ մշակութային ձեւով, մեր կեանքը վերականգնելու համար: Կարճ ժամանակի ընթացքին դարձանք բարգաւաճ հայկական գաղթօջախներ. ունեցանք մեր կրթական ու մշակութային հաստատութիւնները, որոնց շնորհիւ մինչեւ այսօր Լիբանանը կը մնայ ամբողջ սփիւռքի միջնաբերդը: Կը վայելենք կրօնական, կրթական լայն ազատութիւններ, որոնք եթէ որոշ չափով տուժեցին վերջին դէպքերու հետեւանքով, համոզուած եմ, սակայն, ամբողջ Լիբանանին վերականգնումին հետ միասին մեր գաղութն ալ շուտով կը դարմանէ իր վէրքերը:
- Ինչպէ՞ս եք գնահատում հայրենիքի աջակցութիւնը լիբանանահայութեանը` այդ ծանր օրերին:
- Շատ գնահատելի վերաբերում ունեցան Հայաստանի պատասխանատուներն ու մտաւորականները, երբ կրակը բռնկեցուց հայկական թաղամասերու որոշ մասերը: Կռուող կողմերը բնականաբար զգացին, թէ հայ գաղութը լքուած բեկոր մը չէ, այլ, սփիւռքի զանազան տարածութիւններէն մինչեւ Հայաստան, բաւական մեծ ազդեցութիւն ներկայացնող ուժ մըն է: Միւս կողմէ, ներքին ճակատի վրայ, Սովետական Հայաստանի ուղարկած սննդեղէնի, հագուստներու, դեղօրայքի, դպրոցական իրերու օժանդակութիւնը, ոչ մէկ կասկած` բարոյական ըմբռնողութեամբ, մեծ ուժ է, որ հայրենիքը սփիւռքի ցաւերով կ՛ապրի:
- Յիրաւի, հետաքրքրական է հայրենական եւ սփիւռքահայ ժամանակակից գրականութեան վերաբերեալ Ձեր կարծիքն ու գնահատականը:
- Հայրենական գրողները եւ գրականութիւնը լայնօրէն կը կարդացուին սփիւռքի մէջ, որովհետեւ մինչեւ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին սկիզբը, Հայաստանի մէջ հրատարակուած գիրքերը եւ թերթերը Լիբանան կը հասնէին:
Հիմակուհիմա որոշ չափով դժուարացած է: Մեր մտաւորական եւ գրասէր դասակարգը ծանօթ է Հայաստանի գրողներուն եւ մինչեւ անգամ կրնամ ըսել, ինչ-որ Հայաստանէն կուգայ, յաւելեալ հմայք մըն ալ կը բերէ իր հետ: Ինձի կը թուի, թէ մենք դուրսը սփիւռքի գրողներն աւելի խստաբարոյ կը դատենք: Բայց նոյնը չեմ կրնար ըսել Հայաստանի համար: Հայրենիքի մէջ արտասահմանեան մեր բոլոր գրողները պէտք եղած չափով ճանչցուած չեն, եւ ասիկա հետեւանք է սփիւռքեան գրականութեան ներկայութեան պակասի: Մեր գիրքերը, ոչ միայն գիրքերը, ազատ վաճառք չեն ունեցած եւ ադոր համար անոնց ճանաչողութիւնն աւելի դժուար է: Ասիկա կ՛ըսեմ միայն ձեզի համար (բնական է` հարցազրոյցի առաջին տարբերակի մէջ բացակայում էին այս 2-3 նախադասութիւնները- Ա. Ն.):
Հայաստանի գրողները, որոնք տարբեր միջավայր կ,ապրին, քան արտասահմանի հայութիւնը, հայրենի հողը կը ներկայացնեն իրական պատկերով եւ իրական ու խորունկ ապրումով, որոնք դուրսի հայ գրողի ու ընթերցողի վրայ առաւել խոր ազդեցութիւն կը գործեն եւ ստեղծագործողին համար կը դառնան ներշնչանքի յաւելեալ աղբիւր, այսինքն` մեծ է հայրենի գրականութեան բարերար ազդեցութիւնը: Կայ նաեւ գրական ժառանգութիւնը եւ շարունակականութիւնը թէ՛ արուեստի եւ լեզուի, թէ՛ ոգիի տեսակէտէն: Այս առումով, եթէ բնորոշելու ըլլանք սփիւռքահայ բանաստեղծութիւնը, պէտք է զայն տեղաւորել ժամանակաշրջաններու ընդհանրութեան մէջ: Կարծեմ հասկցաք իմ միտքը, յատկապէս կը նկատուի արեւմտահայ սկզբնական շրջանըՙ Դուրեան, Վարուժան, Սիամանթօ, Մեծարենց եւ այլն: Ժամանակի առումով ամենէն զօրաւոր ու ազդեցիկ բանաստեղծը Վահան Թեքէեանն է, որովհետեւ նա գրէթէ միակն էր աւագ սերունդէն, որ ողջ էր մնացած եւ կը շարունակէր ստեղծագործել, իսկ բովանդակութեան գալով կրնամ ըսել, որ սփիւռքի առաջին շրջանի բանաստեղծներու երգը, յատկապէս Սուրիոյ եւ Լիբանանի մէջ, հայրենի հողի կարօտի վիշտն էր եւ կարօտի կանչը, օրինակՙ իմ առաջին հատորս, որ կը կոչուի «Տուներու երգը», ուշադրութիւն գրաւեց որպէս իր հայրենի տունը կորսնցուցած եւ տարագիր դարձած սերունդի զգացումներու արտայայտութիւն: Ժամանակի ընթացքինՙ տասնամեակէ-տասնամեակ, եւրոպական երկիրներու մէջ, յատկապէս Ֆրանսա ապրող մեր գրողներըՙ Շահան Շահնուր, Նիկողոս Սարաֆեան եւ այլն, անխուսափելի կերպով ենթարկուեցան արեւմտեան արուեստի եւ ըմբռնումներու ազդեցութեան, այսինքնՙ ուզեցին նորութիւն բերել եւ որոշ չափով աւանդականին հետ խզում տեղի ունեցաւ: Երեւոյթ մը, որ ներկայիս նաեւ Լիբանանի մէջ շեշտուած ձեւով կ,արտահայտուի:
Հասկնալի է, անշուշտ, որ երիտասարդ գրողները մեր սերունդի ապրումները չունին, ծնած ու մեծցած ըլլալով օտար երկինքին տակ: Միեւնոյն ատեն, նորարարութեան հոսանք մը վարակած է եւ ընդհանրապէս կը գործէ ոչ աւանդական ձեւով, հինցած նկատելով աւանդականը:
Այս ձեւը նուազ հաղորդական է եւ վարակիչ, երբեմն նոյնիսկ ծայրայեղ հանելուկային, մթութիւններու մէջ կորսուող, սակայն եւ այնպէս, երբեմն առանց հասկնալու նոյնիսկ, ուրախութիւն կը զգամ, երբ, սփիւռքի դժուարին պայմաններուն տակ երիտասարդ հայ աղջիկներ եւ տղաք, հայերէն լեզուով կը գրեն եւ կը շարունակեն կենդանի պահել գրականութեան մեր փոքր ածուն:
Իսկ ես միայն բանաստեղծութիւններ գրած եմ եւ հրապարակած` փոքր հատորներով, որոնցմէ առաջինը «Տուներու երգն» է, յետոյՙ «Կրակը», «Հայաստան» (պոեմա), «Կեանք ու երազ», «Ողջոյն քեզ, կեանք», «Ոսկի աշուն» եւ վերջինըՙ «Տառապանք», սակայն արձակ գրականութիւնն ալ փորձած եմՙ մէկընդմէջ: Այսպէս, ունիմ երկու վէպՙ «Հացի եւ լոյսի համար» եւ «Հացի եւ սիրոյ համար», հայ կեանքի որոշ երեսներու պատկերացում եւ ինքնակենսագրական վիպակ: Մանկութեանս եւ կեանքիս վերջին շրջանի մանրամասնութիւնները գրած եմ «Մնաս բարով, մանկութիւն» հատորին մէջ, որ լոյս տեսաւ 60-ամեակիս առիթով, 4-5 տարի առաջՙ կարծեմ 1974թ.:
Կ,ուզէք իմանալ նաեւ, թէ ինչպէ՞ս սկսայ գրել թատերագրութիւններ, ձեր հարցին ի պատասխան ըսեմ, որ այդ մղումն իմ մէջ արթնցաւ, երբ վերջին տասնամեակին Բէյրութի մէջ աշխուժացաւ թատերական կեանքը. սիրողական 4-5 խումբեր տեւաբար ներկայացումներ կուտային, որոնք բաւական հետաքրքրութիւն արթնցուցին ժողովուրդին մէջ: Հայկական պիեսներնէն ներկայացուեցան Շանթի, Սունդուկեանի, Շիրվանզադէի, Րաֆֆիի, Պարոնեանի եւ այլոց գործերը, եւ ասոնց կողքին` օտար գրականութիւնից թարգամանութիւններ: Հաւանօրէն այս բոլորը հայ գրողին մէջ բնական կերպով թատերախաղ գրելու սէր առաջացուցին, որոնցմէ ես ալ վարակուեցայ:
Նմանապէս կային հարցեր, որոնք գոյութիւն չունէին նախորդ սերունդի հայ թատերագիրների մօտ եւ պէտք էր բեմ հանել եւ, թերեւս, պատճառներէն մէկն ալ այս է: Իմ գրելակերպս եղած է պարզ, եւ ես ժուժկալ եմ բառերու գործածութեան տեսակէտէն: Թատերագրութեան հարցերէն ամենահրատապը ծագումով հայ, բայց լեզուով օտարացած մարդուն հոգեկան ողբերգութիւնն էր: Այդ առթիւ գրած եմ առաջին թատերախաղս, որ կը կոչուի «Մեռնիլը որքան դժուար է». ամերիկահայ ներքին տագնապն է, որ նիւթ դարձած է: Օգտագործուած է ներկայ գիտութեան թեքնիք մը` հայու ուղեղն է, որ կը պատուաստուի աղքատամիտ ամերիկացիին եւ կը ստեղծուի սիմվոլիկ ձեւով այն մարդը, որ ոչ հայ է, ոչ ալ ամերիկացի, եւ զանազան տեսակէտներու մէջ այս նիւթն է, որ կը զարգանայ:
Այս առաջին թատերախաղը 30 անգամ ներկայացուեցաւ Բէյրութի մէջՙ Համազգային թատերախումբին կողմէ, տասնեակ անգամներՙ Թեհրան եւ քանի մը անգամ ալՙ Լոս Անջելէս:
Վարդան Աճեմյանը տարիներ առաջ, կարդալով թատերագրութիւններսՙ Բէյրութ այցելած ատենին, գնահատեց եւ թելադրեց գրել նոր թատերախաղեր: Ես ալ մտիկ ըրի իր խօսքը եւ հիմա 5-6 անտիպ թատերախաղեր ունիմ, որոնք կրնամ հրատարակել հետզհետէ: Անոնցմէ մէկուն նիւթը առնուած է Լիբանանի վերջին տխուր դէպքերէն եւ կը կոչուի «Մարդորսը» (սնայպեր- Ծ. Խ.), իսկ ամենավերջինը պատմական է` «Մովսէս Խորենացի եւ Պարոյր Հայկազն», որոշ չափով ներշնչուած Րաֆֆիի «Պարոյր Հայկազն» պատմավէպէն: Անոր հիմնական թեման այն է, որ երկուՙ ապագայ հզօր գիտնականներ ուսում առնելու կ՛երթան: Մեծ ճարտասան Պարոյրը Աթէնք ուսանելէ ետք մեծ յաջողութիւն կ՛ունենայ, օտարի հետ կ՛ամուսնանայ ու չի վերադառնար հայրենիք: Մինչդեռ Խորենացինՙ համեստ վանական մը, կը վերադառնայ Հայաստան եւ կը գրէ իր նշանաւոր «Հայոց պատմութիւնը»: Տարիներ կ,անցնին, Պարոյրը մեզի համար, հետեւաբար ամբողջ աշխարհի համար, մոռցուած անուն կը դառնայ, մինչդեռ Խորենացին ձեռագրաց Մատենադարանին առջեւ եւ մեր սրտերուն մէջ իր մնայուն տեղն ու արիւնն ունի:
Ահա այս տեսակ գործերու ընդմէջէն է, որ օտար աշխարհի մէջ ծնած ու մեծցած հայ մարդը կհաղորդուի Հայաստանի հետ:
- Կը ծրագրէ՞ք արդեօք վերստին այցելել ձեր պաշտելի Հայաստան հայրենիքը:
- Ոչ թէ կը ծրագրեմ, այլեւ կը փափագիմ նորէն գալ Հայաստան, մանաւանդ իբրեւ գրող, եւ այդ ծրագիրս կախուած է առողջութենէս:
Հարցազրույցըՙ ԱՐԹՈՒՐ ՆԱՎԱՍԱՐԴԵԱՆԻ, 1979 թ.