ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԻՆՏՐԱ ԵՎ ԵՂԻԱ

Այսօր` սեպտեմբերի 11-ին, լրանում է Տիրան Չրաքյան-Ինտրայի ծննդյան 135-ամյակը: Իր եղերական նահատակությունից մեկ տարի առաջ` 1920թ. գրած նամակներից մեկում, դեռեւս անտեղյակ վերահաս վտանգին, իր ծննդյան այդ օրվա մասին նա գրել է. «Այս տասնըմէկ թիւը ինծի համար երջանկաբեր թի՞ւ մըն է արդեօք... Հին տոմարի Սեպտ. 11-ին ծնած ըլլալուս համար, ամէն ամսոյ / Հ.Տ./ 11-ը ասկէ առաջ ինծի թուած էր ըլլալ յաջողութեան օր մը...»:

Մարդու ծնունդն ու մահը, նյութի եւ հոգու հավերժական դիմակայությունը, աշխարհի անկատարության ցավն ու տիեզերական ներդաշնակությանը էովին ձուլվելու, Աստվածային Լույսն ապրելու տենչը մշտապես փոթորկել են Ինտրայի միտքը, սիրտն ու հոգին, ծնունդ տալով «Ներաշխարհ»-ի ու «Նոճաստան»-ի նման սքանչելի ստեղծագործությունների:

Կատարյալի ու անկատարի հակասություններում տարուբերվող Ինտրայի հոգու համար իսկական մխիթարություն եւ ուրախություն էին անցյալ թե ներկա մտքի եւ հույզի հսկաների հետ հանդիպումները` ինչպես նրանց գրքերի, գործերի, այնպես էլ, ժամանակակիցների պարագային, անձնական երջանիկ հանդիպումների ու շփումների միջոցով:

Իր քսանհինգամյա գրական գործունեության ընթացքում Ինտրան հանդիպել, առնչվել կամ գործակցել է հայ գրական-հասարակական կյանքի այնպիսի մեծությունների հետ, ինչպիսիք են Եղիա Տեմիրճիպաշյանը, Վահան Թեքեյանը, Արշակ Չոպանյանը, Երվանդ Օտյանը եւ շատ ուրիշներ:

Այսօրվա մեր հրապարակումը Ինտրայի եւ Եղիայի անձնական ու գրական առնչությունների մասին է:

Ինտրայի եւ Եղիայի (Տիրան Չրաքյանի եւ Եղիա Տեմիրճիպաշյանի) անձնական ու ստեղծագործական կապերի եւ առնչությունների ուսումնասիրությունը մեծ շահեկանություն ունի ոչ միայն, այսպես կոչված, արվեստագետ սերնդի այդ երկու ինքնատիպ գրողների կերպարի եւ էության վերաբերյալ մեր պատկերացումների ամբողջացման, այլեւ 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի արեւմտահայ գրականության զարգացման համապատկերի ճշգրտման համար: Մինչ 1890-ականների սկզբին Տիրան Չրաքյանն իր առաջին ստեղծագործական քայլերն էր անում, Եղիա Տեմիրճիպաշյանն արդեն կայացել էր որպես գրող, իմաստասեր, մանկավարժ, հրապարակախոս, բառարանագիր ու գեղագետ: Բնականաբար, Ինտրայի եւ Եղիայի հարաբերությունը սկզբից եւեթ եղել է սանի եւ ուսուցչի հարաբերություն: Սա կարեւոր է արձանագրել, քանզի Տիրան Չրաքյանն ինքը` լինելով ընդգծված ու խոր անհատականություն, չափազանց բծախնդիր էր իր մարդկային ու ստեղծագործական էության վրա մեծ ազդեցություն ունեցած անհատների գնահատության հարցում: Ըստ էության, այդպիսիք երկուսն էին` Ռեթեոս Պերպերյանը եւ Եղիա Տեմիրճիպաշյանը: Եթե Պերպերյանից ստացած նրա մեծագույն դասը Բարոյականի իմաստասիրությունն էր, ապա Եղիայից նա սովորեց ներհայեցողության, մարդու ներաշխարհում դեգերելու եւ սիրո ու լույսի մարգարիտներ պեղելու արվեստը, լեզվի ու բառի նրբագույն զգացողությունը: Նկատվել է, որ Եղիայիՙ Խասգյուղում գտնվող բնակարանը (Ինտրայի բառով` մենարանը) իսկական ուխտատեղի էր Տիրանի համար: 1908 թ. Եղիայի ինքնասպանությունից հետո գրած դամբանականում Ինտրան «խորհրդանուէր», «ստուերամած ու ճառագայթալիր տաճար», «սրբարան» է անվանում այդ սենյակը, իսկ մենարանի ճգնակյաց տերը նրան ներկայանում է լուսահանդերձ սրբի կերպարանքով, իբրեւ «գերաշխարհիկ ոգի»:

Տարբեր առիթներով Ինտրան անդրադարձել է Եղիայի ստեղծագործական էության գնահատությանը: Առավել ամբողջականն այդ առումով 1911 թ. գրած «Ռ.Յ.Պէրպէրեան, գրագէտ» ծավալուն հոդվածն է, որտեղ 19-րդ դարի վերջին քառորդին գրեթե միաժամանակ հրապարակ իջած երեք «կարկառուն ու տիրական» դեմքերի` Ռեթեոս Պերպերյանի, Եղիա Տեմիրճիպաշյանի եւ Մինաս Չերազի կերպարներն ու վաստակը Ինտրան քննում ու գնահատում է հայ քաղաքակրթության պատմական զարգացման խորապատկերի վրա: Ըստ նրա, «կանխահասօրէն հանճարեղ», «նոյն ուսումներով մշակուած ու եւրոպական ու հայկական մատենագրութեամբ սնած» այդ երեք «երիտասարդ ու լուսացայտ» դեմքերին միավորողը «հայութիւնն ազնուացնելու» ձգտումն էր: Չափազանց խոր ու նրբին համեմատությունների համատեքստում, մասնավորապես, Եղիան ներկայացվում է որպես «ազգասէր հրապարակագիր եւ ճառախօս», որի գրականության սահմանները, սակայն, «աւելի հեռուն ալ կը տարածուին», «ամենազգաց ամենիմաց միտք մը», բայց որի «բազմամասն ու բազմադէմ» , «յոյժ թելադրելի Եսը տեւական նոյնութիւն չունի»: «Կարծիքներ եւ կարծողներ» (1908 թ.) վերլուծական հոդվածում եւս Եղիա Տեմիրճիպաշյանն Ինտրայի բարձր գնահատանքին արժանացած գրողների ու գրագետների` Գր. Զոհրապի, Ռ. Պերպերյանի, Չիֆթե-Սարաֆի, Ռ. Որբերյանի, Հ. Ասատուրի եւ ուրիշների առաջին շարքերում է: Այստեղ Ինտրան մեկ անգամ եւս հավաստում է «Եղիայի բանաստեղծական հոգւոյն համար զգացած» իր զարմացումն ու սերը:

Եղիային վերաբերող անդրադարձները քիչ չեն նաեւ Միքայել Կյուրճյանին գրած նամակներում: Այսպես. 1902 թ. մի նամակում գրում է, թե «Թէրզեանէն եւ Եղիայէն զատ շնորհքով esthe՛ticien [1] չկայ մէջերնիս...»: 1897 թ. ապրիլի 29-ին մտերիմ ընկերոջը խոստովանում է, թե իր ծրագրած «օրագրի ձեւով հատոր»-ը (ապագա «Ներաշխարհ»-ը) Եղիա Տեմիրճիպաշյանի «Աղջկան մը օրագիրն» երկի, ինչպես նաեւ Մոպասանի, Քսավիե դը Մեստրի ու եվրոպական այլ հեղինակների մտածողության հոսք (իր բառով` «pense՛es»-ները) ներկայացնող գործերի յուրատեսակ խառնուրդը պիտի լինի: Մեկ այլ տեղ (5 մայիս, 1900 թ.) նշելով, թե «Գիտեմ, շատոնց, որ զիս հասկնալու մօտեցող (հասարակ լեզուով խօսելով` զիս հասկցող) միակ անձը դուն ես», շարունակում է` «եւ Եղիան պիտի ըլլար ատիկա` եթէ այնքան մօտ ապրած ըլլայինք իրարու հետ, որքան ես ու դուն ապրեցանք»: 1897 թ. մարտի 12-ի նամակում տագնապով գրում է ընկերոջը` «Եթէ դուն Մրմրեանին խենդութիւնը կիմացնես ինծի` ես աւելի, շատ աւելի տխուր լուր մը պիտի տամ քեզի. Եղիան ֆր. հիւանդանոցն է, Մօբասանին պէս ... խենդեցած...»:

Վերջապես, մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում Ինտրայի եւ Եղիայի անձնական երկու հանդիպումները Խասգյուղում եւ Ժնեւում, որոնց մասին նա պատմում է 1897 թ. հոկտեմբերի 5-ին Ժնեւից Միքայելին գրած ծավալուն նամակում: Այստեղ ուշադրության արժանի հանգամանքներից մեկն այն է, որ Ինտրան, օգտագործելով բարեպատեհ առիթը, ինչպես շատ անգամներ եւ այլ տեղերում, ջանում է Եղիային եւս լավագույնս ներկայացնել հեռավոր Եգիպտոսում բնակվող ընկերոջը` Միքայել Կյուրճյանին եւ նրա ստեղծագործությունը:

Ստորեւ հատվածաբար ներկայացվող այդ նամակը, կարծում ենք, հանգամանալից պատկերացում է տալիս Ինտրայի եւ Եղիայի շվեյցարական ճամփորդությունների, այդ ընթացքում նրանց համակած տրամադրությունների ու հոգեվիճակի, ինչպես նաեւ մեր գրականության երկու ինքնատիպ դեմքերի անձնական ու գրական շփումների եւ հանդիպումների վերաբերյալ:

ՊԵՏՐՈՍ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

Ժնէվ. 5 Հոկտ. 97.- (Cafe՛ lyrique [2] )

Պարտականութեանս հետ գրելու տրամադրութիւն մը` (գուցէ կարճատեւ` ինչպէս ներկայ կեանքիս ամէն տրամադրութիւնները) փոխանակ սովորական carte-postale [3]- ին` այս էջերը ընտրել կուտայ ինծի, սիրելի Միքայէլ, իբր բացառիկ luxe [4]- ով մը քաղցրացնելու թերեւս հանգիստի ժամերդ, որոնց մէջ` սիկարին երազանքին ու օղիին կենդանութեանը խառնէ նամակս` իր երազոտ կենդանութիւնը, անոնց չափ morbide [5]:

Որչափ բան պարտական եմ քեզի..: Ի՞նչպէս խտացնել հոս, այս կարճատեւ գրգիռին մէջ` բոլոր պատասխանները որոնք դիզուած են գլխուս մէջ աղօտ խառնաշփոթութեան մը մէջ, ուր սակայն քու նամակներուդ պարունակութիւնն ալ կը խառնուի, պահուելով նոյնութեան մը մէջ զոր յոգնած, սպառած ըլլալու կէս ստուգութիւն մը կը ծուլացնէ զիս փոխելու, նամակներուդ վերստին ընթերցումովը ճշդելու, տրոհելու անոր խառնիճաղանճը, որ վերջապէս պիտի երթայ խառնուիլ այն տխուր անցեալին ուր ստացած եմ նամակներդ, մեծ մասամբ Բարիզի անցեալիս, եւ հոն շփոթիլ ու կորսուիլ ճակատագրապէս..: Յոգնած, սպառած ու ծոյլ եմ: Pratique [6] կեանքը, acte [7]-ը կը պակսի ... փոխարէն` տեսական, contemplatif դարձած եմ...

... Ըսի որ բոլոր տրամադրութիւններս,- գրեթէ բոլորը,- կարճատեւ են. թէ յոգնած եւ ուժասպառ կզգամ ինքզինքս:

Քեզի չձանձրացունելու համար, չեմ ծանրանար շատ այս կէտին վրայ, թէեւ քեզի հետ կապ ունենալուն համար հետաքրքրէ քեզի մասնաւոր կերպով: Սաչափ ըսեմ որ neurasthe՛nie [8] ունիմ կարծեմ..: Գէթ այնպէս ըսաւ հմուտ երիտասարդ մը (Ժնէվ) ու գէթ neurasthe՛nie-ին ախտանշանները կը դիտեմ վրաս անձամբ: Ասիկա, ինչպէս ամէն հիւանդութիւն, որ բարոյական մարդուն վրայ աճի գլխաւորաբար` խիստ վնասակար է զարգացման, յառաջդիմութեան տեսակէտով` քանի որ գործելու տրամադրութիւնը կը վերցնէ` ամենէն առաջ եւ ամենէն աւելի անոր յարձակելով: Մտապատկերները գործադրելու, խտացնելու, թանձրացնելու կարգիլէ, որով` ի զուր նկարել կուզեմ, ի զուր կը փորձեմ poe՛sie [9] գրել: Դիւրին է հետեւցնել թէ ի զուր կուզեմ աշխատիլ քեզի համար:

Neurasthe՛nie-ին,- եթէ իրօք ենթակայ եմ անոր,- պատճառները չեմ գիտեր: Սակայն այս տկարութեան ընդհ. նկարագիրը վհատութիւնն է, ծուլութիւնն է, ուստի վերջին ատեններու վիշտե՛րս կրնամ նկատել անոր պատճառ: Վիշտերը, որոնք զիս շուարեցուցին, մտազբաղ ու անորոշ ըրին..: Յետոյ, թշուառութիւնը գիտես որ humilier [10] կընէ: Ինչէ՞ն գիտնամ որ իմ արուեստս, գրականութիւնս, որոնց աւելի կամ նուազ խառնուրդը կը ներկայացնէ իմ հասարակ կեանքի գործունէութիւնս` թանձրացուելու, manifester [11] ըլլալու համար e՛goisme [12]-ի չեն կարօտիր, խրոխտ ինքնավստահութեան մը արդիւնք կամ երախտապարտ չեն: Թշուառ ըլլալով` խարխլեցաւ պօլսական խրոխտութիւնս, եւ կարելի է հիմա անոր caricatur [13]-ն է որ ունիմ` տձեւ ու անտանելի pose [14]-ի մը մէջ..: Այս անկումը, կ՛ենթադրեմ որ գէթ պատճառներէ՛ն եղած ըլլայ այս երազող, ծոյլ, անորոշ ու խռոված inertie [15]-ին..:

Իսկ դրամը, որ ապահովապէս իր ուղղակի ազդեցութեամբը, պարզ, անողոք ազդեցութեամբը իմ հաճոյասէր, թերեւս դիւրասէր (ինչպէս յաճախ հեշտասէր) բնաւորութեանս կուտայ, իր բացակայութեան, չգոյութեան պատճառով` դառնութիւն մը, զայրոյթ մը` ունեցած չըլլալու նկարչութեան ամբողջ սարուած [16] մը, մեծ toile [17]-ներու հետ նաեւ poseur-ին կամ poseuse (՞) [18]-ին վարձքը վճարելու կարողութիւնը... -կը տեսնես որ ծոյլ ըլլալու պատճառներ ունիմ, տժգոհութիւնս սնուցանելու խիստ շատ առիթներ, որոնց ամենուն վրայ խօսելու համար` պէտք էր որ քեզի երկար ատեն նամակ չգրած չըլլայի..:

... Այստեղի կեանքս, թերեւս հեռուէն նախանձելի թուի` համալսարանին տեսակէտով, երկրին բնական գեղեցկութեան տեսակէտով, եւն: Ոչ մեկէն, ոչ միւսէն օգտուած եմ ցարդ: Եթէ professeur [19] մը մտիկ ընելու համար, zoologie-ի, philosophie-ի (sosiologie, psychologie) [20] դասերու ներկայ ըլլալու համար երթալ ուզեմ հոն` վաքանսին [21] պատճառով կարելի չէ: Եթէ Զուիցերիան դիտելու համար պզտիկ ճամբորդութիւններ ընել ուզեմ, նկարիչի, poe`te [22]-ի ճամբորդութիւններ` դրամին չգոյութեամբը անկարելի է: Ժնէվ եմ, եւ եթէ տարբերութիւն մը կ՛զգամ Պօլսոյ կեանքին եւ ասոր մէջ` այդ տարբերութիւնը ցաւալի է` neurasthe՛nie (՞)-ին համար..:

Երբեմն, բարեկամներով կերթանք լճեզերքը, լիճին խորշը, ուրկեց կ՛ելնէ, արագօրէն, խուժագեղ ալպավայրի [23] Ռօնը, ու քաղաքը ճեղքելով հեռուներուն մէջ կը մոլորի: Հոն, (լճափ կամ գետեզր) Cafe՛ du nord [24]-ի orchestre [25]-ը մտիկ կընենք, գիշերը, եւ քաղաքին ելեկտրական ճերմակ, թեթեւակի լիլա [26] լոյսերուն առոյգ խաղերը կը դիտենք ջուրերուն մէջ: Թերեւս գոհ կ՛ըլլամ ասանկ ժամանցներով` վստահաբար ձանձրանալու համար, յաջորդ օրը` հոս, Cafe՛ lyrique-ին մէջ, կամ այլուր, բարեկամի՜ մը տունը, իմ սենեակս..:

... ԵԵղիան հոս է, Ժնէվ` փախչելով Լօզանէն ուր կարծած է թէ հալածեր են զինքը: Իր կեանքին մնացած օրերը այս տառապանքով պիտի ապրի խեղճ մեծ մարդը: Կը կարծէ թէ կը հալածուի. գիտես անշուշտ իր այս հիւանդութիւնը` իր pathologique [27] պաշտօնականութեամբն ալ. manie de perse՛cutions. [28] կարծած է թէ հոս ալ հայերը հալածած են զինքը, եւ ասկէ է որ փախած է Լօզան` ուրկէ կը փախչի հիմա նոյն համոզումով: Իմ նամակիս պատասխանելու պատիւը ըրեր էր աղւոր նամակի մը մէջ` որուն պատասխանելու տեղ իրեն այցել ուզեցի Լօզան երթալու առիթով [29] մը` բայց ափսոս որ ճիշդ առջի օրը ալ մեկնած է եղեր ինքը քաղաքէն (Լօզանէն): Երբ Ժնէվ դարձայ ըսին որ հոս է Եղիան: Էշուն մէկը (Չուգասզեան) լսելով որ ես նամակագրութիւն մը ունեցած եմ Եղիային հետ, ինք ալ գրեր է բան մը` որուն պատասխանին մէջ զոր Եղիան հաճեր է նոյնպէս ղրկել իրեն` այդ տղուն համար զգացած (վերջէն կիմանամ կոր ասոնք) հակակրութենէն` ուրիշ բան չէ գրեր, բայց եթէ իր հալածուած ըլլալն ու իր անէծքները, զայրոյթները` որոնք սա տողերով կը վերջանան. «Սիրտս ու հոգիս բաց են յավէտ երիտասարդութեան առջեւ, այլ դուռս փակ յաւիտեա՜ն»: Ատ գարշելին, գարշութեան հրաշակե՛րտը, terminus-ը, apoge՛e-ն, (եթէ կարելի է այս բառը փոխանակ perigei-ին [30]) կ՛ենթադրենք որ պատճառ եղած է Եղիային ծայրայեղութեան` նկատմամբ Ժնէվի հայերուն: Ինչպէ՞ս իր նամակին (միւսին նամակին) ենթադրած գանելիք, գարշանքի կերպարանին յիշատակը կարող ըլլար Եղիային մէջ առաջ չբերել հալածանքի իր մանին [31], կամ չպատշաճիլ անոր մէկ տագնապին, ու չդրդել Եղիան ատ նամակը ղրկելու, ատ նամակը շնորհելու, նետելու անոր: - Անցեալ գիշեր ես եւ բարեկամ մը կը պտտէինք կոր, երբ ընկերս իմ մտազբաղութիւնս ցնցեց. «Հոս նայէ» - Եղիան էր, կծկտած, օձիքներուն ու jockey [32]-ին առաջամասին մէջ պահուըտած, որ կեցաւ ընկերոջս բարեւովը. Եղիա՛ն է... մրմնջեցի եւ խոնարհեցայ ու ձեռքը սեղմեցի` մեղմ ձայնով հարցունելով, ծռելով դէպի ինքը` խանութի մը լոյսին մէջ. «Կը ճանչնա՞ք զիս...» - Չճանչցաւ. «Չրաքեան» ըսաւ ընկերս. Եղիան ժպտեցաւ, եւ յիշեց իրեն այցելող (Խասգիւղ) «բանաստեղծ»ը ու «նկարիչ»ը որ poe՛sieներ կարդացած ու նկար ալ խոստացեր էր իրեն..: Այս բաներուն մասին բառ մը չըսաւ, քանի որ նամակին մէջ ըսեր էր արդէն, եւ քով քովի քալել սկսանք Ժնէվի լայն փողոցներուն վրայ, մինչդեռ ինքը, չեմ գիտեր ուրկէ՛ սկսելով, ինչպէս, ինչո՛ւ` իրեն եղած հալածանքները պատմել սկսաւ... մշտնջենապէ՜ս հաստ, դառնացած, կարծր ձայնով մը, geste [33]-երով, աչքերը կիսախուփ, քալուածքը դիւային, (լաստիկ [34] հագեր էր թէեւ ցեխ չկար, ու ոտնաձայն չունէր, հապա թաւշեայ, պզտիկ քայլափոխ մը...) եւ այսպէս գացինք բաւական տեղ: Ճամբան փորձեր կընէինք հանդարտեցնելու զինքը, պարապ տեղը, որովհետեւ իր հիւանդ մտքին խռովող յիշատակները, իր զայրոյթները, իր հայհոյութիւնները (անգամ մը պօլսեցի ու Պօլիս կամ չեմ գիտեր ուր գտնուող ինչինչ մարդոց համար «բո՜զ ու բո՜ւշտ» պօռաց, մենէ յետոյ արագ ներում մըն ալ խնդրելով) անսպառ, խուռներամ, բայց անշփոթ` իր լորձունքոտ, վաւաշոտ շրթունքներէն կը ժայթքէին շարունակ, կարծես սպառելով ու ծերացնելով զինքը, իր նշանաւո՜ր աղւոր գլուխը, se՛mite [35]-ի գլուխը որուն կտրուած մազերը ալ ճերմկեր էին..: Վերջապէս... անյաջող կերպով insinuer [36] ընելէ վերջը քանի մը տկար բառեր. «Կ՛աղաչեմ, մի յուզուիք...», «Մոռցէք վայրկեան մը...», «Բայց... Ե՛ղիա...»` երբ Landorf անունով brasserieէ [37] մը կանցնէինք, յաջողեցայ հրաւիրել զինքը հոն «խահուէ խմելու» եւ, ա՛լ հանդարտած, Եղիան մտաւ մեզի հետ գարեջրատունը, ու յորդ լոյսին տակ իր կերպարանքը դիտելու երկարատեւ առիթ մը ունեցայ, մինչեւ կէս գիշեր, իր` իր հալածանքներէն շեղած ու մեր նիւթերուն շուրջը տիրապէս ու շքեղօրէն դարձող խօսակցութեան միջոցին` որո՛ւ վրայ սակայն, սիրելի Միքայէլ, կուզէի միայն խօսիլ..:

Բայց կը տեսնեմ որ ալ շատ երկար պիտի ըլլայ..: Արդէն նախորդ էջէն աւելի հետաքրքրական չպիտի ըլլար..: Ձգելով ուրեմն թերթ մը հիմնելու համար (՞) իր պարզած բարոյական կամ նիւթական որոշ, բայց թերեւս անգործադրելի plan [38]-ին մասին խօսիլ, նաեւ իր հեշտասէր բանաստեղծի փայփայանքներուն կամ մանաւանդ փայփայիչ ton [39]-ով քանի մը զուարթ խօսքերուն զորս ուղղեց նաբօլեցի ծխախոտ, սիկառ եւն ծախող աղջկան մը որուն քամբանեական (Նաբօլիի գաւառին համար կըսեմ) ու գեղջուկ հագուստը, աղջկան հայրենիքին հետ մեզի գրաւեց` եւ որուն, Եղիան, լուցկիի տուփ մը գնելէ ետքը, սիրուն խօսքերու մէջ հարցուց թէ կը ճանչնա՞ր Կռուցիէլլան, «ֆրանսացի մեծ քերթող մը ներշնչող Իսքիացի աղջիկը» [40], մինչդեռ աղջիկը միամտօրէն կ՛օրէր կոր գլուխը... «Non, je ne la connais pas...»,[41] ու սովրեցուց արտասանել «հայ» բառը,- ձգելով այս ամենը, ըսեմ միայն թէ ինչպէս ներկայացուցի իրեն լուսանկարդ... - Բայց կեցիր, կարգով:

Երբ շնորհակալութիւն յայտնեցի իրեն որ հաճեր էր պատասխանել ինծի, տարօրինակ ու բարեացակամ յիշողութեան մը մէջ պահած ըլլալով իմ այցելութիւնս իրեն, Խասգիւղ, կարդացած poe՛sie-իս նիւթը, եւն, իր մենարանին մէջ կախուած պզտիկ իւղաներկի մը համար ըրած դիտողութիւնս, օ՜հ, թեթեւ, ուրկէ հետեւեր էին քանի մը ճակատագրապէս ըսուած խօսքեր, որոնք նկարիչ «ալ» ըլլալս յայտնեցին իրեն, մինչեւ որ խոստացուած նկարին նիւթը իսկ ըսաւ,- մրրիկ մը, ծովային,- երբ խօսեցայ իր նամակին վրայ որու մէջ յիշեր էր մէկ մասը այս յիշատակներուն զորս ամբողջացուց բերանացի` ինքն ալ իմ նամակիս վրայ խօսեցաւ, շատ փայփայիչ ու շուարեցնող բառերով... - «Որչա՜փ condense՛e... [42] ըսաւ. ի՛նչ հոծութիւն... յետոյ, մանաւանդ վերջաբանը, որ հիանալի էր, միանգամայն շատ փափուկ..»: Եւ, ժպտելով, միշտ ժպտելով աւելցուց.- «Նոր բառ մըն ալ շիներ էիք. «ալպավայրի...» - Ու մինչդեռ ես զինքը ընդմիջելով ու, ինքնիրեն խօսելու պէս, ընկերոջս կ՛ըսէի թէ տարօրինակ յանդգնութիւնը ունեցայ բառերը արուեստագիտօրէն շինող ու արուեստագիտօրէն շարագրող մեծ գրագէտին նոր բառ մը ղրկելու, եւ առաջի՛ն տողին սկիզբը... ինքը` բառին վրայ կը հիանար, ու կ՛ըսէր. «Ի՛նչ գեղեցիկ բառ սակայն. ալպավայրի՛.- ալպեաննե՛րը ամբողջ կ՛երեւակայէ մարդ այս բառին մէջ...» եւ այլն:

Խօսակցութեան վերջերը, լուսանկարդ ներկայացուցի իրեն. Տեսէք, ըսի. մէկը ներկայացնեմ ձեզի, եթէ կը հաճիք..: Առաւ ու բաւական դիտեց զայն: Ես, վրան ծռած քանի մը բացատրութիւններ տուի լուսանկարը ներկայող անձին վրայ... Օ՜հ, շատ քիչ... քանի մը բառեր միայն..: - Համոզուած, խորհելով ու յամրորէն ըսաւ Եղիան. « Արտայայտիչ է դէմքը... ինքնամփոփ, մտածող...»: Եւ ա՛յլն:

Ալ հերիք է, այնպէս չէ՞, ալ երկար բարակ պատմութիւններ պատմելու ժամանակ ու կարողութիւն չունիմ: Եւ զարմանալի է որ տրամադրութիւնս նուազ կարճատեւ եղաւ քան որչափ կը կարծէի: Անանկ է, երբ խնդիրը անձնասիրութեան եղած փայփայանքի մը վրայ է` մարդ աւելի քան երբէք dispose՛ [43] կըլլայ... - Բայց , սիրելիս, ի՞նչ գրէի. քիչ մը շարժում, գոյն, փոփոխութիւն դնել ուզեցի... Եգիպտոսը զիս կը նեղէր... Իմ հոգեկան վիճակներուս re՛cit [44]-ն ալ քեզի պիտի նեղէին:

Մնաս բարով, սիրելի Միքայէլ, կը յուսամ որ նամակ կը գրես` չունենալով, ունացած չըլլալով իմ հոգեկան վիճակս, ընդհակառակը, պարապ ժամերու քաղցր ու օգտակար առիթ մը ունենալով գրականութիւն ընելու կամ նամակ գրելու համար,- ու ո՛չ neurasthe՛nique ծուլութիւն մը` գրեթէ բացարձակ անգործութիւն կեանքի մը մէջ,- եւ գրաւուելով օղիի սեղանի մը վրայ, Արտաշէս Ճիզմեճեանին հետ, թերեւս, տենչալի արբշռութեան մը մատնուելու հեռանկարը entretenir [45] ընելով ցօրեկուընէ իսկ...

Սիրալիր բարեւներ Արտաշէսին ու համբոյրներ քեզի

քոյդ Տիրան

Ծանոթագրություններ

1. esthe՛ticien - գեղագետ

2. Cafe՛ lyrique սրճարանի անուն (Սրճարան քնարական)

3. carte-postale - փոստային բացիկ

4. luxe - ճոխություն

5. morbide - հիվանդագին

6. pratique - գործնական, պրակտիկ

7. acte - գործողություն, արարք

8. neurasthe՛nie - նյարդաթուլագարություն, նեւրասթենիա

9. poe՛sie - բանաստեղծություն, պոեզիա

10. humilier - նվաստացնել, վիրավորել

11. manifester - հայտարարել, արտահայտել

12. e՛goisme - եսասիրություն, անձնասիրություն

13. caricature - ծաղրանկար

14. pose - դիրք, ձեւ, կեցվածք

15. inertie - անտարբերություն, իներտություն

16. սարուած - այստեղ` նկարչական պարագաներ

17. toile - կտավ

18. poseur, poseuse - բնորդ, բնորդուհի

19. professeur - պրոֆեսոր

20. zoologie, philosophie, sociologie,psichologie - կենդանաբանություն, փիլիսոփայություն, սոցիոլոգիա, հոգեբանություն

21. վաքանս (ֆր.) - արձակուրդ

22. poe՛te - բանաստեղծ

23. «Եղիան Լօզան էր, եւ իրեն գրած մէկ պզտիկ նամակիս մէջ Ռօնին համար գործածեր էի այս նորակերտ բառը` բառերու (եւ իմաստներու) մեծ արուեստագէտին նոր բառ քշելու քիչ մը լիրբ յանդգնութիւնը ընելով..»: (Ծան. Ինտրայի):

24. Cafe՛ du nord - սրճարանի անուն (Սրճարան հյուսիսային)

25. orchestre - նվագախումբ

26. լիլա (ֆր.) - բաց մանուշակագույն

27. pathologique - ախտաբանական

28. manie de perse՛cutions - հալածման, հետապնդման մոլագարություն

29. «Գործի մը համար գացի Լօզան, ծանօթի մը հետ, գեղեցիկ նաւարկութեամբ մը Լէմանին վրայէն... երկաթուղիով դառնալու համար» (Ծան. Ինտրայի):

30. terminus, apoge՛e, pe՛rige՛e - գագաթնակետ կամ ցածրակետ (նկատի ունի գարշելիության գագաթնակետը կամ ցածրակետը)

31. մանի (ֆր.) - մոլագարություն

32. jockey (անգլ.) - այստեղ` խոսքը ժոկեյի հագուստի մասին է:

33. geste - ժեստ

34. լաստիկ - ռետինե կոշիկ

35. se՛mite - սեմիտ

36. insinuer - արտաբերել

37. brasserie - գարեջրատուն

38. plan - ծրագիր, մտադրություն

39. ton - երանգ, տոն

40.Նկատի ունի Ա.Լամարտինին եւ նրա համանուն երկը:

41. «Non, je ne la connais pas...» - «Ոչ, նրան չեմ ճանաչում»:

42. condense՛e - հոծություն, խտություն

43. dispose՛ - տրամադրված

44. re՛cite - պատմություն

45. entretenir - նախավայելել