ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

«ԿԱՐԴԱՑԵՔ ԻՆՁ ԱՅՍՕՐ»

Հարցազրույց պատմաբան, հրապարակախոս ՀԱՄԼԵՏ ԴԱՎԹՅԱՆԻ հետ

Հրապարակախոս-պատմաբան Համլետ Դավթյանն ավարտել է Երեւանի պետական համալսարանը: Մամուլում աշխատանքային բավական փորձ ունի, ի մասնավորի «Երկիր» օրաթերթի գլխավոր խմբագիրն էր 90-ականներին: Նրա բազմաթիվ հրապարակախոսական հոդվածներն ու քննական ուսումնասիրությունները տպագրվել են Հայաստանում եւ սփյուռքում:

Վերջին տարիներին հատկապես նրա մտային հետաքրքրությունները պեղում են հայոց պատմության մի քանի կարեւոր դրվագներ: Պատմագիտության ոլորտում Հ. Դավթյանը լուրջ հայտ ներկայացրեց «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը» գրքով, որը 2008-ին ճանաչվել է «Տարվա ազգային բեսթսելեր»:

Հաջորդ գիրքըՙ «Հայոց պատմական հնարավորությունները VI-VIII դարերում», լույս տեսավ այս տարի: Համլետ Դավթյանի պատմագիտական ուսումնասիրությունները կատարված են ազգային գաղափարախոսության հստակ կոնցեպցիոն սկզբունքով: Դրանք նորովի մոտեցումներ ենՙ պատմության մեզ ծանոթ փուլերին, որը նաեւ նոր վերաբերմունք է պահանջում եւ մտորելու մղում:

- Ասում ենՙ ժամանակն է ծնում մարդուն: Թումանյանը մեր օրերում կլինե՞ր Թումանյան:

- Ժամանակն ընդամենը մարդուն դրսեւորվելու հնարավորություն է տալիս, մնացածը թողած է նրա կամքին: Թումանյանն անպայման այսօր էլ Թումանյան կլիներ, որովհետեւ նրա միտքը դեպի անհունն ու հավերժն էր թռչում: Խնդիրը մերն է, թե մենք նրան ինչպես կընդունեինք: Նա հաստատուն մեծություն է, մենք ենք փոփոխականը: Մենք պիտի ճանաչենք մեր մարգարեներին, այնինչՙ մարդն ու մարդկային հանճարը գնալով մեզ համար արժեզուրկ բաներ են դառնում: Մենք Ուսուցիչ չունեցող ժողովուրդ ենք, վարժվել ենք անուսուցիչ ապրելուն, ու երեւի թե արդեն չենք էլ ուզում ունենալ: Բայց Թումանյանը ձեն տվող էրՙ ձեն կտար ու մեզ արթուն կպահեր: Ցույց կտար, որ հայ մտավորականը կարող է անբիծ լինել, կարող է մենք-ի շահերն իր ես-ով արտահայտել, կարող է չխեղճանալ: Ուշադիր կարդանք, նրա գործերում մեր դասական գրականությանը հատուկ խեղճությունը չկա` պատվախնդրություն կա միայն: Նա ցույց կտար նաեւ, թե ով է Մտքի ու Գաղափարի ասպետը: Իսկ մեզ այսօր հենց այդ ազնվականական դասն է պակասում, դաս, որը կարողանում է ճանաչել Ուսուցչին, Առաջնորդ նախապատրաստողին:

- Ձեր գրքերում ու հրապարակումներում անընդհատ խոսում եք նոր գաղափարների, նոր մտածողության, հայի նոր տեսակի ձեւավորման մասին, պնդում եք, որ չունենք ազգային գաղափարախոսություն: Հիմա փորձեմ մեր վերցրած բարձր նոտան պահել ու հարցս այսպես ձեւակերպել. արդյոք ինքներդ դրանով ուսուցչի դերի չե՞ք հավակնում:

- Ես ընդամենը ակնհայտն եմ ասում: Այն, որ, եթե ազգային գաղափարախոսություն ունենայինք, ապա պետականությունից չԷինք զրկվի, ցեղասպանության չէինք ենթարկվի, հիմա էլ անորոշության մեջ չէինք խարխափի, ու նաեւ այն, որ այսօր մեզ մեծ վնաս են տալիս նրանք, ովքեր կրոնական կամ միֆական տեքստերի բովանդակությունը հրամցնում են որպես ազգային գաղափարախոսություն:

Կառույցներ կանՙ եկեղեցի, ակադեմիա, կուսակցություններ, որոնք իրենց մենաշնորհն են համարում պատմագիտությամբ ու գաղափարաբանությամբ զբաղվելը: Բայց թե վիճակն այսպիսին է, ուրեմն նրանք կա՛մ թերանում են, կա՛մ իրենց սպառել են: Նշանակում էՙ նորը պիտի գա: Ես այդ նորի սպասավորն եմ, եթե կուզեքՙ զինվորը: Բայց ամեն նոր բան ասող, իհարկե, մարգարե կամ ուսուցիչ չէ, առավել եւսՙ եթե սովորեցնող չէ, հռետոր չէ: Ես պարզապես մտքերս ու մտատանջություններս գրավոր շարադրող եմ:

- Դուք մտածո՞ղ եք:

- Եթե նկատի ունեք մտածողՙ տեսաբան փիլիսոփա իմաստով, անշուշտՙ ոչ: Բնությունն ինձ մեկ աստիճան ցածր է ստեղծել: Ավելի շուտ ես խորհող-խորհրդածող եմ: Կարծում եմՙ սա էլ անօգուտ տեսակ չէ, մանավանդ որ հայերս հիմնականում պատկերող-նկարագրող ենք: Իմ արածն այն է, որ փորձում եմ տեսնել, հասկանալ ու ներկայացնել մեր պատմական երթն արգելակած հանգամանքներըՙ զգուշացնելու, հաճախ նաեւ ահազանգելու համար: Չէ՞ որ պատմությունը, այնուամենայնիվ, սիրում է կրկնվել:

Դատելով արձագանքներից, պատմական նման հետաքննությունները բավականին արդիական են ու սպասված: Գուցե նրանից է, որ գնալով ավելանում է այն հայերի թիվը, ովքեր գիտակցում են, որ այսպես այլեւս հնարավոր չէ շարունակել. կա՛մ պիտի Հայտնություն կատարվի Հայաստանում, կա՛մ ազգը պիտի պատմության գիրկն անցնի: Ես հավատում եմ, որ Հայտնություն է լինելու մեզ համար. վերջապես պիտի ձեւավորվի այն գաղափարը, որը կհամախմբի հայությանն ու կդառնա Ուղեցույց: Եթե կուզեք, ես ինձ կարող եմ ամենաշատը այդ Հայտնությունը նախապատրաստողներից մեկը համարել: Հետագան ցույց կտաՙ կհասցնե՞մ ամբողջացնել անելիքս: Գոնե մի 10-15 տարի առաջ սկսեի...

- 15 տարի առաջ Դուք «Երկիր» օրաթերթի գլխավոր խմբագիրն էիք: Ափսոսո՞ւմ եք:

- Ամենեւին, 90-ականներին մենք դեռ ռոմանտիկ էինք ու հավատավոր: Ես Պատերազմին չեմ մասնակցել, որովհետեւ ռազմաճակատի աներեւույթ մի գիծ էլ Երեւանով էր անցնում, եւ ինձ այստեղ էր դիրք վստահված: Մենք էլ իսկապես համոզված էինք, որ թուրքի դեմ մեր կռիվն այստեղ ենք տալիս: Ես դաշնակցական մամուլը Հայաստանում վերահաստատողների խմբում էի: Աշխատանքն առանձնահատուկ տոկունություն, նվիրվածություն ու գաղափարական հաստատակամություն էր պահանջում, զրկանքներն ու դժվարությունները, ֆիզիկական վտանգն էլ գրեթե ռազմաճակատային էին: Անշուշտ, հիշում եք, որ այդ տարիներին նաեւ պատերազմական գոտուց դուրս էին մարդիկ զոհվում: Բայց ամեն բան չարժե վերհիշել... Առավել եւս, որ հիմա ազատ եմ տարբեր, այդ թվում եւ կուսակցական կաշկանդումներից:

- Դուք հրապարակախոս եք, բայց հիմնականում անդրադառնում եք անցյալին: Ինչո՞ւ չեք գրում օրվա թեմաներով. այդպես ավելի հե՞շտ է:

- Չէ, հեշտի ու դժվարի, ինչպես նաեւՙ վտանգավորի ու անվտանգի հարց չկա: Ըստ էության, նման հարցադրումներով գիրք գրելն էլ պակաս վտանգավոր չէ: Պարզապես, կորցրել եմ արագ գրելու ընդունակությունս. գրում եմ դանդաղ, ամեն մի բառը ծամելով եւ, բնականաբար, ամբողջ էներգիաս գրքերի վրա եմ սպառում: Իսկապես, հազվադեպ եմ հոդված գրում, չնայածՙ անցյալի մասին գրելով, միեւնույնն է, միտքս օրվա հետ է: Միշտ է այդպես եղել: Գուցե իմ համալսարանական կրթությունն էլ է նպաստել դրան. ի վերջո, ես նախ սովորել եմ պատմության ֆակուլտետում, այնուհետեւ բանասիրականում ստացել բանասերի եւ ժուռնալիստի որակավորում: Ինչ վերաբերում է գրելաոճին, ապա հրապարակախոսությունը ինձ համար ոչ թե արտահայտչաձեւ է, այլՙ մտածողության տեսակ:

- Ինչո՞ւ եք ուզում նորից գրել Հայոց պատմությունը:

- Որովհետեւ Հայոց պատմությունը գրեթե ամբողջովին էրզաց էՙ փոխնյութ: Կեղծ է ու ոչ լիարժեք: Տարօրինակ մի իրականության մեջ ենք ապրում. իբր դեն ենք նետել սովետական գաղափարախոսությունը, այնինչ շարունակում ենք ամուր կառչած մնալ ամբողջովին այդ գաղափարախոսությամբ ներծծված հորինածին պատմությանը: Տարբեր առիթներով ասել եմ. քանի որ ազգային գաղափարախոսություն չունենք եւ նրան փոխարինում է պատմագրությունը, ապա այն պետք է լինի ճշմարիտ եւ հենց ճշմարտության ուժով ոգեշնչող: Նրանով մենք պիտի սովորենք պատմությունից դասեր քաղել, ոչ թե կրած տառապանքների համար ողբալ, իսկ փրկությունն էլ կապել եկեղեցու կամ որեւէ մի կուսակցության հետ: Ես չեմ ուզում պարտություններին համակերպվող հայի տեսնել: Ես ուզում եմ, որ աշխարհում մեր ցեղատեսակը պահպանվի, որ աշխարհը մեզ հարգի: Սա ե՛ւ շատ է, ե՛ւ քիչ. նայած ովՙ ինչպես է դատում:

- Իսկ ինչո՞ւ համախոհներով ձեռնամուխ չեք լինում համատեղ գործի: Դուք ընդունված հեղինակ եք ե՛ւ մտավորական, ե՛ւ գիտական շրջանակներում: Նույնիսկ առաջարկներ են հնչում պատմության դասագրքերում համապատասխան փոփոխություններ կատարելՙ նկատի ունենալով Ձեր մոտեցումները տվյալ հարցերին:

- Դա իսկապես այդպես է: Ես իբրեւ յուրային եմ ընդունվում ակադեմիայի, Մատենադարանի, պետհամալսարանի շատ-շատ գիտնականների կողմից, փոխարենը սակայն անցանկալի եմ հին հեղինակությունների ու ներկայիս գիտական կյանքը տնօրինողների համար, որովհետեւ խանգարում եմ նրանց անդորրը, վնաս հասցնում նրանց բարեկեցությանը: Գաղտնիք չէ, որ նրանք նորը, ոչ ստանդարտը ողջունելու կարողություն այլեւս չունեն, վախենում են նաեւ, որ իրենց կհանդիմանեն, թե` մի Համլետ Դավթյան է երեւացել, կարծիք եք փոխում, բա 40-50 տարի շարունակ ինչո՞վ էիք զբաղված: Նոր սերունդն այդ վախը չունի. նրա ընկալմամբՙ կա Համլետ Դավթյանը, որն ասում է այս-այս բաները, եւ ինքը կարող է համարձակորեն համաձայնել կամ բանավիճել իր հետ: Հիմա ես հների հետ աշխատելն անիմաստ եմ համարում, իսկ ջահելների հետ էլ վաղ էՙ ինքս դեռ քիչ բան եմ արել:

- Ձեր մարդկային բնույթով պայմանավորված, նախընտրում եք «ազատ նետաձի՞գ» մնալ:

- Իմ անելիքը մենակություն է պահանջում: Նույն բանը, իհարկե, կարող է եւ որեւէ ստեղծագործող ասել, նույնիսկ դերասանը, բայց այս առումով ես մի ուրիշ անհանգստություն ունեմ. գնալով ինձ ձգում է միայնակեցությունը: Իսկ դա լավ չէ, որովհետեւ մարդը դժբախտություն ունի հասարակական էակ լինելու: Նա մենակ չի կարող ապրելՙ միշտ իր նմանի կարիքն ունի, միշտ ապրում է իր նմանի օգնությամբ, հաճախ նրա հաշվին, բացառիկ դեպքերում միայնՙ իր նմանի համար: Ահա եւ իմ ներքին կռվի պատճառը. մենությունը ինձ համար խորին պահանջ է դառնում, բայց գիտակցությունս հուշում է, որ դրանից ոչ զավակներիս հոգսը կթեթեւանա, ոչ էլ ավելացող տարիքս տանելի կդառնա: Բարդ է: Ես հասարակության մեջ դիրք ու դրվածք ունենալ չեմ ուզում, իսկ մեր հասարակությունն էլ այնպիսին է, որ մարդու արժեքը ոչ թե արժանիքով, այլ դիրքով ու դրվածքով է որոշում: Քաղցր է այդ բառըՙ մենակությունը, որովհետեւ ազատություն է նշանակում, բայց ափսոս, որ վտանգավոր է կյանքի համար: Նման ազատությունը պարզապես հակացուցված է նրան, ով զուրկ է նյութական ապահովությունից: Կարծում եքՙ պատահականությո՞ւն է, որ միայնակ մարդիկ, հատկապես արվեստագետներ, ավելի շատ եվրոպաներում են:

- Ինձ շատ ծանոթ ու հոգեհարազատ վիճակ եք ներկայացնում. մենակություն եւ ազատությունՙ ակնարկած «հարաբերության» հետ այնքան էլ համաձայն չեմ: Մյուս կողմից, մենք ունենք ընտանիք, որտեղ տիրող փոխադարձ սերն ու նվիրվածությունը դժվարությունները դիմակայելու ուժ են տալիս մարդուն:

- Ցավոքՙդա արդեն միֆ է, ինչը ճիգով փորձում ենք պահպանել որպես ինքնության նշան: Իրականում մեր ազգային կյանքը շատ է փոխվել, եւ նրա միջնաբերդըՙ հայ ընտանիքը, ծանր փորձությունների մեջ է: Հասարակության վերին ու հարուստ շերտերի մտածողության, հոգեբանության, բարոյականության մեջ մեծ տեղաշարժեր են կատարվել, իսկ ստորին շերտերում աղքատությունն է մարդկանց կյանքը դժոխք դարձրելՙ ընտանիքի հիմքերը խարխլել:

- Այո, ցավոք, այդպես է: Բայց ժամանակավոր ու հարաբերական չե՞ն այդ վիճակները:

- Հարստությունն է հարաբերական, աղքատությունը կոնկրետ է: Ես գիտեմ ինչ բան է դա, եղել է, որ աղքատության մեջ կամ աղքատության եզրին եմ գտնվել: Այդ չարիքն իմ կյանքում մեծ ավերներ է գործել. ով գիտե, գուցե ողբերգական դիպվածի զոհ չդառնար կինս, եթե մեր կենսապայմանները բարվոք լինեին: Ներեցեք, որ այս մասին բարձրաձայն եմ արտահայտվում...

- Շատ ծանր է այսպիսի խոսքեր լսել. Անահիտի հետ մեր ուսանողության լավագույն տարիներն ենք անցկացրել:

(Լռություն):

- Ասում եքՙ ժամանակավոր վիճակ: Չէ, ցավոք, աղքատությունը մեզ մոտ մշտամնա է, մինչեւ անգամ ժառանգաբար փոխանցվող: Դա մի հիվանդություն է, որով ախտահարված է մեր հասարակության զգալի մի հատված, իսկ բուժման եղանակը հարուստների ու հանրային կյանքի պատասխանատուների գիտակցությունն ու մտածողությունը փոխելն է: Գրեթե տասնվեց դար առաջ Կողբացին է ասել. «Եթե քեզ նմանների հոգսերը քեզ չեն անհանգստացնում, առաջնորդ մի լինիր»: Այս պայմանին բավարարող քանի՞ «առաջնորդ» ունենք:

- Նորիցՙ «Ինչ անե՞լ»:

- Դա հավերժական հարցադրում է, որի պատասխանը ամեն սերունդ պիտի ինքը գտնի: Փառք Աստծո, Պատկանյանի ու Րաֆֆու խնդիրները չունենք, բայց մեր առջեւ եղածն էլ պակաս ծանր չէ. նրանք ազգին արթնացնելու, սեփական բախտին տեր կանգնեցնելու նպատակ ունեին, մենքՙ ազգի ապագան ապահովելու պարտականություն: Ընդհանուր մի ըմբռնում պիտի ձեւավորվի, ըստ որիՙ ազգի տուրքը երեք մասի բաժանելով պիտի ապրենք. Աստծունըՙ Աստծուն, կեսարինըՙ կեսարին եւ մտավորականինըՙ մտավորականին: Վերջինիս գոյացումը առաջին երկուսից մասհանելով պիտի լինի եւ նպատակին ծառայեցվի: Հոգեւոր էլիտան անպայման պետք է նյութապես ապահով լինիՙ ինչպես Արեւմուտքում, ինչպես մահմեդական երկրներում, այլապես աղքատությունը կշարունակի սպանել մեր միտքը, թեւատել երեւակայությունը, ուշացնել ազգային գաղափարի ծնունդը:

- Արդյոք մեկուսանալու, մենություն փնտրելու Ձեր հոգեվիճակը, որ մտածողության կերպի է վերածվել, պատճառը չէ՞, որ Դուք ոչ մի ստեղծագործական միության անդամ չեք. 25 տարի լրագրության ասպարեզում եք, մի քանի թերթերի, մասնավորապեսՙ «Երկիր» օրաթերթի գլխավոր խմբագիր եք եղել, սակայն Ժուռնալիստների միության անդամ չեք, մեծ հետաքրքրություն առաջացրած երկու գրքի, հատկապես բեսթսելլեր ճանաչված «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը» գրքի հեղինակն եք, բայց Գրողների միության անդամ չեք, պատմագիտական լուրջ ուսումնասիրություններ եք կատարել, բայց հեռու եք մնացել ակադեմիական կարիերայից:

- Հարցնում եքՙ ինչո՞ւ: Չեմ դիմել, մտքովս էլ չի անցել նման հարցերով որեւէ տեղ, որեւէ մեկին դիմել: Այսօր առավել եւս: Ասում եքՙ բեսթսելլեր: Ինձ մի ասեքՙ ես ու իմ ընթերցողը գիտենք դա: Իսկ թե համապատասխան այրերն ուզում են փաստին նշանակություն տալՙ իրենց խնդիրն է. դրա համար տարբեր եղանակներ կան: Ինքս այդ ամենի կարիքը չունեմ: Ես արտիստ չեմ, որ օվացիաներով ապրեմ, ոչ էլ երիտասարդ եմ, որ հիացական խոսքերից ոգեւորվեմ: Ես իմ արած գործի արժեքը գիտեմ եւ ընդամենը մտավոր արձագանք ու տպագրության հարցում կոնկրետ աջակցություն եմ ակնկալում: Կլինի՞ դաՙ պատիվ ու հարգանք անողին (տվյալ պահինՙ Գուրգեն Արսենյանին, ում օժանդակությամբ է լույս տեսել նոր գիրքս), իսկ եթե ոչՙ ժամանակը կորոշի ում անունը որտեղ դնել:

- Ձեր հայտը կա արդեն: Կանադացի գրականագետ ու մշակութաբան Մարշալ Մաքլյուենը ասում էՙ «Հենց տպագիր հրապարակումն է դարձել հանրահայտության հասնելու եւ սեփական անձի մասին հիշողությունը հավերժացնելու անմիջական միջոց»: Դուք այդ միջոցն օգտագործել եք:

- Իհարկե, գիրքը միջոց է, բայց մի՞թե նման աննշան նպատակի համար միայն: Այս առումով ես ավելի շուտ կհամաձայնեմ ռուս փիլիսոփա եւ գրող Ալեքսանդր Զինովեւին, ում դիտարկմամբ «գրական նշանավոր ստեղծագործությունները նույնիսկ իրենց ոչ մեծ տպաքանակով կարող են նշանակալից ազդեցություն ունենալ հասարակության վրա»: Ինձ հուզում է նմանօրինակ ազդեցության հնարավորությունը: Հույս ունեմ, որ իմ գրքերը մի քանի տասնամյակ, հնարավոր էՙ 50 տարի, ակտուալ կլինեն:

Զրուցեց Մ. Ս.