ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԻՆՏՐԱ ԵՎ ԱՐՇԱԿ ՉՈՊԱՆՅԱՆ

Արշակ Չոպանյանի հետ Տիրան Չրաքյանի առաջին հանդիպումը, ըստ էության, եղել է հեռակա, գրական մի բանավեճի առիթով: Պոլսի Կեդրոնական վարժարանի հանդեսին շրջանավարտ Ա. Չոպանյանի արտասանած մի ճառի կապակցությամբ, որը տպագրվել էր նաեւ «Արեւեւելք»-ում, Պերպերյան վարժարանի շրջանավարտ Տ. Չրաքյանը նույն «Արեւելք»-ում հանդես է գալիս շատ սկզբունքային առարկություններով: «Այդ ճառին մէջ, ուր Չօպանեան կը գուժէ բանաստեղծութեան վախճանը, սխալ դատողութիւններ ըրած է», 16-ամյա պատանու ըմբոստությամբ հայտարարում է նա եւ ապա փորձում ի՛ր պատասխանը տալ «ի՞նչ է բանաստեղծութիւնը» հավերժական հարցին: Եթե Արշակ Չոպանյանը գիտության ու տեխնիկայի բուռն զարգացման ազդեցության տակ կանխագուշակում էր բանաստեղծության մոտակա վախճանը, Տիրան Չրաքյանը, ընդհակառակը, համոզված էր, որ պոեզիան հավիտենական է, քանի որ բանաստեղծությունը, լինելով «սրտին, հոգւոյն լեզուն, զգացմանց ու կրից լեզուն (...) մարդուն հետ միայն կրնայ կորսուիլ»: Միաժամանակ, փորձելով նաեւ հասկանալ Ա. Չոպանյանին, նա ենթադրում է, թե վերջինս, հավանաբար, «իրար խառնած է բանաստեղծութեան վախճանն ու ոտանաւորինը», մինչդեռ դրանք, ըստ նրա, նույն բանը չենՙ «Ոտանաւորը բանաստեղծութեան մէկ ձեւն է, մէկ երանգը եւ ո՛չ պայմանը», հետեւապես եւ ժամանակի ընթացքում կարող է անհետանալ, իսկ բուն բանաստեղծությունը, «իր բոլոր վեհութեամբ ու անեզրութեամբ պիտի շողայ ազատ արձակին մէջ, ա՛լ չափերու խոչընդոտքՙ իր թեւերուն չպիտի բաղխին, եւ իր թռիչքը անհուն սաւառնումներով պիտի առնու..»:

Ամենայն հավանականությամբ հենց այդ միջադեպը պատճառ է դարձել նրանց անձնական հանդիպումների եւ հետագա մտերմության համար: Այսպես ենք կարծում, քանի որ հրապարակային այդ բանավեճից շատ չանցած Արշակ Չոպանյանին գտնում ենք նաեւ Տիրան Չրաքյանի տանը կազմակերպվող երիտասարդ մտավորականների հավաքների մասնակիցների թվում, որոնցից մեկի ժամանակՙ Թեոդիկի վկայությամբ («Ամէնուն տարեցոյցը», 1911 թ.), «ասկէ 18 տարի առաջ (մոտ 1893թ.- Պ.Դ.) գիշեր մը, Սկիւտար, Տ.Չրաքեանի տունը» նա հաղթող է ճանաչվել խաղացված գրական մրցույթում, քանի որ Ա.Չոպանյանի հորինվածքը «յաջողագոյնն էր տասնեակ մը անձերուՙ նոյն յանգերով գրածներու մէջէն»:

Երկուսի գրական ու անձնական բարեկամությունը շարունակվել է նաեւ 1895 թվականին Արշակ Չոպանյանի Փարիզ տեղափոխվելուց հետո: Դրա վկայությունն է այն, որ Տիրան Չրաքյանը «Ներաշխարհ»-ի տպագրության համար բաժնեգին հավաքելու խնդրանքով դիմելու թեկնածուների թվում, որոնք, իհարկե, ամենամտերիմ ու վստահելի մարդիկ էին, նկատի է ունեցել նաեւ Ա. Չոպանյանին: «Եթէ կարելի է, կրնա՞ս Արշ. Չօպանեանին գրել, որ քանի մը բաժնեգին ալ ան հաւաքէ: Կարծեմ յարաբերութիւն ունեցած ես անոր Անահիտ ին հետ», 1903 թ. նամակներից մեկում գրում է նա Միքայել Կյուրճյանին, որն իր վրա էր վերցրել Պոլսից դուրս բաժնեգներ ապահովելու դժվարին խնդիրը:

Արշակ Չոպանյանը տարիներ անց իր Պոլիս վերադարձին այլ մտերիմների թվում այցելել է նաեւ Տիրան Չրաքյանին, ինչի մասին վկայություններ կան Ինտրայի նամակներում: Այսպես. 1908 թ. սեպտեմբերի 28-ին Միքայել Կյուրճյանին գրած նամակում Տիրանը հայտնում է, թե «Հաւանականաբար քիչ ետքը Արշակ Չօպանեանը պիտի գայ Ատոմին հետ...»: Հաջորդ օրը նշում է, թե «Չօպանեանը չեկաւ, հակառակ որ առաջ ասոր անոր ծանուցած ըլլալուն թէ պիտի այցելէ եղեր ինծի...»: 1908 թ. Օսմանյան սահմանադրության վերահաստատումից հետո, Գրիգոր Զոհրապի հորդորով, Արշակ Չոպանյանը եկել էր Պոլիսՙ ինչպես ինքն է գրում, «մօտէն տեսնելու համար այդ նոր Րեժիմը...», որի վերաբերյալ, ի տարբերություն Գր. Զոհրապի, բավական թերահավատ էր: Պոլսում նա մի շարք այցելություններ է կատարել իր մտերիմներին ու գրական բարեկամներին: «Գրիգոր Զօհրապ» գրության մեջ հիշատակում է , օրինակ, «Ատոմ Եարճանեանին տունը» իր հյուրընկալության եւ Սիամանթոյի հետ քաղաքում շրջագայության ելնելու մասին: Հավանաբար, հենց այդ օրերին որոշել էր «Ատոմին հետ» այցելել նաեւ Տիրան Չրաքյանին: Առիթը կարող էր լինել նաեւ այն, որ վերջինս Ս.Խաչ վարժարանի տնօրեն Գավաֆյանին, որ իր մտերիմներից էր, խնդրել էր վարժարանին ի նպաստ կազմակերպվելիք Ա.Չոպանյանի «Մութ խաւեր» թատերախաղի հետ ներկայացնել նաեւ Միք. Կյուրճյանի «Տուրքը» մեկ արարվածով դրաման: Այդ օրը այցելությունը ինչ-ինչ պատճառներով տեղի չի ունեցել: Ավելի ուշ, սակայն (1909 թ.), Ա. Չոպանյանին գրած նամակում Ինտրան հիշատակում է վերջինիս իրենց տանը հյուրընկալված լինելու մասին: Ըստ երեւույթին, այցելությունը կայացել է, բայց հիշյալ նամակը գրելուց հետո:

Արշակ Չոպանյանն իր գրվածքներում տարբեր առիթներով անդրադարձել է Տիրան Չրաքյանինՙ սեղմ ու դիպուկ գնահատականներ տալով նրա անձին ու ստեղծագործությանը: «Մատթէոս Զարիֆեան» գրության մեջ Տիրան Չրաքյանը բնորոշվում է որպես «սքանչելի գրագէտ մը», Համաստեղին նվիրված հոդվածումՙ «ոստանիկ բարձր մշակոյթի հոյակապ տաղանդ»: «Րաֆֆի» ծավալուն ուսումնասիրության մեջՙ ազգային թեմատիկան մշակող մեծ վիպասանի առիթով, անդրադառնալով նաեւ այն գրողներին, որոնք իրենց ստեղծագործության մեջ «չեն զբաղիր մասնաւորապէս իրենց ազգի ճակատագրով, բայց որոնցմով կը պարծի իրենց ազգը», հայ եւ օտար գրական մեծություններիՙ Բոդլերի, ֆլոբերի, Վինյիի, Վեռլենի, Նարեկացու, Քուչակի, Սայաթ-Նովայի կողքին հիշատակում է նաեւ Մեծարենցի ու Ինտրայի անունները, քանզի, նրա համոզմամբ, «անոնց անձնադրոշմ - կամ ցեղադրոշմ-մեծ տաղանդը ինքնատիպ գեղեցկութեանց ստեղծիչ մը, մարդկային հոգիի, ինչպէս եւ տիեզերական կեանքիՙ խորհուրդներուն, մարդկային ընկերութեան ցաւերուն, տենչերուն, պայքարներուն վարպետ արտայայտիչ մը կամ մեկնիչ մը հանդիսացած է»: Շատ բնորոշ են նաեւ 1934 թ. Փարիզում Վահան Թեքեյանի քառասնամյա գրական գործունեությանը նվիրված հոբելյանական հանդեսին արտասանած ճառում Ինտրային տրված գնահատականները: Ա.Չոպանյանը Վ.Թեքեյանին համարում է «Անդրանիկըՙ Տիրան Չրաքեանին հետՙ մեր ժամանակակից բանաստեղծութեան մէջ խորհրդապաշտ լարը զարգացնող նուրբ սերունդին»: Այնուհետեւ թվարկելով այդ սերնդից յուրաքանչյուրի բերած նպաստը ազգային գրականությանը, մասնավորապես, նշում է, թե «Ձեր ընկերներէն ոմանք, Տիրան Չրաքեան եւ Ռուբէն Զարդարեան, որ ձեզի հետ նոյն ատեն երեւցան մեր գրական հորիզոնին վրայ (...) քերթողական արձակի սխրալի էջեր տուին մեզի...»:

Նման վերաբերմունքը երկու գրական բարեկամների միջեւ, իհարկե, փոխադարձ էր: Ստորեւ հրապարակվող, ԳԱԹ Ա.Չոպանյանի ֆոնդում պահվող, նրան ուղղված Ինտրայի երկու նամակները (1909թ. եւ 1912 թ.) [1] վկայում են վերջինիս հիացումն ու պատկառանքը Արշակ Չոպանյանի ոչ միայն գրական տաղանդի, այլեւ ազգասիրական մշակութային բեղուն գործունեության նկատմամբ: Նամակներից իմանում ենք նաեւ, որ Արշակ Չոպանյանը, բարձր գնահատելով Ինտրայի գրական տաղանդը, քանիցս առաջարկել է նրան աշխատակցել իր խմբագրած «Անահիտ»-ին, նրան է ուղարկել «Անահիտ»-ի համարներն ու իր հրատարակած կարեւոր երկերը:

ՊԵՏՐՈՍ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

առ ազն. Պ. Արշակ Չօպանեան, Սկիւտար, Սեպտ. 25/8 Հոկտ.1909. Բարիզ.

Ձեր նամակն ու նուէրը` յոյժ գեղեցիկ հատոր մը [2]ՙ ստացայ երէկ տակաւին, եւ խորապէս շնորհակալ եմ: Շնորհակալ եմ նաեւ երկու Անահիտ ներուն համար զոր ընդունած եմ ժամանակին, եւ որոնց մասին Ձեզի բան մը գրած չըլլալուս կը ցաւիմ. կուզէի բաժնեգինի մը ուղարկմամբ գէթ պատասխանել Ձեր փափկանկատութեան, բայց սովորական զանցառութիւններէս մէկով` ադ ալ չկրցայ եւ ահա Ձեր նամակին մէջ ապշութեամբ կը գտնեմ պարտազանցութեանս մեծութիւնը Ձեր ազնուութեան, Ձեր ներողամտութեան քով: Անահիտ -ին մէջ աշխատակցութեանս կը փափաքիք. պիտի ուզէի վայելել այդ պատիւը, եթէ բաւական ժամանակ կարենայի գտնել, զբաղումներով լի, բայց այնուհանդերձ քիչ գործօն կեանքիս մէջ: Կը խնդրեմ որ հաւատաք Ձեզ պատահաբար աշխատակցելու բաղձանքիս, բայց չվստահիք գործունէութեանս:

Տրտմութեամբ տեսայ Ձեր Քերթուածներ ուն Ներածութեան մէջ այն ցաւը զոր պատճառեր են Ձեզ անոնք որ կերպով մը ուրացեր են Ձեր բանաստեղծի տաղանդը եւ ոչ այլ ոք տեսեր են ի Ձեզ այլ քննադատ մը կամ բանասէր մը, եւ որոնցմէ մին թուեցայ Ձեզ ըլլալ եւ ես, երբ Պոլիս, մեր տունն էիք: Ձեր ցաւը շատերէ աւելի լավ կ՛ըմբռնեմ, քանի որ կան շատեր որ զիս ուսուցիչ գիտեն, ուրիշներ` որ կը յամառին նկարիչ ճանչնալ զիս, եւ կան ալ որ գրող կը ճանչնան միայն: Բայց Ձեզի համար դիւրին էՙ քանի որ արտայայտուելու մէկ կերպ ունիքՙ գրականութիւնը, ցոյց տալ թէ է՛ք միանգամայն բանաստեղծ, եւ մանաւանդ բանաստեղծ..: Ձեր շքեղ հատորը պիտի յայտնէ ատիկա, եւ կը խնդակցիմ Ձեզի այդ տեսակէտով ալ:

Շատ ուրախ եմ որ ինծի առիթ կ՛ընծայէք Ձեր բանաստեղծական գործերուն այս արդէն բաւական ամբողջ մէկ մասը դիտելու մէկ ծայրէն միւսը, եւ ջանալու, որքան կարելի է, համադրել սիրելի բանաստեղծը որ էք:

Եմ Ձերդ սիրալիր յարգանօք

Տ. Չրաքեան

Սելամսըզ, Սկիւտար, Կ.Պոլիս12/25 Յունիս, 1912.

Ազնիւ Պարոն Չօպանեան,

Հաճոյքով ու երախտագիտութեամբ ընդունած եմ Ձեր վերջին երկը, Հայ էջեր ը, եւ ցաւով, ամօթով կը գրեմ ասիկա, քանի որ այնքան ուշ մնացի: Ոչ միայն իբրեւ բարեկամ, ոչ միայն իբրեւ Ձեր տաղանդին ու գործունէութեանը հիացող պարտ էի փութալ Ձեզի շնորհակալ ըլլալու, այլ նաեւ իբրեւ Հայ: Ձեր նոր այդ գործով անգամ մըն ալ կը յայտնէք թէ լաւագոյններէն էք անոնց որ սրտագին նուիրած են իրենց կարողութիւննՙ ազգային գիտակցութեանն ու արժանապատուութեան զօրացմանն ու պայծառացումին: Այս նպատակով կամ վախճանով մեր մէջ ցայսօր կատարուած աշխատութեանց պէտք եղածին պէս տեղեակ չըլլալուս համար կը վարանիմ ըսել թէ լաւագոյնն իսկ էք Դուք այն Հայերուն որ ազգն ինքզինքին եւ օտարներուն ծանօթացուցած ենՙ անոր անցեալէն ի լոյս բերելով ինչ որ կրնայ վկայել անոր սիրտին ու հանճարին. բայց, հաւատացէք, կը բաղձամ որ Ձեր Ն.Քուչակի դիւան ով, Նաղաշ Հովնաթան եւն հատորով, Հայ էջեր ով, Les Trouve՛res arme՛niens, Chants pop. arme՛niens, L՛Arme՛nie etc. գործերով, Ձեր Պ.Դուրեան ով, Ձեր Մ.Պէշիկթաշլեանի նուիրուած երկերով,- ի՜նչ դժուար բան, Ձեր գործերը ցուցակագրելը,- այսինքն Ձեր ազգանուէր աշխատութեանց ակնածելի շարքով, եւ մանաւանդ զայն մեծապէս արժէւորող այն բարձր կարողութեամբ որ թափանցելու, տեսնելու եւ գնահատելու Ձեր հեղինակութիւնն է, ստոյգ, անվիճելի եւ հարկադրիչ, կը բաղձամ, ի սրտէ, որ բոլոր ատոնցմով Դուք իսկ եղած ըլլաք մեր ինքնաճանաչութիւնն ու ինքնայարգութիւնն աճեցնող ազնուացնող Հայերուն մեծագոյնը: Ամէն պարագայի մէջ, մեր ժամանակակիցներուն մէջ այս մասին Ձեզի հետ համեմատելի մէկը չեմ գտներ: Այս ոգւով խօսած եմ յաճախ գրական դասերու ատեն կամ ուրիշ առիթներով,- եւ կը յուսամ թէ Ձեզ հանդէպ ինքզինքիս թոյլատրած յապաղումներս քաւած եմ այդ կերպով կամ կրնամ քաւել:

Երեւակայեցէ՛ք որքան ժպտած կրնանք ըլլալ, որքան խնդացած, Ձեզի դէմ Աբբասեանին յարուցած խնդրոյն առիթով [3]: Բայց երբ Աբբասեանին եւ Եարճանեանին նոյնութիւնն երեւան բերին, ամենէն քիչ զարմացողը ես եղայ գուցէ. վասնզի եթէ Դուք այլեւայլ պատեհութիւններով որոնց մէկ քանինՙ հանդիսաւոր - հանճար տեսած էք Սիամանթօյին մէջ, ես, հանճարին հետ մէկտեղ , (եթէ կարելի է ըսել,) կատարեալ անբանականութիւն, բանականութեան յետին չքաւորութիւն մը տեսած եմ միշտ անոր քով. եւ երբոր բանականութիւնը ո՛եւէ ձեւով ներկայ չէ մտքի մը մէջ, ոչինչ անոր բացակայութիւնն անզգալի կրնայ ընել երբեք, ոչինչ զայն կը փոխարինէ:

... Բարիզի հայերուն միթինկը ուրախացուց զիս բնականաբար, այն իմաստով որ անոնք, ազատամարտեաննե՛րը պէտք ունէին ատանկ ցոյցի մը լուրին: Ամէն հայ մարդու սիրտը Ձեզի հետ է, սիրելի Պարոն Չօպանեան, վասնզի Ձեր մուսայները հայուհիներ են, Արարատի ձիւներուն բնակ,- մինչդեռ Ձեր եւ մեր ամենուս թշնամիներուն մուսայները չեմ գիտեր ինչ ազգի կորկոններ [4]:

Մնաք բարեաւ. Ձեր ազնիւ, Ձեր ազգասէր տաղանդին կը մաղթեմ միշտ աւելի ոյժ, որպէսզի մեր մտաւոր հարստութիւնն օժտել շարունակէք անհատականՙ Ձերայինՙ եւ միեւնոյն ատեն ազգային յիշատակարաններով, ինչպէս եղած են Ձեր գործերը յաղթականօրէն եւ հանդիսաւորապէս:

Սեղմելով Ձեր բարեկամական աջը

Ձերդ Տ.ՉՐԱՔԵԱՆ

Ծանոթագրություններ

1. Հիշյալ նամակները հրապարակվել են 1972 թ. Գոհար Ազնավուրյանի կազմած «Արեւմտահայ գրողների նամականի» ժողովածուումՙ որոշակի կրճատումներով:

2. «Քերթուածներ», 1908 թ., Փարիզ:

3. Խոսքը ֆրանսիացի գրող, «Pro Armenie»-ի խմբագիր, հայասեր Փիեռ Քիյառի գործունեության գնահատության շուրջ Ա. Չոպանյանի եւ Արշամ Աբբասյան ստորագրությամբ հանդես եկած Սիամանթոյի 1912 թ. բանավեճի մասին է:

4. Կորկոն - գորգոնաՙ հին հունական դիցաբանության մեջ կանացի ճիվաղ, որի գլուխը բոլոր իրեն նայողներին վերածում էր քարի: