ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԿՐԱԿԵ ՇԱՊԻԿ ՀԱԳԱԾ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ԵՐԳԻՉԸ

«Գալու է նաեւ Դաշտենցի ժամանակը, որը պատմելու է նրա կենսագրությունը` Սասնա լեռներից մինչեւ գաղթի սովահար ճամփաներ, Ալեքպոլի ամերիկյան որբատներից մինչեւ պետական համալսարան, ուսուցչական ծառայությունից մինչեւ դասախոսական ամբիոն, գրական մուտքից մինչեւ գեղարվեստական եւ թարգմանչական մեծ գործը»: Դաշտենցի ժամանակակիցը` գրականագետ Սուրեն Աղաբաբյանը գիտեր` ինչ է ասում: Թվում էր` «Ռանչպարների կանչի» բումը 25 տարի առաջ էր, երբ տպագրվել էր, երբ Հայաստանում ազգային զարթոնքը կամաց-կամաց ծիլ էր տալիս, սակայն հետագա տասնամյակները ցույց տվեցին, որ այդ գիրքը թաքնված լիցքեր ունի իր մեջ, որ այսօր անգամ հայ գրողներից շատերը խոստովանում են այդ վեպի արժեքը ողջ հարյուրամյակի կտրվածքով: Դաշտենցի հարյուրամյակի միջոցառումներին ներկա շատերի համար էլ հասկանալի էր, որ Դաշտենցը շատ անակնկալներ է մատուցելու, եւ անգամ` Դաշտենցի ժամանակը նոր է գալու:

Չարենցը գտավ Դաշտենցին, Իսահակյանը նրան խրախուսեց Շեքսպիր թարգմանելու, իսկ սեփական ճակատագիրը նրան տարավ դեպի Տավրոսի լեռներ եւ Մշո դաշտ` իր ծննդավայրի հրեղեն պատմությունները ընդմիշտ հայերինս դարձնելու առաքելությամբ:

Ֆիդայական շարժման պատմությունը, որը սպասում է իր պատմագիտական ու մշակութաբանական արժեւորումներին, փաստորեն, գեղարվեստական արձակի ձեւի մեջ գրել է նախ Դաշտենցն իր վեպով` ներկայացնելով «զենքի հետ պսակված», «կրակե շապիկ հագած» մարդկանց, հայոց հերոսների կերպարներն ամբողջացնելով, հիմա արդեն պարզ է` իր անմահ «Ռանչպարների կանչը» վեպով:

«Մոսե Իմոն հասել է մինչեւ Ինգլիզ եւ քրիստոնյա թագավորից, ի տեղ օգնություն, մի օրորոց ստացել նվեր: Այդ լեռների պատվիրակը աշխարհի հզորներից որ թագավորի դուռն էլ գնար, այդ օրորոցը կստանար նվեր` օրորիր հույսդ», այսպես դիպուկ Մուշեղ Գալշոյանն է գրքի մի դրվագը նկարագրել, այն Մուշեղ Գալշոյանը, որի ջանքերն ու անձնական մղումը հնարավոր դարձրին Սովետի դեռ էն թունդ թվին այնպիսի գրքի տպագրումը, որը հայ ընթերցողի արյունը թունդ էր անում եւ ստիպում նրան հիշելու երկիր ու հայրենիք:

«Թամոյի ջրաղացի պատերին հազար տարվա ալյուր է նստած, ամեն նոր աղունի Թամոն հազար տարվա ալյուրից մի պտղունց է խառնում, եւ ժամանակները խառնվում են` հազար տարվա անցած օրը գալիս- ձուլվում է ներկա օրվան, դարերը ձուլվում են վայրկյանին, վայրկյանը` հավերժությանը...»: Սասնա ծռերի նոր պատումը դաշտադեմցի Խաչիկի այդ մի պտղունցն է հայոց հավեժական աղունին:

Մուշեղ Գալշոյանը, փոխանցելով դաշտենցյան փիլիսոփայության ոգին, «Ռանչպարների կանչի» վերջաբանում հարցնում է.«Ինչպե՞ս կարող է լինել հանգիստ եւ անձնական ապահով կյանք, երբ հայրենիքն ինքն է անապահով, որտեղի՞ց պետք է հայտնվի անձնական երջանկությունը, երբ հայրենիքն ինքն է ապերջանիկ, ո՞ւր կտանի անձնական փառքի ձգտումը, երբ հայրենիքն ինքն է անփառունակ, ո՞րն է անձնական սերը, երբ սիրո օրորոց հայրենիքը դժոխքի վերակացուն է օրորում...»: Այս հարցադրումները չեն հնացել եւ այսօր, եւ «Ռանչպարների կանչը» դրանք ընթերցողի մտքում հնչեցնելու է նորից ու նորից` հայոց հարցերի պատասխանը ամեն ժամանակի մեջ որոնել մղելով:

Իմ տան գրադարակին ամենահին ու պատռված կազմը «Ռանչպարների կանչն» ունի: Մի հայացքն անգամ բավական է` հասկանալու համար, որ այդ գիրքն ընթերցվել ու ընթերցվել է, որ դուրս է գնացել տնից ու վերադարձել է բազմիցս: Ես երկար տարիներ «Ռանչպարների կանչն» ու «Հարյուր տարվա մենությունը» պահում էի իրար կողքի, որպես մեր տան ամենաընթերցվող գրքերը, որ երեխաներս էլ անընդհատ մեծանալով ու այդ գրքերն աչքի դեմ տեսնելով, մի օր հետաքրքրվեն ու առաջին անգամ բացեն` դեմ առնելով մարդկության ամենալեգենդային հերոսներին, առաջինում հպարտանալով մերոնց, երկրորդումՙ մարդկության ամենաառասպելական, ամենառեղծվածային կերպարներով: Հենց այդպես էլ եղավ, իմոնք կուլ էին տալիս կուտը, քանի որ այդ երկու գրքերը բացողին, առաջին տողն ընթերցելուց հետո, էլ բաց չեն թողնում, հիպնոսացրած տանում են իրենց հետեւից:

Մնացածը թողնենք գրականագետներին, հայ գրականության արժեւորումն իրականացողներին: Իսկ մեր ընթերցողին առաջարկենք գրողի դստեր` Անահիտ Դաշտենցի հետ «Ազգի» զրույցը, որի ենթատեքստերում Դաշտենցին սիրող ընթերցողը հետաքրքրական շատ բան կգտնի:

Տեղյակ պահենք միայն, որ Անահիտ Դաշտենցն ու նրա ամուսինը` հեղինակային երգ գնահատող շրջանակներին ծանոթ երգիչ-երգահան Պերճ Թյուրաբյանը, որոնք ապրում են Նյու Յորքում, հինգ շաբաթից ավելի Հայաստանում էին, ուր հրավիրվել էին Խաչիկ Դաշտենցի 100-ամյակին նվիրված միջոցառումներին մասնակցություն բերելու:

- Հեռվից գանք Դաշտենցին. այլազգի կնոջ պատմությունը միշտ հետաքրքրել է բոլորին` հայտնի է, որ Ձեր մայրը գերմանուհի էր, ո՞նց էր ստացվել նրա` Ալմա Բոքի եւ Դաշտենցի միությունը:

- Մենք Հայաստանում ենք մեծացել, մորս այլազգի լինե՞լը...հիմա ես շատ հետաքրքրվում եմ մորս անցյալով: Մայրս Մերձվոլգյան շրջանում ապրող գերմանուհի էր, որին հայրս հանդիպել էր Մոսկվայում սովորելու տարիներին, օտար լեզվի ինստիտուտում: Վոլգայի տարածքը` Պովոլժիեն, Եկատերինա Երկրորդ թագուհու մանիֆեստով տասնութերորդ դարում բնակեցվեց Եվրոպայից եկած գերմանացիներով: Մանիֆեստում կոչ էր արվում Եվրոպայի արհեստավորներին գալ եւ բնակեցնել Ռուսաստանը, որովհետեւ հսկայական տարածքներ ամայի էին: Մորս ընտանիքը Գերմանիայի հարավից է, Բավարիայի շրջանից: Այդպես եկան, այդ կողմերում տուն-տեղ դրեցին մի քանի հազար ընտանիքներ` հետագայում ունենալով շատ դժվարին ճակատագիր...

Մորս անմիջական ընտանիքից ոչ-ոք չգտնվեց հետո` մի մասը զոհվել էր սովի տարիներին, մյուսներին աքսորել էին պատերազմի ժամանակ: Մայրս, քանի որ մինչեւ պատերազմը սկսվելը գնացել էր Մոսկվա սովորելու, փրկվեց եւ եկավ հորս հետ Հայաստան: Նա երբեք իր ընտանիքին այլեւս չհանդիպեց: Հետագայում կամաց-կամաց այստեղից-այնտեղից տեղեկություններ ստացվեցին իր ազգականների մասինՙ մորաքույրների, մորեղբոր, զարմիկների...

Մայրս լավ էր հայերեն խոսում, իհարկե որոշակի առոգանությամբ, կարդալ չէր իմանում: Երբեք չի աշխատել, ինքնությունը թաքցրեց հենց սկզբից, որովհետեւ իրեն էլ էր սպառնում աքսորը: Գիտեք, կարող է զարմանալի թվալ, բայց մենք փոքր տարիքում ինչ-որ պահերի էինք միայն զգում, որ մեր մայրը օտար է, որովհետեւ նա կարծես ապրում էր իր ազգությունից խուսափելու, հեռու մնալու, չհիշելու վախի մեջ:

Մենքՙ Դաշտենց զավակներս... երեքն էինքՙ Տավրոսը, Հասմիկը եւ ես: Հասմիկը ինժեներ էր, մեր միջնեկն էր, ավարտել էր պոլիտեխնիկ ինստիտուտը, ավտոմատիկայի եւ կիբեռնետիկայի մասնագետ էր, աշխատել է Մերգելյանի ինստիտուտում: Տավրոսին լավ գիտեիք` երկար տարիներ աշխատել է հեռուստատեսությունում, «Երեւան» ստուդիայում», ֆիլմերի հեղինակ է եւ խմբագիր... (Տավրոսի դուստրը` Անուշ Դաշտենցը մեր գործընկերն է- Մ. Խ.):

«Բրաբիոն ծաղիկ որոնողը» ֆիլմը Խաչիկ Դաշտենցի մասին, որ վերջերս ցուցադրվեց, Տարոն Ղափլանյանն է արել: Նա ցանկություն հայտնեց Դաշտենցի մասին ֆիլմ նկարելու 100-ամյակի առիթով:

- Չնայած գրքի երեք հրատակությունների առաջաբաններում կա այն մասին, թե Դաշտենցն ինչպես է ողջ կյանքի ընթացքում աշխատել «Ռանչպարների կանչի» վրա` իր կյանքի գործը համարելով պատմել իր հայրենիքի խենթերի` կրակե շապիկ հագած հերոսների մասին, սակայն կուզեի այդ մասին լսել առաջին ձեռքից:

- Այո, «Ռանչպարների կանչի» վրա հայրս երկար տարիներ աշխատել է, սիրում էր գլուխ առ գլուխ նայել, վերամշակել, արտագրում էր մանր, նույնանման թղթերի վրա, ոչ շատ ընթեռնելի ձեռագրով: Եւ այդ ձգձգելն, իհարկե, նաեւ իր հոգեբանական պատճառներն ուներ, որովհետեւ վախենում էր չտպագրեն...Նույնիսկ մի քանի դիմումներ կան պահպանված, ուղղված հրատարակչություններին, որ այսինչ բովանդակությամբ, այսինչ նյութի շուրջ վեպ է գրել, այսքան ծավալով, եւ այլն... Երբ նրան ասում էինք` վերջացրել ես, ինչո՞ւ չես հանձնում տպագրության, պատասխանում էր` չեն տպագրի: Բայց ես նաեւ կարծում եմ, որ այդ ձգձգելը, անընդհատ շարունակել աշխատելը նաեւ իր համար հոգեհարազատ նյութը կատարյալ դարձնելու համար էր` եթե նյութին առնչվող մի հետաքրքիր բան լսեր, մարդկանց, գյուղացիների հետ հանդիպումների, զրույցի ժամանակ, եւ զգար, որ դա մի նախշ, մի գույն կարող է ավելացնել, ավելի պատկերավոր դարձնել այս կամ այն կերպարը, կրկին վերանայում էր նյութը... Մանրակրկիտ աշխատելու ձեւ ուներ: Երբ մահացավ` սեղանին դրված էր վերջին ձեռագիր տարբերակըՙ առաջաբանով (Խոսք հեղինակի), որը թվագրված էրՙ 10 օգոստոս 1972 թիվ (վերջացրել է իր կյանքի գլխավոր գործն ու նոր հրաժեշտ տվել կյանքին, դրա մեջ երեւի մի շատ կարեւոր վերին ճշմարտություն կա-Մ.Խ.): Գլուխները հենց այն հերթականությամբ են, ինչպես գրքում են: Ձեռագիրը վերծանվեց, ընթերցվեց, տեղանուններն ու անունները ճշտվեցին: Ես աշխատեցի հենց նույն մեքենագրուհու հետ, որի հետ հայրս էր միշտ աշխատելՙ Սիրուշ անունով մի լավ կին էր... Վեպը տպագրելու, հրատարակելու գործում մեծ եղավ, անշուշտ, Մուշեղ Գալշոյանի դերը, աջակցությունն ու հովանավորությունն ամեն ինչով, որովհետեւ եթե նա չլիներ` գիրքը շատ դժվար ճանապարհ կանցներ եւ գուցե հետաձգվեր: 1979 թվականի վերջին առաջին տպագրությունը եղավ: Իսկ մեկ տարի հետո, երբ նշվեց Դաշտենցի 70-ամյակը, վեպը արդեն լույս էր տեսել: Մեծ ոգեւորություն կար եւ յոթանասունամյակն էլ այդ ոգեւորությամբ նշվեց:

Հիշում եմ, որ խմբագրական աշխատանքի ընթացքում որոշ հատվածներ հարցականի տակ էին դրվել: Մուշեղն, անշուշտ, ամեն ձեւով պայքարում էր, որպեսզի ոչ մի բառ, ոչ մի տող դուրս չմնա: Այդ ժամանակ տպագրվելու փաստն արդեն հաղթանակ էր, ու պետք է ասել, որ գրեթե անխաթար ձեւով տպագրվեց, որոշ հատվածներ խմբագրվեցին միայն: Հիշում եմ մի քանի գլուխ տպագրեցինք «Սովետական գրականություն» ամսագրում, գիրքը տպագրելուց առաջ, կարծեմ 1978-ի կամ 1979-ի ամռանը, այնտեղ որոշ անուններ փոխվեցին. իհարկե, դա ինձ հիմա շատ միամիտ է թվում, էն ժամանակ էլ էր միամիտ թվում, բայց ինձ ասում էին, որ այդպես անելը ճիշտ է, օրինակ Դրոյի անունը Արո դարձավ, եւ այլն, դա ծիծաղելի էր, քանի որ ինձ թվում էր, որ ակնհայտ էրՙ թե ում մասին է խոսքը: Այդ փոփոխությունները միայն ամսագրային տարբերակում էին:

- Ի՞նչն է պակաս, այնուամենայնիվ, այդ առաջին հրատարակության մեջ:

- Առաջին հրատարակության մեջ, ինչպես ասացի, եղել են մասնակի խմբագրումներ: Կան վեպի ձեռագրային ուրիշ երկու կամ երեք տարբերակներ, երրորդը շատ սեւագիր տարբերակ է: Ես մի մասը համեմատել եմ բնագրի հետ, բայց ոչ բոլորը, քանի որ նախ դրանք իմ ձեռքին չէին: Անշուշտ, որոշ տարբերություններ կան, քանի որ դրանք ավելի վաղ տարբերակներ են:

- Իսկ այդքան արտագրելը Ձեր ասած հատկանիշների համատեքստո՞ւմ է, թե՞ այնուամենայնիվ սովետական իրականությունը նրան ստիպում էր, որ նստի եւ ինքնագրաքննելով արտագրի:

- Դա իր աշխատելու ոճն էր, այդտեղից էլՙ ձեռագրային տարբերակները: Նա սիրում էր մշակել, հղկել` պահելով օրինակները: Նույնկերպ կան «Խոդեդանի» ձեռագիր տարբերակները: Ինչ վերաբերում է պարտադրված փոփոխություններին, ապա, իհարկե, այդպիսի բաներ եղել ենՙ մասնավորապես, օրինակ, հենց «Խոդեդանի» հրատարակության ժամանակ, եւ իր հուշատետրերում կան այդ մասին խիստ ցավալի հիշատակություններ...

- Վերջին` «Նաիրի» հրատարակությամբ տպագրված վեպը տարբերվո՞ւմ է առաջին հրատարակությունից:

- Տարբերությունը շատ ընդարձակ առաջաբանն է, որը վերլուծում է վեպի պատմական-գաղափարական հենքը եւ աղբյուրները, որը գրել է գրականագետ Կարո Վարդանյանը: Նա արդեն մի քանի տարի է զբաղվում է Դաշտենցով, իր թեկնածուական թեզի թեման Դաշտենցի ստեղծագործությունն է եղել: Առաջին հրատարակության առաջաբանը Սուրեն Աղաբաբյանինն էր, որը նույնությամբ արտատպվել էր երկրորդ հրատարակության մեջ: «Ռանչպարների Կանչը» հրատարակվել է նաեւ սփյուռքում, մի քանի անգամ: Իսկ վերջերս պատահաբար հայտնաբերեցի, որ այս տարվա մայիսին, երեւի Դաշտենցի 100-ամյակի առիթով, տպագրվել է «Հնդեվրոպական հրատատարակչության» կողմից, բավական գեղեցիկ ձեւավորված: Չգիտեմ, թե այդ հրատարակչությունը որտեղ է գտնվում, բայց իրենց կայքի վրա տեսա, որ շատ դասականների գործեր են հրատարակում գեղեցիկ կազմերով եւ հեղինակների մասին ծանոթագրություններով:

- Քսանչորս տարի ԱՄՆ-ում եք ապրում, այդ ժամանակշրջանում Հայաստանում ի՞նչ է արվել Դաշտենցի ժառանգությունը հրատարակելու կամ արժեւորելու իմաստով:

- Ճիշտ ասած չեմ կարող ասել, թե գիտեմ այն ամենը, ինչ արվել է այս տարիների ընթացքում: Գիտեմ, որ մի քանի տարի առաջ վերահրատակվել է «Հայավաթի երգը», «Խոդեդանը» վերահրատարակվել է 2000 թվականին Դաշտենցի ծննդյան 90-ամյակի առիթով: Այս տարի վերահրատարակվել է «Ռանչպարների Կանչը», «Ֆայտոն Ալեքը»` իր DVD-ով, Ժան Էլոյանի ընթերցմամբ, եւ մի CD էլՙ Ազատ Գասպարյանի կատարմամբ: Համացանցում կա «Ռանչպարների կանչը» ամբողջական, նաեւ ռուսերեն, եւ ես տեսնում եմ, որ հետաքրքրություն կա այդ վեպի շուրջ: Ինքս էլ ուզում եմ մի կայք ստեղծել` «Խաչիկ Դաշտենց-100», բայց առայժմ միայն բլոգ է, որտեղ դրել եմ լուսանկարներ, կենսագրական նյութեր, գործերից, թարգմանություններ... Այս տարի համեմատաբար շատ բաներ են արվել 100-ամյակի առիթով` թերեւս գալիս է մի ժամանակ, երբ հետաքրքրությունն ավելի շատ է լինում որեւէ հեղինակի նկատմամբ: Նկատում եմ դա համացանցումՙ մարդիկ ֆորումներում խոսում են «Ռանչպարների կանչի» մասին, հիանում են. կարդացել են, բայց հաճախ քիչ բան գիտեն հեղինակի մասին ու հարցնում են` ո՞վ է հեղինակը:

Իսկ թե ինչ է արվել գրականագիտական առումով արդեն` դա գրականագետների գործն է:

Այլ լեզուներով` մասնավորապես անգլերենով թարգմանելն իսկապես շատ կարեւոր է, եւ այդ հարցով պետք է լրջորեն զբաղվել: Շատ դժվար է, միայն նյութականի խնդիր չէ, դա իսկապես պահանջում է գտնել մեկին, որը կարող է այդ ֆորմատի, այդ լեզվի յուրահատկությունները այլ լեզվի փոխանցել: Որովհետեւ ավելի լավ է չանել, քան վատ անել:

Իսկ ֆիլմի մասին...Երեւի կգա ժամանակը նաեւ ֆիլմ ստեղծելու, դրա համար էլ ոչ միայն գումարներ են պետք, այլեւ պիտի գա այն մարդը, որը դա իսկապես ուզում է եւ կարող է անել պատշաճ մակարդակով, որպեսզի մելոդրամա չդառնա կամ վատորակ քարոզչական ֆիլմ, այլ իսկապես որակյալ մի բան:

- Տպվեց Սովետի «նաժիմի» տակ, էդ ժամանակի մեջ Ձեզ համար ապրելը պիտի որ հետաքրքրական լիներ, երբ գիրքը թրի նման կտրելով եկավ, Դուք էլ ներկա էիք ժամանակի մեջ: Ձեր սերնդակիցներն ինչպե՞ս էին ընկալում:

- Շատ մեծ խանդավառություն էր: Ես հիշում եմ, որ այդ շրջանում մեր տանը անընդհատ ազգային մեծ զարթոնքի մթնոլորտ էր, մարդիկ էին գալիս, մասնավորաբար` սասունցիներ, անվերջ տոնական ոգեւորության, հաղթանակի մթնոլորտ էր: Մենք թե հպարտ էինք, թե զարմացած էինք. տարօրինակ մի վիճակ էր, որը հաճելի էր, բայց սխալ կլինի ասել, թե ես լրիվ ըմբռնում էի, թե ինչ էր կատարվում: Ուղղակի անչափ ուրախ էի, որ գիրքն էդպիսի հաջողություն է ունեցել, եւ շատ ափսոսում էի, որ ինքը չտեսավ դա` եթե ընդամենը մի քանի տարի եւս ապրեր...

Հիմա երբ ես նայում եմ, թե երբ է նա սկսել գրել այս գիրքը` շատ վաղուց էր սկսել գրել: Ստեղծագործական ողջ ընթացքին հետեւելով` տեսնում եմ, որ նա հենց սկզբից գրել է այս նյութի մասին: Այդ նյութն իրեն միշտ հետաքրքրել է ե՛ւ երեսուն, ե՛ւ քառասուն տարեկանում, նա երբեք այդ նյութից հեռու չի եղել բոլոր պայմաններում` եւ այն ժամանակ, երբ հեշտ է եղել իր համար գրելը, եւ այն ժամանակ, երբ դժվար է եղել: Նա միշտ հավատացել է, որ դա պետք է արվի: Պարզապես, երբ ժամանակներն անբարենպաստ էին, եւ վախենում էր, որ տպագրվելիս կարող է խաթարվել, ինչ-որ անուններ կհանվեն, ինչ-որ բաներ կփոխվեն, դա իրեն գուցե ավելի էր մտահոգում, քան թե` կհրատարակվի, թե՞ ոչ: Որովհետեւ վերջիվերջո իր համար ամենակարեւորն այն էր, որ ինքը դա արել էր, գրել էր, պատմությունը կա` ինքը դրանով էր ապրում: Շատերը գիտեին, բոլորին ասում էրՙ «Վեպ եմ գրել, բայց չեն տպի, վախենում եմ` չտպեն...»:

- Վեպն այսօր ի՞նչ նշնակություն ունի:

- 100-ամյակի օրը իր ելույթի ժամանակ գրականագետ Սամվել Մուրադյանը նշեց, որ այսօր դպրոցական դասագրքերում Խաչիկ Դաշտենց չկա, եւ որ` դա ամոթ է... որ հայ երեխաներին, հայ երիտասարդներին այդպիսի գործը չի ներկայացվում, այն տարիքում, երբ նրանք ազգային մշակույթ, գրականություն եւ պատմութուն են սովորում... Ես այդ մասին չգիտեի, դա շատ ցավալի է իսկապես...

- Դաշտենցի գիրքը, երբ լույս էր տեսնում` Մարկեսի գլխավոր գործերից նույնպես արդեն լույս էին տեսել, բայց դուրս է գալիս, որ Դաշտենցն իր աշխարհի այս անկյունում ավելի շուտ էր հայտնագործել այդ ժանրը` առասպելաիրապատում:

- Գիտեք, վեպը երբ հրատարակվեց` մի քանի այդպիսի հոդվածներ եղան ամսագրերում, Լաուրա Մուրադյանը գրեց, Ելենա Ալեքսանյանը, գրականագետներ, նրանք նաեւ այդ լույսի` ժամանակակից գրականության մեջ «մաջիք ռեալիզմի» ժանրի լույսի տակ էին փորձում վերլուծել վեպը: Մարկեսն ու այդ ժանրի ուրիշ գրողներ ստեղծում էին գերդաստանի, ազգի, ցեղի ավանդապատում, իրար հյուսելով իրականն ու հեքիաթային-առասպելականը... Կան ոճական նմանություններ նույնպեսՙ անունների կրկնություններ, թեմաների միաձուլվելը, մեկը մյուսի մեջ անցնելը...: Այսպիսի զուգահեռներ անցկացվեցին: Ես չգիտեմ` հետագայում դրա մասին ուրիշ գրականագետներ գրել են, թե ոչ, բայց դա իսկապես ուսումնասիրության նյութ է: Իսկ թե ինչու չի ուսումնասիրվում` չգիտեմ:

Ընդհանրապես գրական ընթացքը եւ շատ ուրիշ բաների ընթացքը մի քիչ կարծես խաթարված է... Հրատարակությունների մասին... Շատ լավ գրքեր են տպագրվում, գրախանութները լիքն են որակով, ճաշակով ձեւավորված հրատարակություններով: Հիանում եմ, շատ նորահայտ գործեր են հրատարակվում, ասենք օրինակ Կոստան Զարյանից, որ անում է Յուրա Խաչատրյանըՙ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը... Դրա կողքին նաեւ այն տպավորությունն է, որ գրական աշխարհում մի տեսակ ընդհանուր անահամաչափություն կա, շվարում ասե՞մ` կա, դրա մեջ են, որովհետեւ հետեւելով զգում եմ, որ մի տեսակ կարծես պատահական բաներ են արվում, չծրագրված, նույնիսկ թերթերի մեջ հոդվածները... մեկի մասին կարող է անվերջ գրվի, մյուսներըՙ բոլորովին անտեսվեն... անում են էն, ինչ-որ օրն է թելադրում: Ավելի մեծ բաների համար ժամանակ չկա, թե ինչ...

- Հասունացել է երեւի Դաշտենցի լիակատար ժողովածու ունենալու ժամանակը...

- Ճիշտն ասած` ես ինքս էի շատ լրջորեն որոշել դա անել մի քանի տարի առաջ, երբ այստեղ էի եւ զբաղվեցի արխիվը դասակարգելով, մտածում էի, որ 100-ամյակի առիթով կհրատարակեմ գոնե եթե ոչ լիակատար, բայց... ասենք` գոնե բանաստեղծությունները մեկ հատորով, գուցե մի հատորում էլ կլինեն իր գրական աշխատությունները` «Բայրոնը եւ հայերը», Չարենցին նվիրված մենագրությունը, բայց դժբխատաբար ես չկարողացա առայժմ դա իրականացնել, ուղղակի չհասցրեցի: Ես մենակ էի դա անում, ժամանակի մեջ չտեղավորվեցի, այսինքն` գերագնահատեցի իմ հնարավորությունները ժամանակի առումով: Բայց դա իմ հոգու պարտքն է, ես իսկապես ուզում եմ դրանք բոլորը վերագնահատվեն, մանավանդ` «Բայրոնը եւ հայերը»: Կամ` Չարենցի հետ կապված փոքրիկ հուշագրությունը` «Ըղձյալ այգաբացի երգիչը» վերնագրով. տպագրվել է 1967 թվականին, Չարենցի 70-ամյակի առիթով, որտեղ հայրս պատմում է Չարենցի հետ իր ունեցած կապը եւ նկարագրում դրվագներ: Պահպանված են, կան Չարենցի մի քանի գրությունները, ասենք` Չարենցը խմբագրել է նրա գիրքը: Հետաքրքիր հուշեր են Չարենցի մասին: Ընդհանրապես` չարենցապաշտ է եղել հայրս: Գրականության եւ արվեստի թանգարանում Հենրիկ Բախչինյանի հետ էինք խոսում` նա էդ միտքը հայտնեց, որ ժամանակն է այդ գիրքը վերահրատարակելու: Շատ փոքրիկ, բայց շատ գեղեցիկ ուսումնասիրություն է, որը չարենցագիտության մեջ հետաքրքիր մի ներդրում է: Դաշտենցն այն մարդն էր, որը երբ Չարենցին աքսորեցին` այդ թվականներին գրել է բանաստեղծություններ (գիտեք`Չարենցի աքսորից հետո տիրող վախը), որոնք, ինչպես Սասուն Գրիգորյանն է գրել, միայն ծուռ սասունցին կարող էր այդպիսի անվախ բաներ գրել այդ թվականներին, երբ մարդիկ պարզապես թաքցնում եւ ոչնչացնում էին այն նյութերը, որոնք իրենց կարող էին աքսորի բաժին դարձնել...

- Դաշտենցին չե՞ն հետապնդել, հայտնի է, որ նա 1936-ին մեկնեց Մոսկվա` ուսանելու:

- Երբեմն հարցնում են` ինչպես եղավ, որ նրան չաքսորեցին: 1936 թվին նա, այո, մեկնեց Մոսկվա, երբ նրան խորհուրդ էին տվել հեռու մնալ, չգրել: Իրեն արդեն մինչ այս այնքան էին ճնշել` ազգայնամոլ, չարենցապաշտ լինելու համար, որ նա միմիայն զբաղվեց թարգմանությամբ: Դաշտենցի եղբորն աքսորեցին, բայց իր հետ մի քիչ պարադոքսալ բաներ լինում էին: Նա շատ հետաքրքրական հումոր ուներ եւ հետագայում այս բոլորը հիշելով` հումորով (ինքը փոքրամարմին էր, կարճ) ասում էր. «Ես էնքան փոքր էի, որ ինձ չնկատեցին»: Բայց, անշուշտ, իրեն նկատել էին:

- Անտիպ գործեր շատ կա՞ն:

- Կա մի գործ, որ գրվել է երեսնական թվականների կեսերին 1935-36-37 թվականներին, կենսագրական նյութ է: Որբանոցային կյանքն է, հետաքրքրական մանրամասներով, Կարսի, Լենինականի մանկատներում: Ուշագրավ է` պատմական այդ շրջանը ներկայացնելու տեսակետից: Ձեռագիր երկու-երեք տարբերակներ կան, բավական դժվար ընթեռնելի, եւ ես ընթացքում եմ պարզում, թե ինչի մասին է: Հիմա արդեն մոտ մի վաթսուն տոկոսը կարդացել եմ: Անշուշտ` կան անընթեռնելի հատվածներ, բայց համեմատելով փորձում եմ վերծանել: «De Profundis» է անունը, լատիներեն, հայերեն` ի խորոց սրտի:

Ուզում եմ «Ազգի» խմբագրությանը տրամադրել մի անտիպ նյութՙ հորս նոթատետրերից. հուշեր են, նշումներ են Սմբատ զորավարի մասին:

Հարցազրույցը վարեց ՄԱՐԻԵՏԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ

Խմբ.- Խաչիկ Դաշտենցի նոթատետրի անտիպ հատվածները Սմբատ զորավարի մասին «Ազգը» կտպագրի առաջիկայում: