ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԵՐԿՈՒ ՍԵՐՈՒՆԴ

Զրույց Զավեն Եկավյանի եւ... Տիգրանի հետ

Այս հանդիպումը Զավեն Եկավյանի հետՙ Երեւան իր այցելության վերջին օրերին էր: Անցնող ամառըՙ անդիմադրելի, հալածական շոգով, այնուամենայնիվ, թեկուզ աշնանային մեղմության այս ձմեռվան, դարձյալ գայթակղում է, ամառվա ոսկին, արեւի` ներսդ այրող կրակը ու դրան զուգորդվող սքանչելի պատկերը բանաստեղծական. «Արտս ոսկուն է նման բոցերու...»:

Բազմաթիվ այցեր, հանդիպումներՙ մտավորականների, պետական, մշակութային, գիտական կազմակերպությունների հետՙ հագեցած թե գործնականորեն, թե իրՙ Զ. Եկավյանի գործունեության հանդեպ գնահատական վերաբերմունքով. երախտագիտություն, պարգեւատրումներ: Այսպես է, գալիս է նաեւ հունձքիՙ քարերը ժողովելու ժամանակը. Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնարկության Հայկական համայնքների բաժանմունքըՙ Զավեն Եկավյանի տնօրենությամբ, տարիներ շարունակ սփյուռքի հայ համայնքների կողքին աջակցության իր կարեւոր նպաստն է բերում նաեւ Հայաստանի կրթության, մշակույթի, գիտության զարգացումներին: Վերջին տասը տարիներին միայն Պետհամալսարանի հրատարակչությունը 100-ից ավելի հայագիտական ստվար հատորներ է լույս ընծայել (իսկ հիմնադրման օրիցՙ շուրջ 750 հատոր), արժեքավոր բազմաթիվ գրքեր Գյուլբենկյան հիմնարկության աջակցությամբ տպագրել են «Սարգիս Խաչենց» եւ «Մուղնի» հրատարակչությունները: Ֆինանսական լուրջ ներդրումներ են ուղղվում Հայաստանի մի շարք մանկատներին, ի թիվ որոնցՙ Գյումրիի «Թռչունյաց տանը»: Եկեղեցաշինության եւ պատմական հուշարձանների վերանորոգման ծրագրերին Գյուլբենկյան հիմնարկությունը միշտ է իր նպաստը բերել եւ այժմ էլ շարունակում է: Բազմաթիվ մտավորական այլ ծրագրեր հենց իրՙ Զ. Եկավյանի անմիջական մտահղացմամբ ու նախաձեռնությամբ են կյանքի կոչվել: Եվ սա անպայմանորեն հայաստանյան արձագանքներն են, նրաՙ Երեւանի պետհամալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում ուսանելու տարիների եւ իհարկեՙ հայի իր տեսակի, հայության տրոփով ապրող սրտի ձայները...

Այս անգամ Զավեն Եկավյանը Հայաստան եկել էր ընտանիքովՙ կնոջ Ինգրիդ Եկավյան-Չամքերթենի հետ, նրբաշուք, ազնվակիրթ մի տիկին, հոր կողմից Վահան Թեքեյանի հետ ազգակցական կապով, մոր կողմիցՙ Նուբար փաշայի ծոռնուհին: Առաջին անգամ Հայաստանում էր նրանց որդինՙ 25-ամյա Տիգրան Եկավյանըՙ մասնագիտական կրթությունը Փարիզի համալսարանի քաղաքագիտության բաժնում ստացած, որ զբաղվում է նաեւ լրագրությամբ եւ մի կարճ փորձաշրջան մեր թերթում էլ ունեցավ` տարբեր հրապարակումների շարքով եւ շարունակում էՙ ուշագրավ հատկապես ուղեգրություն-էսսեի ժանրում, որտեղ դրսեւորված է ինքնատիպ ոճ ու խոսքի կառույց եւ անհատական լեզվամտածողություն: Դրանք որեւէ իրավիճակի, որեւէ դրվագիՙ ասես լուսանկարչական օբյեկտիվիՙ ռեալ ու դիպուկ արձանագրումներ են, որոնց ուրվագծային զուսպ պատկերները ստեղծում են նկարագիր-տպավորությունՙ ժամանակի, ազգային հիմնախնդրի, մարդկային հոգեբանության: Զավեն Եկավյանի հետ մեր զրույցին Տիգրանը հետեւում էր լուռ ուշադրությամբ:

... Ինչպեսՙ բաց օվկիանոսի վրա նավարկող նավեր...

- Պրն Եկավյան, այս այցին Հայաստանի մտավորական կառույցների հետ տարիների Ձեր համագործակցությանը պետական-պաշտոնական բնույթ հաղորդվեց: Այս առումով ի՞նչ կասեք:

- Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնարկությունը ստեղծումից առ այսօր իր բյուջեի մի որոշ մասը տրամադրել է Հայաստանի գիտահետազոտական եւ գրահրատարակչական հաստատություններին: 1956-ից այդ նույն քաղաքականությունն է տարվում եւ որեւէ փոփոխություն չկա, պարզապես նոր զարգացումներ են: Այս անգամ կնքեցինք հուշագիրներ, մեմորանդումներ, լինի Պետհամալսարան, Մատենադարան թե Մշակույթի նախարարություն, որպեսզի հաստատենք, որ Գյուլբենկյան հիմնարկությունը այսպիսի գործունեություն ծավալում է:

Ժամանակինՙ Սովետի տարիներին, մեր ներկայացուցչությունը Մինիստրների խորհուրդն էր, որ կապը մեզ հետ պահպանում էր Սփյուռքի հետ մշակութային կոմիտեի միջնորդությամբ: Հետագայում փոխվեցավ ամեն ինչ. 20 տարի է Հայաստանի Հանրապետությունը հաստատվեց, սակայն մենք մեր գործունեությունը պաշտոնական ձեւակերպումներով չկարողացանք հաստատել: Հիմա նպատակահարմար ենք գտնում պաշտոնականացնել այս հարաբերությունները, որպեսզի կարգապահություն լինիՙ եւ մշակույթի նախարարությունըՙ ուղղություն տվող, զոդող մարմին: Վերադառնում ենք խորհրդային ժամանակների մեր գործելակերպին, որովհետեւ մեզ համար պետականությունն է կարեւոր:

- Ինչպիսի՞ տպավորություններ-զգացողություններ եք ունենում երեւանյան հանդիպումներից եւ մտովի ի՞նչ զուգահեռներՙ անցած տարիների հետ:

- Միշտ հաճելի է վերագտնել 50 տարվա ընկերներիդ: Հիսուն տարվա կապ ունեմ այս երկրի հետ, Ֆրանսայից առաջին ուսանողն եմ եղել, 1964-71 թվականներին: Ինձ համար հարազատ միջավայր է Երեւանը, Հայաստանը, ուրիշ մթնոլորտ է, հարազատություն կա, ի վերջո, կամա թե ակամա, ես այս երկրի զավակն եմ: Երբ այստեղ եմՙ ինձ սփյուռքահայ են համարում, երբ դրսում եմՙ հայաստանցի եմ: Իմ բախտավորությունը այն է, որ Միջին Արեւելքից եմ, Եվրոպայում դաստիարակված, Հայաստանում կրթված, երեքի խառնուրդն եմ: Չեմ ուզում համեմատվել, բայց Լեւոն Շանթն էլ այդպես էր:

- Եվ ո՞րն է առավելությունը այս սինթեզի:

- Որոշ հարցերին հայացքս տարբեր է սփյուռքահայերից: Ես տեսնում եմ ավելի օբյեկտիվՙ լավը, վատը, գիտեմ այստեղի հոգեբանությունը: Հիմա արժեքավոր երիտասարդ սերունդ է աճում եւ դա մեր ամենամեծ մխիթարությունն է: Կկարծեմՙ սերնդափոխությունը ապահովված է:

- Հայաստանի մշակութային-գիտական հիմնարկությունների հետ համագործակցության ծրագրերում կա՞ն նորություններ, զարգացումներ:

- Խորհրդանշական է, որ Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնարկությունն իր բազմամյա գործունեությունը կատարում է ի նպաստ Հայաստանի Հանրապետության ուսումնադաստիարակչական գործունեության: Այդպես է նաեւ Սփյուռքի հայ համայնքների պարագայում: Այսօր մոտ 100-120 գիտնական կամ ուսանող կրթություն ստանում է Գյուլբենկյան հիմնարկության աջակցությամբ կամ օժանդակությամբ: Նորությունը մեր կողմից ցուցահանդեսների քաջալերությունն է, որոնց ծախսերը շատ են, այդ ամբողջը Գյուլբենկյան հիմնարկությունը հոգալ չի կարող, ուստի աշխատում ենք գործընկեր գտնել:

- Ինչպես Արտո Չաքմաքչյանի փարիզյան այս տարվա ցուցահանդե՞սը:

- Այո, մենք օժանդակեցինք 2/3-ով, Բարեգործականըՙ 1/3-ով: Ժնեւից, օրինակ, ստացանք առաջիկա գրքի ցուցահանդեսի նախահաշիվ, որ 318.000 եվրո է կազմում: Պարզ էՙ Գյուլբենկյան հիմնարկությունը չի կարող այդ ամբողջ ծախսերը հոգալ, բայց պիտի մասնակցենք անպայման, հայ գրքի տպագրության 500-ամյակին է նվիրված: 40 տարի առաջ մենք էինք հայ տպագիր առաջին գրքի («Ուրբաթագիրք») վերահրատարակողը, նաեւ տպագիր առաջին պարբերականիՙ «Ազդարարի»: Ավանդական մեր քաղաքականությունն է սա, պետք է հարստացնել այն եւ գտնել գործընկերներ, քանի որ այսօրվա պահանջները հսկայական են: Պիտի այստեղ ասել, որ միությունը զորություն է:

- Պրն Եկավյան, նկատելիորեն կարեւորում եք թարգմանչական դպրոցի ստեղծման անհրաժեշտությունը: Ինչպե՞ս եք այն պատկերացնում, որպես առանձի՞ն կառույց, թե՞ ուսումնական ծրագրերի մաս:

- Բարեբախտաբար, մեծ մշակույթի տեր ժողովուրդ ենք: 1600 տարվա գիր ու գրականության փորձ ունենք, աշխարհի հնագույն լեզուներից է հայերենը եւ դա պետք է օգտագործել մեր մշակույթը աշխարհին ծանոթացնելու համար: Ես միշտ եմ ասումՙ հայը դրսում, ներսումՙ նաեւ, անգիտակցաբար հայ է, ենթագիտակցաբար է նա կրողը այն մշակույթի, որ իր բջիջների, իր արյան մեջն է: Եվ մեր պարտքն է, որքան հնարավոր է պատշաճ կերպով օտարին ներկայացնել այդ մշակույթը:

Ես կարծում եմ, որ մեր համալսարանների օտար լեզուների ֆակուլտետներում արեւմտյան եւ արեւելյան լեզուներ չդասավանդվեն միայն, պարտադրաբար որպես առարկա մտցնեն նաեւ թարգմանությունը: Պետք է վերանայել ուսումնական ծրագրերը. զուգահեռաբար հայագիտությունը` լայն իմաստով, պիտի մտնի օտար լեզվի ուսուցման ծրագրերի մեջ: Որպեսզի լեզվագետը տվյալ օտար լեզուն ծառայեցնի իր մշակույթին, հասկանա նպատակը. օտար ազգերի պատմությունը, մշակույթը իմանալովՙ զուգահեռաբար զարգացնի նաեւ իր մշակույթը, ազգային կալվածքը: Ժամանակին չորս տարի Բրյուսովի ինստիտուտում դասախոս եղել եմ, հետեւաբար շատ լավ գիտեմ ինչ հոգեբանությամբ մոտենում են ուսանողները: Չեմ ուզում ասել օտարամոլություն, բայց կա: Դա ինձ համար վիրավորական է: Իմ ուսանողները կարող են հաստատել, նախքան ֆրանսերեն դասին անցնելը հայոց պատմությունից հարցեր էի իրենց տալիս: Ստուգելու թե որքանո՞վ գիտակից էին մեր պատմությանը, շատերը գիտակից չէին:

- Հայերս հնուց, դեռ V դարից թարգմանական դպրոցի փորձ ունենք, սակայն հետագայում զարգացումները տարերայնորեն ընթացան, ոչ համակարգված, ծրագրված: Այսօր հրատարակչական այդպիսի, թերեւս, մեկ ծրագիր ունենք. դժվար վիճակ է: Տեղի մտավորական ներուժը չի բավարարում եւ սփյուռքահայության լավագույն ուժերը նաեւ պետք է ներգրավել այս աշխատանքներում:

- Թարգմանական հարուստ գրականություն ունենք: Միայն միջնադարի մեր բանաստեղծությունը արդեն հսկայական նյութ է:

Ֆրանսերենը իմ օտար լեզուն է, բայց եւ ազգային լեզուս է, քանի որ ֆրանսահպատակ եմ: Չոպանյանից անդին մեծ մարդ չենք ունեցած, Չոպանյանը կատարած է ավելի շատ գործ, քան մի ակադեմիա, ինչպես Աճառյանըՙ այստեղ լեզվաբանական դպրոցի մեջ ակադեմիայի գործ կատարեց: Թարգմանական ասպարեզում Չոպանյանը գերազանցող չունի մինչեւ այսօր. 60 տարի է մահացել է մարդըՙ 1954-ին, բայց դեռ այսօր Ֆրանսիայում չկա մեկը, որ լիարժեքորեն փոխարինի Չոպանյանին:

Եվրոպական գրախանութներում հայկական բաժինը եւս ուզում եմ նույնքան հարուստ լինի գրքերով. 3-4 գիրք է ընդամենը դրված հայկականում, մինչդեռ թուրքական բաժնումՙ 50 գիրք:

Թարգմանությունը պետք է սիստեմատիկ դարձնել: Բարեբախտաբար ազատ այս շփումները հնարավորությունները մեծացնում են, պետք է համադրել դրսի ու ներսի ուժերը: Կարծում եմՙ 2-3 տարին մեկ հավաք մը անհրաժեշտ է այս ուղղությամբ:

Ասեմ նաեւՙ շատ համաձայն չեմ, որ օգտագործում եք սփյուռքահայ բառը: Մենք համայնքներ ենքՙ ֆրանսահայ, ամերիկահայ, իսպանահայ, բրազիլահայ, որ նույն «աշխարհը» չունեն, նույն արժեքները, նույն մտաշխարհը, պետք է ուշադիր լինենք: Եվրոպան տարբեր էՙ ինչ որ Սիրիա է, Լիբանան է, Իրաք է, կամ Պարսկաստան-միեւնույնը չէ: Այս երկրներում պետությունը պարտադրում է, որ հայ լինես, ազգային ինքնությունը փաստաթղթի մեջ գրվում է: Եվրոպայում արգելված է դա նշել: Դու հայ ես միայն մկրտության վկայականով: Ազգություն, հպատակություն եւ քաղաքացիություն նույնարժեք են: Պետք է ուշադիր լինել, շատ վտանգավոր է «սփյուռք» բառը օգտագործել միաեղանակ, մանավանդ արեւմտյան աշխարհումՙ մենք ծագումով միայն հայ ենքՙ Ֆրանսիայի, Անգլիայի, Գերմանիայի մեջ մենք ֆրանսացի ենք, անգլիացի, գերմանացի, նույն օգտագործումը չէ, ինչ-որ Միջին Արեւելքում: «Սփյուռքը» վերացական հասկացողություն է, մենք համայնքներ ենք, նավակներ ենք օվկիանոսի վրա եւ չգիտենք ո՛ր նավահանգիստը պիտի հասնենք: Սա՛ է: Մենք զգացական աշխարհ ենքՙ եթե արյունով հայ ես, հայ եսՙ ամեն ինչով:

- Արեւմուտքում, փաստորեն մկրտության վկայականը այսպիսի նշանակություն ունի:

- Այո, կարեւոր է: Հայկական առաքելական եկեղեցին մեր հայրենիքն է, մեր հողն է, եւ մեր լեզո՛ւն մեր հողն է: Գլխավոր հատկանիշը հայիՙ իր լեզվի տիրապետումն է: Ուստի մեր առաջին մտահոգությունը դաստիարակության խնդիրն է, որպեսզի հայոց լեզուն պարտադրապես ուսուցանվի ուր որ կարելի է, եւ ամեն կերպ ջանում ենք պահպանել եւ զարգացնել մեր լեզուն, որ ա՛յդքան գեղեցիկ է: Այսօր, գիտե՞ք ովքեր են հետաքրքրվում հայոց լեզվովՙ մոնղոլները: Ուզում են կարդալ Կիրակոս Գանձակեցի բնագրով, որովհետեւ Գանձակեցին նկարագրում է մոնղոլների արշավանքը Հայաստան: Մոտավորապես 50 մոնղոլ կա Եվրոպայում, որ հայերեն են սովորում:

- Պրն Եկավյան, հայերենի հետ կապված հիշեցնեմ Նոբելյան մրցանակակիր գերմանացի գրողին, որի մասին խոսեցիք Գրականության ինստիտուտի երեկվա հանդիպմանը:

- Արկածախնդրական մի գիրք է դա եւ պատմում է մի մարդու մասին, որ սպանել է իր քրոջը եւ քրոջ զավակներին: Պատերազմական ժամանակներ են, եւ նա հետապնդվում է գեստապոյականների կողմից: Գերմանական բանակի կովկասյան ներխուժման մասին է խոսում հեղինակը եւ երկու էջ հատկացված է հայոց լեզվին: Ամենաչքնաղ լեզուն, ասում է, նկատենք, որ հայերենն է: Հավանական է, որ նա փորձ է արել սովորելու հայերեն: Այնքան գեղեցիկ եւ ճկուն լեզու է, ասում է, այդ երկրամասում հայերենը տիրապետող է: Հուզվեցի, որ օտարը, գերմանացին, այդքան մեծ գնահատական է տալիս մեր լեզվին, եւ այդ գիրքըՙ Գունտեր Գրասսի, Նոբելյան մրցանակի է արժանացել:

- Երբ լեզվի մասին եք խոսում, անհնար է չանդրադառնալ օտար միջավայրին եւ այնտեղ ապրող հայի ներքին, հոգեբանական վիճակներինՙ առաջին հերթին լեզվական պահանջին, ինչպե՞ս եք «հագեցնում» այդ քաղցը, այդ կարոտը:

- Ընդհանրապես իմ հայերենը հեռախոսային է, որովհետեւ ամենօրյա կապ ունեմ Միջին Արեւելքի հետ, նաեւ շաբաթօրյա կապՙ Հայաստանի հետ: Պորտուգալիայում հայկական գաղութ չկաՙ 6-7 ընտանիք ընդամենը, որոնք ծագումով Հայաստանից են, աշխատում են հիմնադրամում: Հայերը գաղութ չեն կազմում Պորտուգալիայում եւ չեն կարող, որովհետեւ երկիրը աննպաստ է օտար հպատակների համար, չեն կարող զարգանալ: Պորտուգալիան, մեզ նման, դժբախտաբար, արտագաղթող երկիր է, 10 մլն պորտուգալացիներ կապրեն ներսը, 7 մլն-ըՙ դուրսը: Ցավոք սրտի, գործի պակասության պատճառով 30-40.000 երիտասարդ պորտուգալացիներ լքում են ամեն տարի իրենց երկիրը, որպեսզի գործ հայթայթեն արտասահմանում: Պորտուգալացին ազնիվ ժողովուրդ է, աշխատասեր ժողովուրդ է, մաքուր ժողովուրդ է, բայց, ցավոք, զուրկ է արդյունաբերությունից:

- Եվ ինչպե՞ս է երկիրը պահում:

- Պահում է արտասահմանի իր գաղութների, Եվրոմիության օգնությամբ, տուրիզմով, բավական առաջացած է դեղագործության, քիմիայի, շինարարության մեջ: Մի մոռացեք, որ պորտուգալացին վերակառուցեց հետպատերազմական Ֆրանսան, եւ նրանց աշխատուժը շատ գնահատվում է եվրոպական երկրներումՙ Գերմանիա, Շվեյցարիա, Ֆրանսա. սիրված ժողովուրդ է: Եվ Գալուստ Գյուլբենկյանը եկավ այդ երկիր, սիրեց այս ժողովուրդը եւ մնաց, որովհետեւ շատ նման են մեզ: Լիսաբոնը Պոլիսն է հիշեցնում, պորտուգալացիք մարդամոտ, ընտանեսեր ժողովուրդ են:

«Մեր գաղթը տնտեսական չէր...»

- «Մեկ հավելում», մեղմորեն միջամտում է Տիգրանը եւ նրան լսելուց հետո ավելի եմ համաձայնում քիչ առաջ զրուցակցիս այն մտքին, թե «Հայ լինելը վիրուսի նման մի բան է: Կարելի է երկու սերունդ հայ չլինել եւ երրորդ սերունդի մեջ հայությունը արթնանա»: Որքան հայեր կարող են վկայել այս մասինՙ արմատների որոնման ու վերադարձի: Տիգրանը միանգամայն օտար միջավայրում է մեծացել, որտեղ հայկական համայնք չկա, համալսարանական կրթությունը ֆրանսիական է, փոխարենը, իհարկե, ընտանիքն է հայաշունչ եղել եւ զորեղ` արմատները: Միեւնույն էՙ զարմացնում են նրա մտածողության կերպըՙ երեւույթների խորքային ընկալումն ու մեկնաբանություն- առաջարկները:

- Կարոտի մասին խոսեցիք: Կուզեմ շեշտադրում անելՙ պիտի նկատի առնել, որ օտարության մեջ մեր գիտակցությունը քաղաքական է, մեր գաղթը տնտեսական չէր, ատոր համար որքան հնարավոր էՙ սերնդե սերունդ պահպանցինք մեր ինքնությունը: Եվ պետք է տարբերել ուրիշ գաղթականներեն, որ կան Արեւմուտքի մեջ. նկատի ունեմ Հայաստանեն նոր եկողները: Իրենց գաղթը տնտեսական է, նրանք շատ արագությամբ ձուլվում են, որովհետեւ մեր գիտակցությունը չեն կիսեր: Երկրորդ շեշտադրումը կվերաբերի «սփյուռք» հասկացությանը: Սփյուռք գոյություն չունի եւ սա շատ պարզ է. սփյուռքը ակսիդան մըն է, այսինքնՙ արկած մըն է, կազմակերպված ծրագիր մը չէ սփյուռքահայությունը, այլ պոստեղեռնի արդյունք է, ատոր համար մենք կառույցներ չունենք: Եթե ունենք էլՙ ավանդական կուսակցությունները, Բարեգործականը եւ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունն է, որ իրենց սահմաններուն մեջ կջանան կազմակերպել, պահպանել ինչ որ մնացորդաց է, որ շատ կարեւոր է: Պետք է մտածել, աշխատանքներ տանել սփյուռքի վերակազմակերպության գծով:

- Հետաքրքրական է: Տիգրան, դու որ նոր սերնդի ներկայացուցիչ ես` քո դիտարկումները կրում են ժամանակի, ներկայի պահանջն ու շունչը: Որո՞նք են այդ նոր գործոնները սփյուռքի վերակազմավորման:

Եվ քանի որ առաջին անգամ ես Հայաստանում, ինչպիսի՞ն են տպավորություններդ: Այ, մեր երիտասարդության` հատկապես առաջադեմ կամ ավելի զարգացած մի հատված հուսադրող ապագա այստեղ չի տեսնում, հայացքը դրսին է:

- Օտարամոլությունը տարածված է հայերու մեջ: Զանազան պատճառներ կան, նախեւառաջՙ Հայաստանը փոքր երկիր մըն է, կղզիացած երկիր մըն է, ուղղակիորեն կապ, ֆիզիկական կապ մը արտասահմանի հետ չունի: Բայց կթվի, արտասահմանի պատկերները, որ կստանա տեղի երիտասարդությունը, կեղծ են, կամ չափազանց դիտորդական են եւ իրականությունը չեն ցուցանում: Պետք է ընդունենք, որ մենք բարդույթ ունեցող ժողովուրդ ենքՙ լինի Սփյուռքում, լինի Հայաստանում: Իհարկե, տարբեր են պատճաները:

Սփյուռքի բարդույթը` մեր ինքնությանը վերաբերող, այն պատճառով է, որ չհաջողեցանք արդիականացնել մեր կառույցները եւ պատշաճացնել, ադապտացնել ներկայիս ծիրին մեջ, արտերկրի ներկա մշակույթի հետ: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ տակավին չազատագրվեցանք Մեծ եղեռնի վերքերեն, չկարողացանք բուժել այդ վերքերը, որովհետեւ մեր ամբողջ պայքարը, ամբողջ ներդրումը Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցին մեջ դրինք: Հետեւանքը, հակազդեցությունը խառն է, վատառողջ է: Սա կնշանակե, որ քո ինքնությունը ժխտական հիմքի վրա պիտի սահմանես: Սա իր հերթին կնշանակե, որ երիտասարդությունը չի կրնար այդ հիմքի վրա հեռանկար ունենալ եւ հայության ապագայի վրա հուսադրել, որովհետեւ չկարողացանք գերազանցել այդ բարդույթը: Եվ որքան ատեն թուրքական պետությունը շարունակե իր քարոզչությունը, հայերը պիտի չկարողանան դուրս գալ այդ բարդույթեն: Ինչ կվերաբերի Հայաստանին, տարբեր է պարագան, քանի որ կապրին հայրենի հողին վրա: Բնականաբար, կգիտակցի Ցեղասպանությունը, բայց առաջնահերթ հարց չէ, հիմնական չէ: Հիմնականը վերարտադրվիլ, արժանապատվորեն ապրիլն է, ինչ-որ շատ դժվար կստացվի:

Պետք է հավասարակշռությունը գտնել, նախեւառաջ բարդույթներեն ազատագրվիլ: Ինձի համար ազատագրման լուծումը ստեղծագործության մեջն է: Քանի որ մենք տաղանդավոր ժողովուրդ ունենք, արվեստագետ ենք, անհատորեն շատ տաղանդավոր:

Խոսվեցավ, որ քաջալերենք հայոց լեզվի տարածումը Սփյուռքի մեջ: Բայց ատոր համար կառույցներ պետք են, ոչ միայն համալսարաններու մեջ: Ցավոք, կնկատեմ, որ Հայաստանի մշակույթի կամ սփյուռքի նախարարությունները չհաջողեցան տարածել ժամանակակից հայ մշակույթը Սփյուռքի մեջ: Պորտուգալացիները, որ մեծ սփյուռք ունին օտար ափերու մեջ, կբանան մշակույթի կեդրոններ, որոնք անկախ, չեզոք են: Իսպանացիքՙ «Սերվանտես», իտալացիներըՙ «Դանտե», չինացիքՙ «Կոնֆուցիոս» անուններով կեդրոններ բացին արտասահմանի մեջ: Մենք ալ մեր սահմաններու մեջ, մեր հնարավորություններով պիտի ստեղծենք այդպիսի կեդրոններ: Եթե Հայաստանը «Նարեկացի» կամ «Կոմիտաս» անուններով կեդրոններ բանար, ատիկա շատ դրական հետեւանք պիտի ունենար:

Հայկական ավանդական կառույցները հոգնած անհեթեթ կռիվներենՙ կուսակցական, կապրին հին մտայնության մեջ: Մեր հնարավորությունները պետք է պատշաճեցնենք եւ արդիականացնենք, որ դեռեւս չհաջողեցանք իրականության մեջ: Նկատի ունեմ չեզոք, ոչ կուսակցական կառույցները: Անշուշտ, պիտի գնահատենք այդ կուսակցություններուն գործունեությունը: Մեծ Եղեռնի առաջին տարիներուն դաշնակցությունը եւ մյուս ավանդական կուսակցությունները կփորձեին իրականացնել գաղափարախոսություն մը, որ կոչված է հայապահպանման: Հայապահպանումը շատ անհրաժեշտ էր այն տարիներուն, որովհետեւ աղետալի էր կացությունը. եկեղեցի, դպրոց բացեցին:

Ավանդական հայ ինքնության սահմանումը երեք հիմնատարրերից է բաղկացածՙ լեզու, մշակույթ, հավատ: Բայց պիտի իմաստ հաղորդես ատոր, որպեսզի ներկայիս երիտասարդությանը մոտեցնես: Ի՞նչ կնշանակե հայերեն խոսիլ այսօր, ի՞նչ իմաստ ունի: Ես դեմ եմ, որ հայերեն խոսինք միմիայն անոր գեղեցկության համար. պետք է իմաստ տաս լեզվին, լեզվամտածողություն մշակես, որ արդեն մշակույթն է:

Կրկնեմՙ առաջին փորձերը, որ տեղի ունեցան 20-30-ական թվականներուն, պետք է գնահատել, բայց ես կնկատեմ, որ մեր կառույցները այլեւս շատ հոգնած են եւ նոր շունչ մը պետք է հաղորդել Սփյուռքին:

Զրուցեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ