ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ՏԱՅՔԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋԸ

Հեռուստատեսային մի թողարկման հետքերով

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆ, Պատմական գիտությունների դոկտոր

Այնպես է ստացվել, որ մեր ժամանակներում ամենափնտրված բաներից մեկը պրոֆեսիոնալիզմն է: Եվ երբ հեռուստաէկրանին հանդիպում ես պրոֆեսիոնալի, մտովի նախապատրաստվում ես, որ ակնդիր ես լինելու ուշագրավ ելույթի, ձեռք ես բերելու նոր գիտելիքներ, կամ էլ թարմացնելու ես հին իմացություններդ: Ավաղ, միշտ չէ այդպես լինում: Նման մի իրողության էլ ցանկանում եմ անդրադառնալ ստորեւ:

  «Շանթ» հեռուստաընկերությունը ձեռնարկել է «Հայկական աշխարհ» հաղորդաշարը, որտեղ, օգտագործելով Սփյուռքի հայկական համայնքների ներուժը եւ հեռուստակամրջի տեխնիկական հնարավորությունները, անդրադառնում է հայությանը հուզող տարաբնույթ խնդիրների: Ստացվում է գրեթե «համահայկական» քննարկում, համենայն դեպս տասնյակ, եթե ոչ հարյուր հազարավոր մարդիկ, դիտում են այդ հաղորդաշարը: Սա նշանակում է, որ լսարանն իրոք մեծ է, ինչը ենթադրում է, որ ելույթ ունեցողները պետք է առնվազն լինեն հարցի իրական գիտակներ, մատուցվող տեղեկատվությունը լինի հավաստի, վարքըՙ ինչպես ասում են, «չափած-ձեւած»:

Այս տարվա փետրվարի 3-ի հաղորդումը նվիրված էր իրոք կարեւոր մի հարցի. Վրաստանը պետական մակարդակով ձեռք է բերել համաձայնություն Թուրքիայի հետ այն մասին, որՙ հաղորդավարի ներկայացմամբ, «Արեւմտյան Հայաստանի Տայքի նահանգում պետք է վերականգնվեն չորս վրացական եկեղեցիներ, դրա փոխարեն վրացիները խոստանում են վերականգնել կամ կառուցել Վրաստանում չորս մզկիթ»: Հարցը բազմակողմանի է, ու թերեւս դրանով էր պայմանավորված, որ քննարկմանը հրավիրված էին հոգեւորական գործիչ (Հայ Առաքելական եկեղեցու Հյուսիսային Ամերիկայի արեւմտյան թեմի առաջնորդական ընդհանուր փոխանորդ Տաճատ ծայրագույն վարդապետ Յարդմյան), քաղաքական գործիչ («Ռուս-հայկական համագործակցություն» ՀԿ ղեկավար, «Հայ Դատի» Մոսկվայի գրասենյակի պատասխանատու Յուրի Նավոյան), մշակութային գործիչ (լուսանկարիչ, Ս. Փարաջանովի տուն-թանգարանի տնօրեն Զավեն Սարգսյան) եւ գիտության գործիչ (կովկասագետ, պատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր Պարույր Մուրադյան): Շոշափվեցին բազմաթիվ հարցեր, որոնց քննությանն էլՙ ինձ երբեմն թույլ տալով դրանք խմբավորել, ես անդրադառնում եմ ստորեւ:

Տաճատ վարդապետը, նկատելով, որ «այս քաղաքական վերաբերումը վրացիներու կողմե հայկական ճարտարապետական հուշարձաններու հանդեպ նոր չէ», հիշեց ճարտարապետ Մարությանին, «որ Տայքի հուշարձանների մասին գրած էր (Երեւանի մասնագետները ինձմե լավ գիտեն), 70-ական թվականներին այդ հրատարակությունը հրապարակ ելած էր, սակայն... հրապարակեն հավաքված էին օրինակները այդ հրատարակության: Սակայն հեղինակը, ... Վենետիկ այցելության [ժամանակ] այդ գրքին օրինակ մը, նմուշ մը ինձի տվավ, եւ ես կհիշեմ, ուժեղ գրախոսականով մը ելույթ ունեցա Վենետիկի «Բազմավէպի» մեջ: Հարցը այս էր, թե Մարության կպաշտպաներ [Տայքի հուշարձանները, մասնավորապես Իշխան, Օշկ եւ այլն] բոլոր այն խեղաթյուրումները [խեղաթյուրումներից, որ կատարում էին վրաց հետազոտողները], որոնց [հայկական հուշարձանների] վրա հայկական արձանագրությունները ջնջված եւ ներկերով վրացերեն արձանագրություններ եղած են, հավելյալ փաստելու համար, որ դրանք վրացական ճարտարապետության ներկայացուցիչներ են»: Վարդապետի խոսքի երկրորդ հատվածին «ու՜ֆ, ու՜ֆ» ցածրաձայն բացականչություններով արձագանքող Պ. Մուրադյանը, խոսք վերցնելով, արեց մի շարք դիտարկումներ: Այսպես, դիմելով Հայր սուրբին, նա նկատեց. «Ձեր տեղեկությունները միշտ չէ, որ ստույգ են: Տիրան Մարությանի գիրքը ես հրաշալի գիտեմ, ավելին ասեմՙ երբ նա դոկտորական էր պաշտպանում, ես եմ եղել նրա ընդդիմախոսը եւ դոկտորական տվողը: Տիրան Մարությանի գիրքը արգելված չի եղել, չի այրվել ոչ մի անգամ: Տիրան Մարությանը ոչ միայն հայերեն հրատարակեց, տարիներ հետո էլ նույն Խորին Հայքը հրատարակեց նաեւ ռուսերեն»:

Ակնդիրը նման գնահատական լսելով, առաջին հերթին թերեւս պետք է մտածի, որ ճարտարապետ Տ. Մարությանը վստահաբար ժամանակին սուտ տեղեկություններ է ներկայացրել Տաճատ վարդապետին իր գրքի ճակատագրի մասին: Այստեղ ես պետք է հակադարձեմ պրոֆ. Մուրադյանին, որ ի՛ր «տեղեկությունները ստույգ չեն»: Եվ քանի որ պրոֆեսորը աղբյուրագետ է, պետք է ասածս փաստեմ գրավոր իսկ աղբյուրներով: Ժամանակինՙ 2003 թ., Տ. Մարությանը Պ. Մուրադյանին էր նվիրել իր հեղինակած վերջին (թվով վեցերորդ) մենագրությունը «Հայ դասական ճարտարապետության ակունքներում» վերտառությամբ, որի էջ 261-262-ում գրված է. «Տողերիս գրողի «Տայքի ճարտարապետական հուշարձանները» գրքի լույս ընծայումը 1970 թ. երկու տարով կասեցվելուց հետո, լույս տեսավ 1972 թ., սակայն նրա 5000 օրինակներից մոտ 4000-ը ոչնչացվեց Հայաստանի եւ Վրաստանի կոմկուսների կենտկոմների գաղափարական գծով քարտուղարներ Ռ. Խաչատրյանի եւ Ստուրուայի ջանքերով: Նույն գրքի նոր հրատարակությունը չխանգարվելու նպատակով նախկին անվան փոխարեն վերնագրվեց «Հայ ճարտարապետության հուշարձաններ. Խորագույն Հայք», հասկացնելու համար ում որ պետք էր, որ երկիրը հայկական երկիր է եւ այդ անունը կնքել են ոչ թե մարությանները, այլ բյուզանդացիները...»: Գրքի նման ճակատագրից հայրս շատ էր նեղվում, նույնիսկ միկրոինֆարկտ անցկացրեց: Գրքի ոչնչացման փաստը հանրահայտ իրողություն էր ժամանակի մտավորականության համար, այսօր է, որ շատերը դրա մասին պարզապես չգիտեն: Մեր տանն անգամ մշակվել էր հատուկ կարգ, երբ տպարանի բանվորներըՙ նախօրոք զանգահարելով, գրքի փրկված օրինակները մեկ-մեկ, երկու-երկու դուրս էին բերում ու պայմանավորված տեղում փոխանցում էին մորս:

Նկատեմ, որ Տ. Մարությանը միակը չէր, որ արժանանում էր նման «ուշադրության» ժողովուրդների ինտերնացիոնալ բարեկամության կեղծ ջատագովների կողմից: Հայրենական մեծ պատերազմին հաջորդող ամիսներին, երբ դրված էր Արեւմտյան Հայաստանի հողերի վերադարձման հարցը, վրաց գիտնականները ԽՄԿԿ ԿԿ-ի օրգան «Պրավդայում» հանդես եկան հոդվածով («Թուրքիայի նկատմամբ մեր ունեցած օրինական պահանջների մասին»), որտեղ մատնանշում էին, որ հայկական ներկայացվող տարածքների մի մասն իրականում վրացական է (Արդահան, Արդվին, Օլթի, Թորթում, Սպեր, Բաբերդ, Գյումուշխանե): Ու հանկարծ 1946 թ. Երեւանում լույս է տեսնում ճարտարապետ Ն. Տոկարսկու ռուսերեն մենագրությունըՙ «Հին Հայաստանի ճարտարապետությունը» (381 էջ): Վրաց մասնագիտական (համոզված եմ, որ նաեւ քաղաքական) շրջանակներում այն առաջին հերթին ընկալվում է իբրեւ ոտնձգություն «իրենց» տարածքների նկատմամբ: Հարվածը չի ուշանում. 1947 թ. լույս է տեսնում «Պրավդա» թերթի վերոնշյալ հոդվածի համահեղինակներից ակադեմիկոս Ս. Ջանաշիայի ռուսալեզու բրոշյուրը բավականին խոսուն վերնագրովՙ «Պատմական ճշմարտության խեղաթյուրման մի օրինակի մասին: Ն. Տոկարսկու «Հին Հայաստանի ճարտարապետությունը» գրքի առթիվ» (53 էջ): Էպիտետների շարանի հետ միասին (որոնց «հիմնավորման» պարագայում այն տարիներին աքսոր կամ գնդակահարություն էր սպառնում) հեղինակը անթաքույց գրում է նման «քննադատության»ՙ իր համոզմամբ իրական դրդապատճառի մասին. «Գրքի «մեխը» փորձ է ամբողջ հարավային Վրաստանը, իր բնակչությամբ եւ մշակույթով ներկայացնել իբրեւ այլ ազգային [իմաՙ հայկական Հ.Մ.] աշխարհ» (էջ 11), «այդ հանրահայտ փաստերի նկատմամբ գործադրվող բռնությունը, դրանց ներկայացնելը հրեշավոր աղավաղման տեսքով, Տոկարսկուն պետք է եղել այլ, ո՛չ գիտական նպատակի համար» (էջ 31): Ընդ որում, սա ասվում էր Ն. Տոկարսկու ընդամենը 14 էջանոց մի հատվածի առնչությամբ: Ինչպես նկատում է Տ. Մարությանը, «Օրբելուն մեծ ջանքերի գնով հաջողվեց Ն. Տոկարսկուն Հայաստանից բառիս բուն իմաստով փախցնելՙ «հետքը կորցնելու համար»:

Այո, Տ. Մարությանին հաջողվեց 1978 թ. վերահրատարակել վեց տարի առաջ ոչնչացված գիրքը մի «բայց»-ով. շուրջ 200 էջում ընդամենը մի քանի անգամ գործածելով «Տայք» անունը: Եվս մեկ տասնամյակ անցՙ 1989 թ., առաջին հերթին շնորհիվ Մարությանի հետեւողականության, ինչպես նաեւ բարյացակամ մասնագիտական աջակցության (խմբագիրՙ Էդմոնդ Տիգրանյան, գրախոսներՙ Սուրեն Երեմյան, Մուրադ Հասրաթյան), լույս տեսավ ռուսերենՙ «Ճարտարապետական հուշարձաններ. Զվարթնոց, Ավան, Անիի Աստվածամոր տաճարը...» «անմեղ» վերնագրով մենագրությունը, որի 270 էջից շուրջ 100 էջը նվիրված էր Տայքին (գործածված էր «Խորագույն Հայք» անունը): Վերջապես, միայն 2003 թ. 92-ամյա ճարտարապետին հաջողվեց (երջանկահիշատակ Մեսրոպ արք. Աշճյանի հոգողությամբ) հրատարակել այն տեքստը, որտեղ գրված էր ամեն ինչՙ սկսած վերնագրից:

Տ. Մարությանը դոկտորական աշխատանքը պաշտպանեց 1992 թ. եւ այո, Պ. Մուրադյանն էր նրա ընդդիմախոսը: Մեկը երեքից: Մյուս երկու ընդդիմախոսներըՙ ճարտարապետության դոկտոր-պրոֆեսորներ Վ. Հարությունյանը եւ Լ. Լիսենկոն պակաս արժանավոր չէին Պ. Մուրադյանից: Նկատեմ նաեւ, որ դոկտորական աշխատանքը նվիրված էր ոչ թե Տայքի ճարտարապետական հուշարձաններին, այլ Ավանի տաճարին: Եվ վերջապես, ճարտարապետության դոկտորի կոչումը Տ. Մարությանին շնորհեց ոչ թե հարգարժան ընդդիմախոսը, այլ Երեւանի ճարտարապետա-շինարարական ինստիտուտի գիտական խորհուրդը, որի անդամը չէր Պ. Մուրադյանը: Այն ապա հաստատվեց ՀՀ ԲՈՀ-ում: Չեմ կարծում, որ ընդհանրապեսՙ թե՛ գիտական, թե՛ մարդկային տեսանկյունից կոռեկտ է ընկալվում, երբ գիտական աստիճան ունեցող որեւիցե հետազոտողի մատնացույց արվի, թե այսինչ անձն է իրեն աստիճան «տվողը»:

Իր խոսքի հաջորդ հատվածում պրոֆ. Մուրադյանը նշեց. «Բայց մեկ ուրիշ բան կա, որ պետք է հանուն ճշմարտության ես ասեմ: Տիրան Մարությանը վրացական այդ բնագիրըՙ Գրիգոր Խանձթեցու վարքը (որ Մառի հրատարակությամբ էր լույս տեսել), առած գալիս էր ինձ մոտ: Ես ասում էիՙ այդ [թերեւս տեքստի ինչ-որ մի հատված Հ.Մ.] հին վրացերեն այս է նշանակում: Նրան ձեռք չէր տալիս: Գնում էր Սուրեն Երեմյանի մոտՙ հանգուցյալ ակադեմիկոս: Սուրեն Երեմյանը բնականաբար նույնն էր ասում, ինչ որ ես էի... Մի տեսակ մտասեւեռում կար այնտեղ»: Ճիշտն ասած, ես որ այստեղ «մտասեւեռում» չեմ տեսնում: Եթե այդ տարիներին Հայաստանում կար հին վրացերենին տիրապետող ընդամենը երկու մասնագետ, ինչու՞ պետք է առավելությունը նրանցից մեկին տրվեր: Մարությանի մոտեցումը, կարծում եմ իսկական հետազոտողի քննական մոտեցում է. չէ՞ որ ցանկացած խնդիր ուսումնասիրելիս հետազոտողը, այդ թվում եւ աղբյուրագետը, դիմում է բոլոր հասանելի աղբյուրներին: Իսկ Գեորգի Մերչուլի հեղինակած «Երանելի Գրիգոր Խանձթեցու վարքը» առանցքային աղբյուրագիտական հուշարձան է: Նկատեմ, որ թե՛ «Տայքի ճարտարապետական հուշարձանները», թե՛ խնդրին առնչվող մյուս աշխատանքներում Մարությանը «Վարքի» Իշխան տաճարին վերաբերող ընդամենը մեկ հատվածի քննական դիտարկման համար դիմում է թե՛ Ե. Թաղայշվիլու, թե՛ Ն. Մառի թարգմանություններին, անդրադառնում է վրաց հետազոտողներ Գ. Չուբինաշվիլու, Շ. Ամիրանաշվիլու, նաեւ Ն. Տոկարսկու աշխատություններին: Ամբողջ 18 էջ բազմակողմանիորեն քննարկվում է «Վարքի» այդ հատվածը: Նոր ապա արվում են համապատասխան եզրակացություններ: Այս խնդրում, կարծում եմ, «մտասեւեռումն» առկա է Պ. Մուրադյանի մոտ եւ գուցե թե պարզապես արտացոլումն է, ինչպես ասում են, «հին հաշիվների»: Բանն այն է, որ Մարությանը Մերչուլի նշված հատվածի, ինչպես եւ մյուս մեջբերումների թարգմանության հարցում այնուամենայնիվ առավելությունը տվել է ակադ. Ս. Երեմյանին, ինչի մասին էլ նշել է գրքի 18-րդ էջի տողատակում: Ստացվում է, որ «Վարքի» թարգմանության պարագայում պրոֆ. Պ. Մուրադյանը, ինչպես երեւում է, «նույնը» չի ասել, ինչ ակադ. Ս. Երեմյանը:

Ապա Պ. Մուրադյանը շարունակում է. «Դրանք ամենեւին... Օրինակ, Օշկը կառուցվել է X դարի ավարտին Դավիթ III Կյուրապաղատի օրոք, ինչպե՞ս նա կարող էր հայկական լինել: Մեր, դժբախտաբար հարեւանցի ծանոթություն ունեցող մասնագետները, հարեւանցի, երբեմն հայրենասիրությանն ավելի տեղ են տալիս, քան գիտական ճշմարտություններին»: Այս հատվածի երկրորդ մասին չեմ անդրադառնումՙ թողնելով այն խոսքերի հեղինակի խղճին, իսկ առաջին նախադասության առթիվ նկատեմ, որ այն չի համապատասխանում իրականությանը թե՛ գիտական, թե՛ մեթոդաբանական տեսանկյունից: Փորձեմ հիմնավորել հնարավորինս համառոտՙ օգտագործելով հենց Պ. Մուրադյանի հեղինակած, նաեւ հաղորդման ժամանակ հնչեցրած մտքերը:

Նախ, ինչպե՞ս է որոշվում շինության ճարտարապետական պատկանելության հարցը: Թերեւս մի քանի գործոնների համակցությամբ. ո՞վ է ճարտարապետը, ինչպիսի՞ հատակագծային լուծումներ են օգտագործված, ո՞վ է պատվիրատուն, ի՞նչ լեզվով են արված տաճարի վրայի շինարարական արձանագրությունները, ե՞րբ է այն կառուցվել եւ ու՞մՙ այսինքն կրոնական ո՞ր ուղղության ներկայացուցիչների եւ, սրա հետ կապվածՙ ո՞ր էթնիկ տարրի համար է այն նախատեսված, վերջապեսՙ ո՞ր երկրում է այն կառուցված: «Ո՞վ էր Օշկվանքի ճարտարապետը» հարցը չունի միանշանակ պատասխան. Ե. Թաղայշվիլու կարծիքովՙ տաճարի կառուցման ղեկավարն էր տաճարի հարավ-արեւմտակողմի բաց սյունասրահի վերջին հաստաբեստ սյան ութ քանդակազարդ նիստերից մեկի վրա ծնկաչոք, աղոթողի դիրք ընդունած քանդակի մոտ կարմիր ներկով վրացերեն գրվածքում հիշատակված «Գրիգոլը», նրա օգնականներն էին վանականներ «Միքելը» եւ «Հովհաննը»: Մ. Բրոսսեի կարծիքով այդ նույն «Գրիգոլ»ն էր տաճարը կառուցող ճարտարապետը: Մարությանը վիճարկում է այդ կարծիքներըՙ ելնելով այն մոտեցումից, որ ճարտարապետի քանդակը դժվար թե տեղադրվեր տաճարի արեւելյան ճակատում, նրա ամենաբարձր մասում, որտեղ միայն սրբերի եւ սրբերի շարքն անցած մեծավորների պատկերներ են տեղավորվում, կամ այնտեղ ուղղակի խաչ է քանդակվում: Նման տեղ հատկացնել ճարտարապետի քանդակին, այն էլ այն դեպքում, երբ շատ ավելի համեստ տեղ է հատկացված Բագրատին ու Դավթին [վանքի կառուցման պատվիրատուներին Հ.Մ.] ու նրանց միջեւՙ Աստվածամոր եւ երկու այլ սրբերի պատկերներին, հեռու է հավանականությունից» («Հայ դասական ճարտարապետության ակունքներում», էջ 289-290. այսուհետեւ հղումները, բացի հատուկ նշված դեպքերից, կբերվեն այս աշխատանքից): Հատակագծային լուծումների մասին. «հատակագծային կոմպոզիցիան Օշկվանքում ստեղծվել է նախօրինակ ունենալով Իշխանը [կառուցված Տայքի եպիսկոպոս, ապա Հայոց կաթողիկոս Ներսես III կողմից VII դարում]: Տաճարը հետազոտող Ե. Թաղայշվիլին Օշկ տաճարի հատակագիծը, որոշ տարբերություններով հանդերձ, համարում է Իշխանի տաճարի հատակագծի կրկնությունը» (էջ 288):

Վերոբերյալ մյուս հարցադրումները կազմում են մեկ ամբողջություն, ուստի կփորձենք դրանց անդրադառնալ միասնաբար, բայց քանի որ խնդիրը բազմաշերտ էՙ հնարավորինս համառոտ: Հայտնի է, որ Օշկվանքը եղել է Տայքի հայ քաղկեդոնական համայնքի հիմնական եկեղեցին, կառուցված Ադրներսեհ Գ-ի որդիներՙ իշխանաց իշխան Բագրատի եւ մագիստրոս, հետագայում Մեծ կյուրապաղատ Դավթի կողմից X դարի երկրորդ կեսում, թերեւս 966-976 թթ. (էջ 287): Ստեփանոս Ասողիկի ձեւակերպմամբ «կիւրապաղատն Հայոց Դաւիթը» (960-1001) X դարի վերջում դառնում է ամենազդեցիկ դեմքը հայ եւ վրաց իշխանների մեջ: Ի՞նչ ազգության էր պատկանում Դավիթ Մեծը: Այս հարցը չունի միանշանակ պատասխան, քանի որ նրա ապրած ժամանակներում այդպիսի հարցը թերեւս այլ կերպ էր դրվում: Հարցի պատասխանի որոնումներում ժամանակինՙ շուրջ կես դար առաջ, մեծ պարզություն է մտցրել հենց Պ. Մուրադյանը: Դեռեւս 1962 թ., ուսումնասիրելով 1958 թ. Մխիթարյան միաբանության գիտնական Ն. Ակինյանի հայտնաբերած ու հրատարակած «Զրոյցք եւ խաւսք առաջի թագաւորացն եւ իշխանացն, զորք թարքմանեցին Դաւիթ Կուրապաղատին ի հայ լեզու ի տաճիկ լեզուէ» աղբյուրը, Պ. Մուրադյանը պարզում է, որ այնՙ «Պղնձե քաղաքի պատմությունը» Դավիթ Մեծ կյուրապաղատի պատվերով արաբերենից թարգմանվել է հայերեն, որ այն պատմվի արքունիքումՙ ի զվարճություն թագավորների եւ իշխանների: Ուրեմն, Տայքի ոչ միայն ժողովուրդը, այլեւ Դավիթ Մեծ կյուրապաղատը, իր պալատականներն ու իշխանները, նույնպես եղել են հայախոս հայեր» (էջ 245): Բյուզանդիային անցնելուց հետո էլ Տայքի բյուզանդական կառավարիչ էր նշանակված հայազգի Գրիգոր Բակուրյանը, որը շառավիղն էր Տայքի Մամիկոնյան-Թոռնիկյան տան (էջ 242):

Այո, Տայքում տիրող քրիստոնեական ուղղությունը քաղկեդոնականությունն էր, կամ, այլ կերպ ասածՙ ուղղափառ քրիստոնեությունը: Ուղղափառ հայ քրիստոնյաներին հայոց պատմագրության մեջ ընդունված է անվանել այն կրող հարեւան ժողովուրդների անուններովՙ հունադավան կամ վրացադավան: «Վրացադավան» եզրը պատմության ընթացքում շատ հաճախ, ընդհուպ մեր օրերը, նույնացվել է «վրացի»ՙ այսինքնՙ էթնիկ հենք կրող հասկացության հետ: Սրան նպաստող հանգամանքներից էր նաեւ այն, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին իրենից միանշանակ վանել է քրիստոնեության ուղղափառ ճյուղի հետեւորդներին, ինչը եկեղեցական կառույցիՙ օտար ներթափանցումների դեմ պայքարելու համար գուցե եւ ընդունելի ձեւ էր (այս հարցի քննարկումը դուրս է մեր խնդիրներից): Իսկ քանի որ միջնադարում «հայ-քրիստոնյա» հասկացությունը նույնացվել է «Հայ առաքելական եկեղեցու հետեւորդ հայազգի անձնավորություն» հասկացության հետ, էթնոմշակութային գործընթացները գնացել են ոչ-առաքելականներին ինչպես շրջապատի, նույնպես գուցե թե ուղղափառների կողմից իրենք իրենցՙ «վրացի» կամ «հույն» հորջորջելու, բնութագրելու, ընկալելու ուղղությամբ: Հայաստանի արեւմտյան գավառներում քաղկեդոնականություն ընդունած հայերին անվանում էին «հոռոմ», որ հոմանիշ է «հույն» հասկացության: Այդ նույն ձեւով ասորիների (սիրիացիների) շրջապատում քաղկեդոնականություն ընդունած հայերին անվանում էին «մելքիտներ»: Նույն կերպ եւ XIX դարի առաջին տասնամյակներին հայ-կաթոլիկների մի ստվար զանգված, պատկերավոր ասած «հակադրվելով հակադրմանը»ՙ աստիճանաբար անցել են վրացերենին, փոխել իրենց ազգային պատկանելությունը, դարձել «վրացի-կաթոլիկներ»: Մեր օրերում լայն քննարկումներ են գնում մուսուլմանություն դավանող հայերի թեմայի շուրջ եւ, փառք Աստծո, կշեռքի նժարը թեքվել է դեպի այն կողմը, որ նրանք այսօր առավելապես ընկալվում են որպես հայեր (հաղորդման ընթացքում այս ձեւակերպումը հնչեց Զ. Սարգսյանի խոսքում): Այո, այս վերջին միտքը (ինչին նախորդել ենՙ հատկապես վերջին տարիներին, մի շարք մենագրություններ, նաեւ բազմաթիվ հրապարակումներ գիտական ու գիտահանրամատչելի պարբերականներում) հնչել է նաեւ ՀՀ Նախագահի խոսքում հետեւյալ ձեւակերպումներով. «Հայի ինքնությունը չպետք է լինի բարդ եւ խորհրդավոր, այն պետք է հրաժարվի լեզվական, կրոնական, մշակութային, կուսակցական կամ գաղափարական տարանջատումներից: Անգլիախոս, թուրքախոս, ռուսախոս կամ հայախոս հայը, առաքելական, կաթոլիկ, բողոքական կամ մահմեդական հայը, սոցիալիստ կամ ժողովրդավար հայը, ազատական կամ ազգայնական հայը` պարզապես հայ է: Հայկական ինքնությունը չպետք է սահմանափակվի ինքն իր «ճշմարիտ» հատվածի մեջ ու պարփակվի` փորձելով պահպանել ինքնամփոփ անաղարտությունը: Հարատեւման բանալին բազմազանությունն է, իսկ բնության անաղարտ տեսակները դատապարտված են» («Երկիր», 25 սեպտ., 2008):

Իսկ կրոնական պատկանելության ցուցումից զատ ի՞նչ այլ պատմական տվյալներ են առկա Տայքի քաղկեդոնականներին բնութագրելու հարցում: Բերենք միայն մի քանի օրինակներ: Այսպես, «Գրիգոր Խանձթեցու վարքի» առաջաբանում Ն. Մառը (ով հաղորդման ընթացքում մի քանի անգամ հիշվեց Պ. Մուրադյանի խոսքում) գրում է. «Դեռեւս X դարի կեսում, երբ Գեորգի Մերչուլը գրում էր, համաձայն «Վարքում» եղած ակնարկիՙ վրացերենը Կղարջքում բնակչության լեզու չէր, եկեղեցական էր»: Մեկ այլ աշխատության մեջ, հիմնվելով վրացական իսկ աղբյուրներին, Ն. Մառը գրում է. «IX եւ, նույնիսկ X դարում վրաց վանականները Տայքում եւ Կղարջքում շրջապատված էին թեպետեւ նույն հավատքն ունեցող, սակայն այլազգիՙ հայ բնակչությամբ» (էջ 245): Նկատենք, որ ակադ. Երեմյանի դիտարկմամբ, «պատմական տվյալներով հիմնավորված է, որ այդ վանականները քաղկեդոնական հայեր են եղել եւ ոչ վրացիներ» (էջ 245): Անուղղակիորեն սա հաստատող փաստարկներ բերեց նաեւ Պ. Մուրադյանը, երբ նշեց, որ Տայքի վանքերում գրված հին վրացերեն ձեռագրերում «Երբեմն լուսանցքներում պատահում է, որ այդ վրացի գրիչը որեւէ բառ տառադարձում է հայերեն կամ իր հայերենի իմացությունն է ուզում ցույց տալ: Բայց այդ քաղկեդոնական հայերը այնտեղ երկար ժամանակ կային. դրա լավագույն ապացույցը Հայոց Վարք Սրբոցի թարգմանությունն է: Հայերն իրենք թարգմանեցին հայերենից վրացերեն Հայոց Վարք Սրբոցը: Թարգմանեցին, որպեսզի տեղյակ լինեն հայրենի ավանդներին: Չի նշանակում, թե հայ բնակչությունը դադարեց գոյություն ունենալուց»: Ու միանգամայն անհասկանալի է, թե ինչու պատմական տվյալների այս հենքի առկայությամբ Պ. Մուրադյանն այնուամենայնիվ եզրակացնում է. «Բայց վանական հաստատությունները այլեւս վրացական էր», կամ էլ հաղորդման սկզբում վարողի այն դիտարկմանը, թե «կա մի վարկած, որ Տայքի վրացիները դա իրականում ուղղափառ, քաղկեդոնացի[ական] հայերն են»ՙ պատասխանում է «չէ, չէ, չէ, դա ոչ մասնագիտական զրույց է»:

Տայքի ազգաբնակչության միայն մի մասն էր քաղկեդոնական (գլխավորպես վերնախավը), մյուս մասը լուսավորչական էր (էջ 245) (այս մասին նշեց նաեւ Պ. Մուրադյանը): Մարությանն ընդունելի չի համարում Ն. Մառի այն դիտարկումը, որ «ազդեցության ոլորտի համապատասխան քաղկեդոնական հայերը սկսեցին ձուլվել վրացիներին, հույներին կամ սիրիացիներին» եւ XI դարում «այդ երկրամասի քաղկեդոնական հայերն իրենց արդեն համարում էին բնական վրացիներ, թեպետ դեռեւս պահպանում էին հայ գրագիտությունը»: Բանն այն է, որ էթնիկ ձուլման գործընթացները միշտ եւ ամենուրեք չէ, որ արագ են ընթանում: Տայքի պարագայում ունենք Էրզրումի հայոց միաբան Հակոբ Կարնեցու վկայությունը նկարագրվող երեւույթներից 600 տարի անցՙ XVII դարում: Նա գրում է. «Եւ կայ ի մէջ ձորոյն մեծամեծ վանորայք Վրացի գուղն Խախու, Ոշկ եւ Իշխան, որ յար եւ նման ոչ գոյ նոցա, բայց թէ լինի միայն սուրբն Սոփի ի Կոստանտնուպօլիս: Եւ էին բնակիչք երկրիս կէսն Հայք եւ կէսն ազգաւ եւ կրօնիւն Վրացի, բայց Հայի լեզուաւ խօսէին...» (էջ 246): Ինչպես տեսնում ենք, Հակոբ Կարնեցին, հետեւելով հայոց պատմագրության ավանդույթներին, «վրացի» է անվանում Իշխանանիստ ձորի (Ճորոխի հովիտ) այն բնակիչներին, որոնք «կրոնով վրացի» էին, բայց խոսում էին հայերեն: Ատրպետի դիտարկմամբ, «Կրօնափոխութիւնը, լեզուի փոփոխութիւնը Տայեցի կալուածատէր իշխանի համար տարազի նման է եղել, հետեւել է իշխողներին, բայց ո՛չ մի կրօն այնտեղ հիմունք չէ գտել. նա միմիայն հպատակութեան ձեւ է, ուրիշ ոչինչ» (էջ 245-246): Նույն Ատրպետը XIX դարավերջում հավաքել է ու իր աշխատանքում հրատարակել Տայքի բնակիչների գործածած տասնյակ հայերեն բառերը (էջ 291):

Այո, Տայքի հուշարձանների արձանագրությունների զգալի մասը վրացերեն է: Եվ դա բնական է, քանի որ Տայքի քաղկեդոնականները, գտնվելով Վրաստանի քաղկեդոնականության ազդեցության ոլորտում, իրենց որոշ եկեղեցիներում արարողությունը կատարում էին վրացերեն: Հասկանալի է, որ հայ համայնքի համար կառուցված այդ նույն քաղկեդոնական եկեղեցիներում էլ արձանագրությունները պիտի գրվեին վրացերեն: Ընդ որում, դրանք գերազանցապես ոչ թե փորված են, այլ ուղղակի գրված են քարի վրա սեւ կամ կարմիր ներկով: Այսպես, քննարկման առարկա Օշկվանքում Ե. Թաղայշվիլու վկայությամբ, «քարին փորագրված արձանագրությունները միայն երեքն են», մնացածները ներկով են: Իբրեւ այդ երեւույթի բացատրության փորձ կարելի է մեկնաբանել Տայքի հուշարձանների արձանագրությունները XIX դարի կեսերին հավաքած ու հրատարակած մխիթարյան միաբան Հ. Ներսես Սարգսյանի Օշկվանքին վերաբերող այն դիտարկումը, թե «յարձանագրած եկեղեցւոյն շատք եղծեալ են [փչացած են]», բայց ոչ թե չարանենգորեն, այլ քանի որ «ի կակուղ քարանց» են կառուցված (էջ 244):

Տայքի մյուս հուշարձանների (Բանակ, Իշխան, Խախու, Չորդվան, Պարխար) կառուցման ժամանակի եւ ճարտարապետական առանձնահատկություններին չենք անդրադառնում տեղի սղության պատճառով: Նշենք միայն, որ այդ խնդիրները հանգամանորեն քննարկված են Տիրան Մարությանի վերոնշյալ աշխատությունում: Պ. Մուրադյանը, որքան մեզ հայտնի է, երբեւիցե գրավոր չի անդրադարձել Տայքի հուշարձաններին, չի գրախոսել Մարությանի աշխատանքները, ինչի հնարավորությունը նա անցած քառասուն տարվա ընթացքում, վստահաբար, ունեցել է: Անցած տասնամյակներին Տայքի ճարտարապետական հուշարձանների ուսումնասիրությունը հայոց մեջ, ցավոք, շարունակություն չունեցավ (բացառությամբ Հարություն վրդ. Պզտիկյանի «Տայք - Բարձր Հայք. վրացական թէ՞ հայկական (ճամբորդական նօթեր)» 2005 թ. լույս տեսած գրքի): Փոխարենը վրաց գիտնականները տպագրեցին բազմաթիվ աշխատություններ նաեւ օտար լեզուներով, Վրաստանի նախագահի գովազդային պաստառներին որպես ֆոն ծառայում են Տայքի հուշարձանները («Ազգ», 4 ապրիլի 2005 թ.), իսկ անցյալ տարվա հոկտեմբերին էլ Թբիլիսիում հրավիրվեց «Տաո-Կլարջեթիին» նվիրված միջազգային գիտաժողով, որտեղ զեկուցումով հանդես եկավ նաեւ պրոֆ. Պ. Մուրադյանը:

Գուցե ժամանակն է, որ մենք էլ, չվախենալով հարցի շուրջ «հարեւանցի ծանոթության» եւ «հայրենասիրության» մեջ մեղադրվելուցՙ «տեղներիցս շարժվենք», որպեսզի հանրությանը կարողանանք մատուցել ավելի «ստույգ» տեղեկություններ:

փետրվար, 2011 թ.

Նկար 1. Օշկ վանք. ընդհանուր տեսքը, X դ.

Նկար 2. Օշկ վանքը ներսից, X դ.