Գուրգեն Մահարու թոռներին եւ ծոռներին
ԳՐԻԳՈՐ ԱՃԵՄՅԱՆ
Սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ Վանն Արեւմտյան Հայաստանի ամենաաչքի ընկնող քաղաքն էր: Այստեղ գործում էին մեկ տասնյակ դպրոցներ, քաղաքից հեռու չէր Վարագա համալիրը` Արեւմտյան Հայաստանի հոգեւոր կենտրոնը:
XIX դարասկզբին Վանի զարգացմանը խանգարում էր արտաքին կապի բացակայությունը: Մոտագույն երկաթգիծը Թիֆլիս-Ալեքպոլն էր: Բայց երբ սպանվեց Գրիգոր Աճեմյանը, որի չորս զավակներից մեկին վիճակված էր մեկ տասնամյակ անց լինել Գուրգեն Մահարի, բոթն անցավ երկրից երկիր, քաղաքից քաղաք, թերթից թերթ:
Գրիգոր Աճեմյանը աշակերտն էր ու հետեւորդն արմենական գործիչ Մկրտիչ Փորթուգալյանի: Նա մանկավարժ էր, Վանի երկու դպրոցների տեսուչը: Գրում էր ոտանավորներ եւ «Սկիպիոն» կեղծանունով տպագրվում Պոլսի «Բիւզանդիոնում»:
«Դրախտային» Վանն ապրում էր տագնապալի կյանքով: Դարի շորշոփները հասնում էին երկաթգծից հեռու այդ քաղաքը նույնպես: Ժնեւ, Փարիզ, Թիֆլիս, այստեղ էին ձեւավորվում ու դարբնվում նոր գաղափարները եւ թեւածում Վան:
Նորամուծությունները հաճախ են տեղ հասնում խեղաթյուր վիճակում: «Նոր սերունդ» դաշնակցական երիտկազմակերպության անդամները քաղաքական ազատության հետ քարոզում էին ուսման, վարքի, բարքի ազատություններ... Ազատ սե՜ր, պահպանողական ո՞ր վանեցին կընդուներ այդ սերը...
Նոր սերնդականների հետ առանձնապես անհաշտ էին ուսուցիչները: Գրիգոր Աճեմյանը, ըստ Տաճատ Թերլեմեզյանի [1], բացառություն չէր:
Աճեմյանն արմենական էր: Արմենականների եւ դաշնակցականների միջեւ գնում էր սուր պայքար: Մեկը մեղադրում էր մյուսին իրական պայմանները հաշվի չառնելու, Եվրոպայի միջատությունը գերագնահատելու, բախտախնդիր քայլերով ժողովրդի վիճակն ավելի ծանրացնելու, իսկ մյուսն այս մեկինՙ թուրքական լծի հետ համակերպվելու, ավելորդ զգուշավորություն դրսեւորելու մեջ: Պայքարը գնում էր նաեւ դպրոցներում, քանի որ դրանով էր պայմանավորված ազգային-ազատագրական շարժման ապագա ուղղությունը. «Դպրոցներէն ամենակարեւորը որ Նորաշէնի ծխական վարժարանն էր, կը ղեկավարուէր Փորթուգալեանի կարեւոր աշակերտներէն Գրիգոր Աճէմեանի տեսչութեամբ». վկայում է Արմենակ Եկարյանը [2]:
Պայքարը հաճախ էր դուրս գալիս գաղափարական ոլորտից: Գործը հասնում էր «հակառակորդ» կուսակցությունից պատանդներ վերցնելուն, անգամ... զինված ընդհարումների: «Նորսերնդականներն» օր ցերեկով փողոցում ծեծեցին Աճեմյանին:
Հաշված օրեր անց հետեւեց հաշվեհարդարը:
Կրակոցը, որը մի կողմը գնահատեց «սպանություն», իսկ մյուսը` «դիպված» բառով, հնչեց 1907 թ. մարտի 25-ին: Երկրից վտարված Մկրտիչ Փորթուգալյանը Վանի հետ ուներ սերտ կապեր: Առաջինն արձագանքեց նրա «Արմենիա» թերթը. «Տիար Գրիգոր Աճէմեան որ նախկին Կեդրոնական վարժարանի աշակերտներէն էր եւ Սանդխտեան ու Նորաշէնի վարժարաններուն տեսուչ, սպաննուած է... Կը կասկածուի, որ այս սպանութիւն եղած է կուսակցական պատճառով, թէեւ դեռ ստոյգ տեղեկութիւններ չկան: Յամենայն դէպս դա Վանեցիների համար մեծ կորուստ մըն է» [3]:
Տեղեկատվությունն արտատպեց Կահիրեի «Լուսաբերը» [4], իսկ Թիֆլիսում լույս տեսավ «Վանեցու» նամակը. «Դիպւածի մը զոհ գնաց Սանդխտեան եւ Նորաշէն ծխական դպրոցներու տեսուչ Գ. Աճէմեանը, թէեւ ամբողջ վանեցիները «դիպւածին» տակ գարշելի դաւադրութիւն մը կը տեսնեն: Կինը յամառութեամբ լռութիւն կը պահէ եւ ոչ ոքի չի յայտներ եղելութիւնը: Յուղարկաւորութեանը ներկայ էր խուռն բազմութիւն մը: Վանեցիները ողբացին իրենց ազնիւ ու գործունեայ ուսուցչին մահը» [5]: Նամակն արտատպեց Ֆիլիպպեի (Վառնա) դաշնակցական «Ռազմիկ» [6] թերթը: Գրող-խմբագիր Ռ. Զարդարյանը դեռ չգիտեր, որ այդ հարցն իր թերթում արծարծվելու է էլի ու էլի...
«Վանեցին» մի նամակ էլ ուղարկեց Բոստոնի «Ազգ» թերթին [7]:
Ավելի գործնական էր Պոլսո մամուլը, որի վրա հղում կատարեց նույն Մ. Փորթուգալյանը. «Վանի կրթական գործիչներէն Տիար Գրիգոր Աճէմեանի մասին Կ. Պօլսի լրագիրներուն մէջ հրատարակուած է. «Վանայ Ազգային վարժարանաց ուսուցչական մարմինը, ինչպէս նաեւ քահանայից դասն եւ առաջնորդական տեղապահը Պատրիարքարան ուղղեալ նամակով մը գուժելով տնօրէն-դաստիարակ Գրիգոր էֆէնտի Աճէմեանի մահը, կը դրուատեն հանգուցելոյն իբր ուսուցչութիւն ունեցած արդիւնաշատ աշխատութիւնները եւ ծառայութիւնները տեղւոյն մանկտւոյն դաստիարակութեան գործի համար, եւ միանգամայն նկարագրելով հանգուցելոյն մահուամբը անխնամ մնացած մանկամարդ այրիին եւ չորս անչափահաս զաւակներուն թշուառ վիճակը, թախանձօք խնդրած են նպաստի մը կարգադրութիւնը, նոյն սիրուած ու յարգուած ուսուցչին պարագաներուն համար» [8]:
Հետեւեցին բացահայտումները: Վանից ստացված մեկ այլ նամակ գուժեց. «Ասոնց ուս. միութիւնը («նորսերնդականները».- Գր. Ա.) կազմեց «դժոխային տասնեակներ» եւ սկսեց բուռն գործի` ուղղակի ուսուցիչներուն եւ ծնողներուն դէմ, ամենաանպատկառ, լիրբ ու ոճրագործական մէթոտով մը: Այսպէս, իր աներոջ տան մէջ, իր կնոջ ներկայութեան, սպանեցին Նորաշէնի եւ Սանդխտեանի տեսուչ Պ. Գրիգոր Աճէմեան անուն ազնիւ երիտասարդը... Այժմ ճարահատ կը ճգնին ինքնասպանութեան քօղին տակ վարագուրել ամէն բան, բայց անօգուտ» [9]:
Գավառային ուսուցչի սպանությունը դարձավ հայ մամուլի օրվա նյութը: Դա նույնն էր, ինչ մեր օրերում` լրագրողի սպանությունը: Ուսուցիչը վայելում էր բարոյական պաշտպանություն, եւ բնական էր լրագրողի զայրույթը. «Հայի անունով խօսող յեղափոխական կուսակցութիւններ, ա՛լ կը բաւեն ձեր եղբայրասպան արարքները. թողէ՛ք մեզ մեր ցաւերուն մէջ տապկուինք... Թիւրքի ստեղծած վէրքեր մեզ շատ են, դուք ալ նորանոր վէրքերով մի՛ խոցեք մեր անյուսալի սիրտեր... Արդեօք կ’արժէ՞ կուսակցական կիրքերու զոհել աչքի ընկած գիտակից անհատներ: Ուսուցիչ Պ. Գրիգոր Աճէմեանի մեղքն ի՞նչ է որ զոհ տարաք կուսակցական ազգասէրի ատրճանակով (գիտեմ, Դաշնակցութեան չէր պատկաներ, ա՞յդ էր ամբողջ իր մեղք...)» [10]: Հրապարակմանն ուղեկցում էր խմբագրի խոսքը. «Մեզի կը հաւաստուի թէ Վանի նշանաւոր կրթական գործիչը, Գրիգոր Աճէմեան, որուն մահը վերջերս գուժուեցաւ, դժբաղդ դիպուածի մը զոհ գացած չէ, ինչպէս ըսուեցաւ, այլ տեղւոյն Դաշնակցականներուն ձեռամբ սպանուած է... Մենք այս տեղեկութիւնները կը հրատարակենք վերապահութեամբ, ի սրտէ փափաքելով, որ անոնք անճիշդ ըլլան...»:
Նյու-Ջերսիում լույս տեսավ «Դաշնակցական վայրագութիւններ Վանի մէջ» հոդվածը. «Մի՞թէ այդ մարդիկը կը կարծեն թէ Հայ ազգը կրնայ մինչեւ վերջ անտարբեր հանդիսատես մը ըլլալ Գրիգոր Աճէմեաններու նման առոյգ երիտասարդներու խողխողուելուն Դաշնակցական ենիչէրներու ձեռքով» [11]:
Բ. Շահումյանը «Հանգստացրէք ձեր խիղճը» խմբագրականում հանդես եկավ դատախազի դերում. «...իսկ դուք... անպարտ եւ ազատախօս Մուշեղներ, Թարխանեաններ, Աճէմեաններ էք գնդակախորով անում, ուրեմն էլ ի՞նչ տարբերութիւն ձեր եւ գահակալ բռնապետների միջեւ» [12]:
Հետեւեց Ա. Ա.-ի [Արփիար Արփիարեան] «Շարունակութիւն հայ եղբայրասպանութեան» խմբագրականը. «Մէկ երկու ամիս առաջ Վանէն լուր եկաւ, թէ Գրիգոր Աճէմեան երիտասարդը եղերական մահուամբ մեռեր է: Դժբաղդութիւնը վերագրուեցաւ անձնասպանութեան կամ դիպուածի: Բայց Վանէն եկողներ, Վանէն թղթակցութիւններ մեզի իմացուցին, թէ` այդ սպանութիւնը Դաշնակցական կուսակցութեան կողմէն գործուած է... Այլեւս ծածուկ չի պահուիր այդ նոր հայասէր քաջագործութիւնն ալ: «Ազգ» ահա կը հաղորդէ, թէ մարդասպանը այդ կուսակցութեան կը պատկանի: Այս տեղեկութիւնը կատարելապէս ստոյգ է... Դաշնակցական կուսակցութեան այս նոր զոհը կը պատկանէր այն սերունդին, որ 1878 թուականէն յետոյ սկսաւ պատրաստուիլ Վասպուրականի մէջ, տեսչութեամբ Մկրտիչ Փորթուկալեանի: Բոլոր վանեցիները համակրալիր յարգանքով կը խօսին այս դժբաղդ երիտասարդին վրայ, որ Վասպուրականի զաւակ, հայրենիքին զարգացմանը կ’աշխատէր, անոր ցաւերը մեղմացնելու համար ձեռքէն եկածը կ’ընէր ուրիշ գաղափարակիցներու հետ: Դաշնակցական կուսակցութեան աչքին փուշն էր: Աճէմեան շատ աղէկ կը տեսնար, ինչպէս շատ աղէկ կը տեսնան բոլոր վանեցիներն ալ, թէ Վասպուրականին ամէնէն մեծ աղէտը հիմակ Դաշնակցական կուսակցութիւնն է: Ճշմարտութիւն մը որ չի կրնար հերքուիլ: Երիտասարդ ուսուցչին պարտականութիւնն էր իր երկիրը պաշտպանողներուն մէջ գտնուիլ, զինքն ալ սպաննեցին...
Վասպուրականը ցնցուած է. «Ազգ» կը հաղորդէ, թէ Վանի Հնչակեաններ «ուժ» ուզած են Պարսկաստանի իրենց կազմակերպութիւններէն... Ապշած, խելակորոյս կը մնանք, այսպիսի տեղեկութիւններ լսելով, ալ բարկանալու կարողութիւն ալ կը կորսնցնենք: Հայեր օգնութեան պէտք կը զգան կռուելու համար որո՞ւ դէմ... Որչափ որ գիտեմ Աճէմեանը Հնչակեան մը չէր, հետեւաբար երբ հնչակեանները օգնութիւն կը պահանջեն, ըսել է թէ` վախ ունին որ կռիվը իրենց դէմ ալ պիտի մղուի, ուստի եւ ինքնապաշտպանութեան պէտք կը տեսնեն» [13]:
«Երիտասարդ Հայաստանը» արտատպեց խմբագրականը ծանոթագրելով` «Դաշնակցական ոճրագործներու ձեռքով Վանի մէջ սպաննուած երիտասարդ ուսուցիչ Աճէմեանի եղեռնական մահը կը զբաղեցնէ դեռ արտասահմանի մամուլը...» [14]:
Ջիվանին այսպես է նկարագրում իրադրությունը Վանում. «...Կամքի եւ գաղափարի բռնաբարում, եղբայրասպան կռիւ սաստկագոյն աստիճանին: Այդ ամէնքը շարունակուեցին ավելի սանձարձակ եւ արիւնահեղ վերջաւորութիւններով, վկայ Գրիգոր Աճէմեան ուսուցչի դաշնակցական տէրօրով սպաննուիլը իր ընտանիքի ներկայութեան» [15]: Այս նամակը նույնպես արտատպվեց անդրօվկիանյան մամուլում [16]:
Հերթը հասավ դաշնակցական մամուլի պատասխանի: «Ռազմիկ»ը տպագրեց «Վանեցի Աճէմեանի արկածը եւ հակադաշնակցական մամուլը» խորագրով Հ. Յ. Դ. Վառնայի կոմիտէի հայտարարությունը. «Ասկէ առաջ արտասահմանեան թերթերը` ոմանք իրենց կուսակցական առաքինութեան հարկը հատուցանելու, ոմանք ալ Դաշնակցութեան երեսն ի վեր` քիչ մը իրենց սրտին վրայ քացխած մաղձէն փռնգտալու համար, ձայներնին դրին կանչեցին թէ Վանի մէջ դժբաղդ արկածի մը զոհ գացած երիտասարդ մը` Գ. Աճէմեան, Դաշնակցականներու միջոցով սպաննուած է: Մինչ այսպէս վարուելու համար չունէին ո՛չ մէկ հաստատ տեղեկութիւն, ո՛չ մէկ հաւաստի եւ ճշտուած լուր:
Ու Աճէմեանի եղերական մահը շահագործութեան ու լրագրական յելուզակութեան առարկայ եղաւ: Եգիպտոսէն մինչեւ Ամերիկա ու չենք գիտեր ուր` ջրիկ ասպետները թեւերնին սոթթած մէջտեղ ինկան, ամէնքն ալ իրար օգնելու եւ խաչակրութեան շարքը սեղմելու համար ընդդէմ Դաշնակցութեան: Բայց ահա Արմենական մը, որ նոր կուգայ երկրէն եւ իրազեկ է անձամբ պատահած արկածին, ազնւութիւն ունեցած է հետեւեալ հերքումը հաղորդելու խմբագրութեանս` զզուանքով ու անեղծ սրտմտութեամբ լեցուած արտասահմանեան հայ թերթերու սուտ ու նպատակաւոր հրատարակութեանց առթիւ:
Հերքում. Պարսկաստանէն Վառնա հասնող Պ. Գրիգոր Մանուկեան, գործիչ Արմենական կազմակերպութեան, տեղեկանալով թերթերէն որ Վանի մէջ սպաննուող Գրիգոր Աճէմեանի մահը կը վերագրուի անխղճօրէն Հ. Յ. Դ. կազմակերպութեան, կուտայ հետեւեալ ճշգրիտ եւ վաւերական տեղեկութիւնները, զորս հրատարակութեան կուտանք, ի գիտութիւն հայ ընթերցողներու, ցոյց տալու համար հակառակորդներու ծայրայեղօրէն անազնիւ ընթացքը, որոնք ամէն առիթէ կ’ուզեն օգտուիլ եւ ամէն միջոց չեն խնայեր Դաշնակցութիւնը վարկաբեկելու իրենց անզօր ճիգերուն համար:
Երկրաշարժին պատճառով Աճէմեան կը փոխադրուի աներոջը տունը. գիշերը ընթրիքնին ընելէ յետոյ, Աճէմեան մէջտեղ կը դնէ իր «Պրաունինկ» ատրճանակը եւ անոր մէջէն կը հանէ փամփուշտատուփը. սակայն փամփուշտին մէկը մոռացմամբ արդէն առաջուց տեղաւորուած կ’ըլլայ ատրճանակին փողին մէջ. կինը տեսնելով որ ատրճանակը պարապ է, կ’առնէ ինք եւս ձեռքը ու կը դիտէ զայն. սենեակին մէջ Աճէմեանէն եւ կնոջմէն զատ ոչ ոք կար: Կ’անցնի քանի մը րոպէ եւ չի գիտցուիր ինչպէս յանկարծ բլթակը տեղէն շարժելով` պայթիւն մը կը լսուի ու Աճէմեան տեղն ու տեղը կ’իյնա: Ոստիկանութիւնը վրայ կը հասնի, քննութեան կը ձեռնարկէ եւ կինը կը յայտարարէ, թէ ամուսինը ձախողուածի մը զոհ գնաց» [17]:
Հետեւեց «Հայրենիքի» ամփոփումը. «Արտատպելով այս հերքումը, բան մը չունինք աւելցնելիք: Կսպասենք միայն որ արմենական անհատներ հրապարակաւ յայտնեն թէ իրենց համար ո՛րչափ վստահելի կրնայ նկատւիլ այս հերքումը: Անկէ ետք, չենք ակնկալեր արդէն, որ արհեստով խռովայոյզ թերթեր այս առթիւ հանած իրենց աղմուկէն ետք, բարոյական քաջութիւն ունենան ետ առնելու իրենց խօսքը» [18]:
Սակայն մեկ շաբաթ անց «Հայրենիքն» ունեցավ իր «աւելցնելիքը»: Լույս տեսավ «Գրիգոր Աճէմեանի արկածին առթիւ» խմբագրական նշմարը. «Աճէմեանի արկածին առթիւ հակադաշնակցական մամուլի բարձրացուցած դոդոշային կրկռոցը հասած է նաեւ Վան, ուրկէ ստացւած պաշտօնական նամակէ մը կը քաղենք հետեւեալ տողերը. «...Դաշնակցութեան հակառակորդները երբեմն այն աստիճանի կստորանան եւ կը խուլիգանան, որ կանգ չեն առներ ոչ մէկ միջոցի առաջ որ կրնայ գոնէ ժամանակաւոր կերպով մուր քսել կամ արիւն Դաշնակցութեան անբիծ ճակտին:
Գրիգոր Աճէմեան սպանւած է բոլորովին պատահական կերպով, իր կնոջ, զոքանչի եւ աներձագի ներկայութեան, իր աներանց տան մէջ: Բրաունինգ ատրճանակի հետ խաղալու ատեն, իր կնոջ կամ աներձագի ձեռքէն (մինչեւ հիմա յայտնւած չէ տակաւին ո՛ր մէկի ձեռքէն պայթած ըլլալը) յանկարծ կը պայթի եւ գնդակը կը ծակէ սիրտը, անմիջական մահ պատճառելով: Այսպէս ըլլալը գիտեն բոլոր իր ազգականները եւ արմենականները, որոնց մասնաճիւղի անդամներէն երկու հոգի նոյն գիշերը հոն կը գտնւին եղեր եւ ականատես եղած են իրողութեան: Բայց, դիտմամբ, խառնակութի՛ւն հանելու չարամտութեամբ այս տարաձայնութիւնները հանած են» [19]:
Չնայած «պաշտօնական նամակը» էականորեն հակասում էր «Ռազմիկին» հենց թեկուզ դեպքի մասնակիցների կազմի առումով, նույն համարում լույս տեսավ Ասքանազ Մելքոնեանի «Աճէմեանի արկածին առթիւ» թղթակցությունը: Ասես ոչ մի հակասություն չզգալով, թերթը, մի ձեռքով տպելով իր հերքումը, մյուսով շարունակեց պաշտպանել նախորդը. «Ռազմիկի մէջ կարդացի Պ. Գրիգոր Մանուկեանի կողմէ հերքումը` Գրիգոր Աճէմեանի մահւան առթիւ: Այդ իմաստով նամակ մ’էլ բաւական ժամանակ առաջ այստեղ ձեռք հասած էր, որի մէջ սակայն Աճէմեանի մահը դիպւածի մը վերագրելով նամակագիրը կ’աւելցնէր թէ «գաղտնիքը միայն կինը գիտէ եւ ոչ ոք կրցած է բան մը հասկնալ անկէ...»: Ուրիշ քանի մը անհատական նամակներ աւելի կասկածներ կը ցուցնէին «Աճէմեանի` որոշ խմբակի մը դաւադրութեան զոհ լինելը» ենթադրելով: Արտասահմանի մամուլի մեծ մասը, այդ կասկածը իրականութեան դարձուցած` ոճիրը Վանի Դաշնակցականներուն կը վերագրէր:
...Պարտք կը համարիմ յայտարարել, որ Գրիգոր Մանուկեան կամ Պէոզիւկեան, մեր ամենավստահելի ընկերներէն մէկը եղած է քսանհինգ տարիներէ ի վեր եւ ինքը ոչ մի գնով չպիտի տար այդ հերքումը եթէ համոզւած չլինէր, որ իր դասակից ընկերը` Աճէմեանը, սպանւած չէ Դաշնակցականների ձեռքով» [20]:
«Հայրենիքի» հերքումը եւ այս վկայությունն իր հերթին տպվեցին «Ռազմիկում» [21]:
Մինչ «Ռազմիկն» ու «Հայրենիքը» հերքումներ էին փոխանցում մեկ-մեկու, ոչ դաշնակցական մամուլը շարունակում էր մեղադրանքները: Լույս տեսավ «Հերքումի մը առթիւ» խմբագրականը. «Վանի համբաւաւոր կրթական գործիչ Գրիգոր Աճէմեանի Դաշնակցականներու ձեռքով սպաննումին լուրը` Վանէն եկած նամակի մը ձեւին տակ եւ հրատարակելու խնդրանքով մեզի հաղորդուած ըլալով` մենք զայն տուինք «ամէն վերապահութեամբ» եւ փափաք իսկ հայտնելով, որ ան սուտ ելլէր: «Ազգ»էն բաւական ատեն վերջ «Լուսաբեր»ն ալ Վանէն թղթակցութիւն մը հրատարակեց, որ միեւնոյն տեղեկութիւնը կը հաստատէր աւելի դրական եւ մանրամասն կերպով: Մինչեւ հիմա մեզի հաղորդուած տեղեկութիւնները հաստատած են մեր առաջին լուրին ստուգութիւնը:
Դաշնակցական թերթերը, սակայն, վերջերս կը հերքեն այդ տեսակ կուսակցական ոճիրի մը իրողութիւնը, եւ կը պնդեն, թէ Աճէմեան զոհ գացած է արկածի մը: Այս հերքումները, որքան ալ անորոշ ըլլան ու խորհրդապատ, մենք դադրած չենք բաղձալէ որ իրաւացի ըլլան, եւ մենք եղբայրասպան ոճիր մը պակաս ունենանք մեր յեղափոխական-կուսակցական սեւ տարեգրութիւններուն մէջ: Դժբախտաբար, դաշնակցական հերքումներուն հետ միաժամանակ «Շիրակ»ի վերջին թիւը մեզի կը բերէ Վանէն գրած հետեւեալ տողերը, որոնք կը վաւերացնեն մեզի հաղորդած տեղեկութիւնները. «...իր աներոջ տան մէջ ուսուցիչը կուրծքէն զարնուած գտնուեցաւ, նախապէս շաբաթ մը առաջ փողոցը աշակերտներէ ծեծ ուտելէ յետոյ... Ժողովուրդը աննման թաղում մը կ’ընէ. նմանը չտեսնուած բազմութիւն մը, որոնց մէջ մանաւանդ հին եւ նոր աշակերտները, կուգան իրենց վերջին յարգանքը մատուցելու, եւ այդ ցոյցով` հրապարակային զզուանք կը յայտնուի չարագործներուն, եղբայրասպաններուն...» [22]:
Բ. Ռուբէնի «Հռչակաւոր հերքումը» հերքման հերքում էր. ««Հայրենիք» թերթի խմբագրութիւնը երկու-երեք ամիսներ գլուխը այս ու այն կողմ զարնելով, ճար մը ճամբայ գտնելու համար ամէն միջոցի դիմելով, վերջապէս կը յայտարարէ հռչակաւոր հերքումը ողբացեալ Աճէմեանի սպանութեան նկատմամբ` արտատպելով «Ռազմիկ»էն:
Կան մարդիկներ, որոնք յանցանք մը պարտկելու պարագային երեւան բերած միջոցներովն ու փաստերով աւելի ու աւելի կը հաստատեն այդ յանցանքը ու կը խայտառակուին: «Հայրենիք»ը նոյն բանն է որ կ’ընէ...
Ժամանակին Աճէմեանի սպաննութեան լուրը յայտարարեցին Վանէն Չէզոքներ, Արմենականներ, Հնչակեաններ ու շեշտեցին շատ թերթերու մէջ` թէ այդ սեւ ոճիրը դաշնակցութեան սեւ ձեռքի գործն էր: Ամբողջ երեք ամիս հայ հասարակութիւնը սպասեց որ դաշնակցութեան ոեւէ օրգան հերքէ այդ լուրը, եթէ իրօք իրենց գործը չէր: Սակայն իրողութիւնը այն աստիճան պարզ էր, որ դաշնակցականները բացի Զաքարիայի պապանձումէն ուրիշ բան մը չէին կարող ընել:
«Հայրենիք» թերթը այդ քաջութիւնը չունենալով` այն տեսակ քաջութիւն մը ըրաւ որ իսկապէս իգիտ կոչուելու արժանի է, չէ՞ որ վերջապէս բան մը ըսել պէտք էր...
Ո՞վ է այդ Գ. Մանուկեան որ Աճէմեանի սպաննութիւնը կը վերագրէ անզգուշութեան արդիւնքի մը` իր կնոջ կողմէն: Ի՜նչ հիանալի շինուածք: Չըլլա՞յ այդ պարոնը կաշառուած, կամ սարսափած եւ կամ սքանչացած ըլլայ «հզօր» դաշնակցութենէն, որոնց պատճառաւ «Ռազմիկ»ը իւր էջերուն մէջ կը մխրճկէ անոր այսպէս կոչուած հերքումը: Մէկէ շատ աւելի Արմենականներ, որոնք` խնդրէն մօտիկ ծանօթութիւն ունին, կարեւորութիւն չեն տար ո՛չ «Ռազմիկ»ին եւ ո՛չ ալ «Հայրենիք»ին:
Ա՞յս է ձեր հերքում բառին ըմբռնումը, եթէ այո` որքա՜ն խղճալի էք դուք, եթէ ոչ` դուք կը խաբէք, դուք արդար ատեանի մը հանդէպ չէք ուզեր ձեր սեւ երեսը ճերմկցնել գէթ խոստովանելով ձեր ոճրագործութիւնը: Ասոնք բոլորը մէկ կողմ սակայն, իմ զարմանքս հոս է թէ, ինչպէս կ’ըլլայ որ ամենաչնչին քննադատութեան մը համար «Վասպուրականի Կեդ. քօմիտէն» թեւերը սոթթած, վահանը ձեռքին, փութկոտութիւնը կ’ունենայ հերքման ասպարէզ նետուիլ, իսկ այս սպաննութեան առթիւ բերանը կարած է կարծես. այս դիրքը ինքնին բացատրած չըլլա՞ր թէ Աճէմեանի գլուխը դուք կերաք, դաշնակցականներդ... Սպաննութեան վայրին մէջ կայ «կազմակերպուած մարմին»... Հերքման պարտականութիւնը կը ծանրանայ միայն եւ միայն այդ մարմնոյն վրայ...
Ո՛չ, «Ռազմիկ»ի եւ «Հայրենիք»ի զոյգ եղբայրներ, ո՛չ. Աճէմեանի սպաննութիւնը դաշնակցութեան կողմէն ըլլալը աւելի հաստատեց ձեր այդ հռչակաւոր հերքումը» [23]:
Նույն ոգով էր գրված նաեւ «Վանեցու» բաց նամակը «Հայրենիքի» խմբագիր Զօկ Տերվիշին [Մաշտոց Փափազեան] [24]:
Նյու Յորքից Շանթը անդրադարձավ «Հայրենիք»ի հերքմանը. «Նամակագիր պարոնը սարէն-ձորէն բաներ մը կ’ըսէ, որոնց միջէն դուրս գալու համար գլուխ ճաթեցնելու է մարդ: Աճէմեանը ո՞վ սպաննեց. դաշնակցականնե՞ր թէ ուրիշներ. ահա քեզի մի խնդիր ալ զոր հրապարակ կը նետէ մեր Ազնուաշուքը եւ Դաշնակցութեան փողհարի դեր ստանձնած կը պօռայ թէ` ուսուցչի սպանութիւնը դաշնակցականներու գործ չէ, ատոր մասին ինչ որ ըսուի սուտ է, զրպարտութիւն է... Այդ տակը ծակ «ըսի` ըսաւ»ները հաստատելու համար իբրեւ փաստ մէջտեղ կը դնէ «վաւերական բացատրութիւններ»ով լեցուն բարեկամական նամակ... Այստեսակ հակասութիւններով լի խեղճուկրակ նամակները չեն, որ պիտի կրնան փոխել մեր եւ հայ հասարակութեան այն հիմնաւոր կարծիքը թէ` Աճէմեան զոհ մ’էր Դաշնակցականներու կուսակցական ենիչէրներուն» [25]:
Պօղոս Պօյաճեանի նամակը լույս տեսավ հաջորդ օրը. «Անշուշտ ընթերցողները մոռցած չեն նաեւ այդ Ասքանազ ըսուածի խաղացած վատ դերը ողբացեալ Աճէմեանի` դրօշակեաններու ձեռքով խողխողուելու դէպքին մէջ, երբ ինքզինքը ծիծաղելի ըրաւ նոյն «Հայաստան»ին գրած մէկ ուրիշ նամակով. թէ ինքը կը ճանչնայ այն արմենականը, որը «Ռազմիկ»ի մէջ յայտարարած էր թէ իր լսածին նայելով Աճէմեանը ինքնասպան եղած էր: «Ե. Հայաստան» ատոր բոլորովին հակառակը հաստատեց եւ հասարակութեան ծանօթացուց, որ Աճէմեանը սպաննուած էր դրօշակեան եղբայրասպաններու կողմէ...» [26]:
Արփիար Արփիարեանն ընդհանրացրեց «Խօսք հասկցնողը» հոդվածում. «Այդ թերթերը եւ իրենց ծնունդ տուող կազմակերպութիւնները կը խօսին ու կը գործեն, դէմներնին չտեսնելով իրենց հակառակորդ լուրջ մրցակցութիւն մը, ի՞նչպէս կ’ուզէք ուրեմն որ իրենց հետ չքշեն չտանին ժողովուրդ մը եւ ամէն ատեն որ ուզեն ձեռներնուն տակ չգտնեն խղճալի մտքով դժբաղդներ, որոնք Պոլիս Ունճեան մը, Վան Աճէմեան մը, Նիւ-Յօրք Թաւշանճեան մը սպաննեն: Ու շարքը շարունակելի...» [27]: Նույն համարում էր եւ նույնի «Հողվրտիք» մահախոսականը: «Ննջեցեալի կոչնակը որ մեզի Հողվրտիքը կը կանչէ, վեց հարուածանի շառա՛չն է նորէն... Խորունկ վէրք մը Վասպուրականի սրտին վրայ Գրիգոր Աճէմեանի սպաննումը... Աճէմեան մարդ մըն էր ու մա՛րդ կը ստեղծագործէր մեր հողուն վրայ: Ա՛ն կը մարմնացնէր ցեղին Կորովը իր մտքովը, իր անձնուիրութեամբ, իր բարձրահայեաց հայրենասիրութեամբ: Անոր վաղաժամ մահուամբն Հայ սրտին մէջ, որ Հայաստան կը բաբախէ, երա՛կ մը բրդաւ... Աճէմեան նահատակ մը եղաւ, իր արիւնը Վասպուրականին փրկանք նուիրեց, մերժելով նահանջել մարզումին մէջ, զոր անդադար յարատեւութեամբ կը մղէր ընդդէմ անոնց, զոր իր երկրին աղէտաբեր պատուհասը կը համարէր...» [28]:
Հերքումը անհամոզիչ համարեց նաեւ արդէն յիշուած Բ. Ռուբէնը. «...Սո՞ւտ էր, սխա՞լ էր դեռ երէկի հայրենասէր մարդուն, բազմավաստակ մարդուն, Աճէմեան դաստիարակին յօշոտուիլը Վանի մէջ Դաշնակցութեան կողմէն» [29]:
Ի պատասխան դաշնակցական հերքումներին լույս տեսան «Գ. Աճէմեանի սպաննութիւնը» խորագրով «Արմենական մը»-ի խոսքը եւ Կ. Խ.-ի նամակը Վանից.
«Գրիգոր Աճէմեանի սպաննութեան մանրամասն նկարագրութիւնը արդէն տւած էր «Երիտասարդ Հայաստան»ը: Այդ խնդրոյն վրայ գրելուս նպատակը չէ գրգռել հասարակութիւնը յեղափոխականներու դէմ, այլ հարազատ աղբիւրէ մեր ստացած ճշգրիտ տեղեկութեամբ կ’ուզենք ջրել մէկ-երկու Արմենականներու այն սխալ լուրերը, որով կ’ուզէին կլլեցնել հասարակութեան, թէ Աճէմեանի դէպքը դիպւածի արդիւնք էր...
Աճէմեան Գրիգոր յայտնի անձնաւորութիւն մ’էր, գաւառական կեանքի մէջ շատ քիչ անգամ կարող է ի յայտ գալ այդ տեսակ տիպար դէմքեր: Նա իր կրթութիւնը առած էր Վանի Կեդրոնական Վարժարանի մէջ. Մ. Փորթուգալեանի ուշիմ եւ յաջող աշակերտներէն էր: Մօտաւորապէս 20 տարի իր կեանք ուսուցչութեան նւիրած էր, յանդուգն բնաւորութեան տէր, լուրջ մտածող ու դրական անձնաւորութիւն մը:
Կովկաս ճանապարհորդելով, ծանօթացած էր դաշնակցական սիստեմին եւ անոնց գործելակերպին: Զօրեղ հակառակորդ մը եղած էր դաշնակցական ազգավնաս գործունէութեան: Լինելով երկրի զաւակը, ունեցած էր իր որոշ հայեացքներ եւ որոշ ուղղութիւն հայ յեղափոխութեան նկատմամբ: Աճէմեանի կենդանութիւնը` Վանի մէջ ահագին խոչընդոտ մըն էր դաշնակցական գործունէութեան, հետեւաբար պէտք էր մէջտեղից վերցնել զայն: Բայց Աճէմեանը ուղղակի տէրօրի ենթարկելը կը նշանակէր դաշնակցութեան վարկաբեկում Վանի մէջ, դորա համար ամենանենգ ծրագրով մը զայն սպաննել դաւադրեցին: Աճէմեանի աներորդի Տիգրանի ստոր տիպերէն մին ըլլալը կը հաստատեն, ընդունակ` ամէն տեսակի ոճրագործութեանց... Վանի դաշնակցական շէֆերը այդ տեսակ արարածներ իրենց ձեռքին տակ առնելով` յաջողած են անոնց տգիտութիւն յօգուտ իրենց շահատակութեանց գործածել: Դաշնակցութիւնը ստեղծած է այնպիսի դասակարգ մը, որոյ համար ծնողք, ազգականք, բարեկամք մազի մը չափ նշանակութիւն չունին եւ մեքենայօրէն կը կատարեն իրենց վերէն տրւած հրամանները` այս ու այն կարեւոր գործիչներ մէջտեղէն վերացնելու»:
Հետեւում է Կ. Խ.-ի նամակը. «Մեր սիրելի ընկեր ողբացեալ պ. Գրիգորի եղերական մահը լսած կը լինիք: Անշուշտ հետաքրքրական է ձեզ այն պարագաները որուն զոհ գնաց մեր ամենասիրելի ընկերն: Գիտէք թէ անոր մեծ սենեակն խարխուլ էր եւ փլչելու վտանգ կը սպառնար, այդ առիթով ընտանեօք երկու շաբաթ առաջ փոխադրւած էր իր աներոջ Տիգրան Միրախոռեանենց տուն... Լուսաւորչի շաբաթ օրուան նախորդ երեկոյ դպրոցէն ուղղակի հոն կ’երթայ, միւս առաւօտ մինչդեռ պէտք էր եկեղեցին գար. Սանդխտեան օրիորդաց եւ Նորաշէն [դպրոցների աշակերտություն] եկեղեցին լեցւած էր` հաղորդութիւն պիտի առնէին... Չեկաւ. ո՜վ կրնար կասկածիլ, մտածեցինք թէ, թերեւս գործ ունեցած է, միւս օր կիւրակէ առաւօտ լսեցինք, թէ Գրիգոր զարնւած է, վազեցինք քով, անկենդան դիակ գտանք. ճիշդ կուրծքի կեդրոն սրտէն զարնւած էր: Իրեն շուրջ գտնւողներն պատմեցին թէ ռովել ձեռքն առաւ խաղաց հետ ինքզինքն զարկաւ...» [30]:
Աճէմեանի սպանության արծարծումները մամուլում մարեցին, երբ հայտնվեցին ավելի «տաք» թեմաներ: Առաջինը Վանի իրադարձություններն էին: Դհերցի Դավոն, Արամ Մանուկյանի պատճառով կորցնելով նշանածին, թուրքերին մատնեց զենքերի թաքստարանները: Անփառունակ հանգամանքներում ձերբակալվեց դաշնակցության Վանի կոմիտեն... Մյուսը նոր սպանություններն էին Նյու-Յորքում` մեծահարուստ Յովհ. Թաւշանճեանը, որը մերժել էր դրամաշանտաժը, Կահիրեում` Ա. Արփիարեանը:
Վերջին սպանության առիթով գրված Վ. Թեքէեանի «Մաքրե՛նք մթնոլորտը» խմբագրականում հիշեցվում էր քաղաքական սպանությունների շարքը. «...Անցեալ տարի, Դաշնակցութիւնը իր ձեռքերը ներկեց «Մշակ»ի թղթակցի մը` Մուշեղ Տ. Օհանեանի արեան մէջ, ասկէ ութը ամիսի չափ առաջ, Վանի մէջ Դաշնակցականները սպաննեցին Գ. Աճէմեանը, ուսուցիչ, աւելի կանուխ, Արսէն Վրդ. Թօխմախեան (տես` «Այրվող այգեստաններ», Ասք Հինգերորդ.- Գր. Ա.), եւ ավելի վերջը Վարդօ, հրապարագիր` ինկան Դաշնակցութեան գնտակներուն եւ սուրերուն տակ, ոչ մէկը իբրեւ մատնիչ, այլ ամէնքը գործածած ըլլալնուն համար խօսքի եւ մամուլի ազատութիւնը ընդդէմ Դաշնակցութեան» [31]: Նույն գրիչը մեկ այլ խմբագրականում նորից հիշեցրեց. «...Մենք ունինք նոր ոճրագար գործունէութեան զոհ մեր նուիրական մեռեալները, մեր Արփիարեանները, մեր Աճէմեանները, մեր Չիթճեանները...» [32]:
Ախպերանց Արունի [Տէր-Պողոսեան Արմենակ] «Վասպուրականէն Արփիարին» խոսքում նույնպես հիշատակվում էր Գրիգոր Աճեմյանը [33]:
Աճեմյանի սպանությունը արծարծվել է եւ ավելի ուշ շրջանում: Ահա դրանցից մի քանիսը. «Գ. Աճէմեանը իր կնոջ հետ քանի մը օր հիւր կ’ըլլայ իր աներձագին, որ դաշնակցական մըն էր... Այդ պարոնը, իր կուսակցութեան դրդումին վրայ, չի վարանիր ճաշի ատեն, իր տան մէջ գնդակահար ընելու զայն...» [34], «Գրիգոր Աճէմեան դաւաճանութեամբ եւ խորհրդաւոր գնդակէ մը կը սպաննուի 1907 թուի ամառնային օր մը, իր աներձագ Տիգրան Միրախորեանի տան մէջ, ուր Գրիգորն ու իր կինը հիւր գացեր էին» [35], «Գրիգոր Աճէմեանը Վանի աղջկանց Սանդխտեան վարժարանի տեսուչ եւ Արմենական կուսակցութեան պատկանող մտաւորական մըն էր եւ դաշնակցութեան գործելակերպին ուժեղ կերպով քննադատողներէն մէկը, սպաննուեցաւ ըստ շրջան ընող զրոյցներուն Դաշնակցութեան որոշումով եւ իր աներորդու ձեռքով...» [36]:
Սպանության վարկածի աղբյուրը հիմնականում Վանից ստացված նամակներն էին, դիպվածինը` ՀՅԴ Վառնայի կոմիտեի եւ Պարսկաստանից ժամանած արմենականի հայտարարությունները: Բայց սա այն դեպքը չէր, որ ճշմարտությունը հայտնվեր ինչ-որ տեղ մեջտեղում: Այստեղ գործում էր կամ-կամը:
Վանում տարածվեց այն «ճշմարտությունը», որ կրակոցն արձակվել էր Մահարու մոր ձեռքից: Միայն նման «խոստովանության» դեպքում հնարավոր կլիներ ամուսնուն կորցնելուց հետո չկորցնել գոնե եղբորը: Սակայն իրականությունը գաղտնիք չէր անգամ փողոցում խաղացող երեխաների համար: Ծիծաղելի կլիներ մտածելը, որ փողոցից նախնական տեղեկություն ստացած «Մանկության» հեղինակը չի ճշտել ամեն ինչ կենդանի մնացած միակ վկայից` մորից:
Նա շատ բան ասաց այդ մասին դեռ «Մանկությունում», բայց հանուն կենդանի մորը եւ մորեղբորը շղարշեց իրականությունը թափանցիկ վարագույրով, իսկ ողջ ճշմարտությունն ասաց ավելի ուշ` «Այրվող այգեստաններում»: Դա ուշացած վրեժ չէր: Ընտանեկան ողբերգությունը նա ծառայեցրեց պատմական ճշմարտությանը:
Ինչո՞ւ գնաց այդ քայլին Մահարու մորեղբայրը, Տիգրան Միրախորյանը: Բացի «երիտսերնդական» հովերից այստեղ որոշակի դեր է խաղացել նաեւ շահը: Սպանությունից հետո նրան անցան Խեքա վանքի պատկան հողերը: Բայց նրա վրա էլ ծանր նստեց սպանությունը: Վանում նա չամուսնացավ եւ իր վրա վերցրեց քրոջ, նրա չորս որբերի հոգսը: Այդ քայլն ավելի ստիպողական էր, պատվի մնացորդաց, քան խղճի խայթ, որովհետեւ գաղթի ճանապարհին, երբ թվում էր, թե վերջն է աշխարհի, նա լքեց քրոջ ընտանիքին ու մորը: Թիֆլիսում էլ երկար չմնաց, այստեղ նույնպես շատ էին նրան ճանաչող վանեցիները: Մեկնեց Ռոստով եւ մահացավ ամուրի, բոլորից մոռացված...
Ինչո՞ւ կատարվեց սպանությունը, ի՞նչ շահեց դաշնակցությունը: Ահա Արմենակ Եկարյանի կարծիքը. «Սպաննել տալէ յետոյ Գ. Աճէմեանըՙ Արմենական յայտնի պարագլուխ եւ ազդեցիկ ուսուցչապետ, Դաշնակցութիւնը ձեռք անցուցած էր Վանի դպրոցները, ի բացառեալ Երամեան վարժարանը եւ Վարագայ Ժառանգաւորացը» [37]:
Արժե՞ր այսքան մանրամասնել Գրիգոր Աճեմյանի «պարագան»: Մեր կարծիքով` այո: Մեր նպատակը չէ նրան հերոսացնելը, նրան հերոսացրեց վաղաժամ մահը: Պատմությունը հաճախ է նման խաղեր խաղում եւ բարձրացնում զարմանալի եւ ապշեցուցիչ պատվանդաններ: Այո, նա հմուտ մանկավարժ էր, պարկեշտ ու առաքինի անձնավորություն, վայելում էր վանեցիների հարգանքը, սակայն հազիվ թե լիներ այնպիսի գործիչ, որի մահն ամիսներով ծեծվեր տարբեր մայրցամաքների հայ մամուլում: Հակառակ դեպքում նրան անձնապես ճանաչող Մ. Փորթուգալյանը չէր բավարարվի տեղեկատվություններով, այլ կասեր իր խոսքը, ինչպես Վ. Թեքեյանը, Ա. Արփիարյանը եւ ուրիշները: Գ. Աճեմյանը հետմահու պսակվեց հերոսի դափնիներով եւ Հայկական հանրագիտարանում դասվեց արմենականությունը հիմնադրած քառյակում:
Աճեմյանի սպանությունը կարիք ուներ լուսաբանման եւ այլ նկատառումներով: Առաջինը` նա հայրն է մեծ գրողի: Եթե 20-30-ականներին Սփյուռքի մամուլը հիշեցնում էր, որ նորահայտ Մահարին որդին է Գրիգոր Աճեմյանի, ապա հետագայում տեղերը փոխվեցին: Երկրորդ` 60-ականներին հնչել են ձայներ, որոնք «Այրվող այգեստանների» նպատակադրվածությունը նեղացնում, կապում էին հեղինակի հոր սպանության հետ: Երրորդ` սպանությունը թափանցել է... գրականագիտության ոլորտը: «Սապատավորին գերեզմանն անգամ չի օգնի» ոչ վայելուչ խորագրով հոդվածը [38] բացառություն էր Մահարու հրապարակագրական ժառանգությունում` խոցելի եւ՛ գրական, եւ՛ բարոյական առումով: Չլիներ Պօղոս Սնապյանի պատասխանը, Մահարու պարտությունն էլի ակնհայտ էր: Սնապյանը պատասխանեց «Անդրշիրիմյան ձայներ» գրքույկով...
Անհնար է չհամաձայնվել գրքույկի հետ... ընդհուպ դրա վերջին էջերը, որտեղ գրականագետի մեջ հանկարծ զարթնում է երդվյալ կուսակցականը: Ահա՜ նրա աննախընթաց մեղադրանքը. «Մահարին իր «Մանկութիւն» հատորին մէջ պատմած է իր հօր մահը, անգիտանալով անշուշտ պատճառը: Բայց դժուար չէ կռահել պատճառը: Վանի մէջ, դաշնակցութեան կողմէ կը պատժուին մատնիչները միայն, դաւաճանները առաջին հերթին, ազգադաւները ամէն գնով: Կրնանք ենթադրել ուրեմն, որ Մահարիի հոր կրած պատիժը յիշեալ պատճառներուն մէկուն կամ միւսին անխուսափելի հետեւանք էր: Ընտանեկան գծով ըմբռնելի է իր պարագան, կը ցաւինք, որ նման դժբախտութեան ենթարկուած է Մահարին, կը ցաւինք, որ հայրը պայծառ յիշատակ մը չէ ձգած որդւոյն...» [39]:
Սկսելով ենթադրությունիցՙ Սնապյանը հանգում է դատավճռի: Հատկանշական է, որ սպանության խնդրում նա հարցականներ չունի: Նա միայն «գտնում» է պատճառն այնտեղ, որտեղ իր կուսակցությունն անցած ավելի քան մեկ դարում չի փորձել գտնել: Աճեմյանի բարոյական կերպարը նա ստվերում է բառերով, որոնք չեն գործածվել ոչ 1907 թ., ոչ էլ «Այգեստանների» դատափետման տարիներին: Ինչից զգուշացել են քաղաքական գործիչները, հեշտությամբ ու մերկապարանոց կատարում է գրականագիտական կոչումը մոռացած մոլի կուսակցականը:
Անհնար է կուրորեն նվիրվել մեկին, որն աղոտ է հիշողությունում: Այլապես, գրողը կհյուսեր ժառանգականության բնական մի լեգենդՙ կապված բանաստեղծ-մտավորական հոր հետ:
Սակայն գրողն այդ հարցում նախապատվությունը տալիս էր մայրական գծին...
Եթե Մահարին կուրորեն նվիրված լիներ հոր հիշատակին, ապա նաՙ Հայ ռամկավար աշակերտական «Վերածնունդ» թերթի խմբագիրը, դուրս չէր գա ռամկավար (արմենական) կուսակցության շարքերից [40], այլ գոնե մինչեւ Հայաստանի խորհրդայնացումը կմնար որպես մեկն այն կուսակցական մոլեռանդներից, որոնցով հարուստ են փոփոխական ժամանակները:
Տասնամյակներ են անցել Սնապյանի հիմնազուրկ տողերից: Շատ բան է փոխվել այդ ընթացքում, բայց նրա մեղայականը դեռ չի հնչել: Կան մարդիկ, որոնք գերադասում են ծանր բեռով անցնել իրենց ճանապարհը մինչեւ վերջ: Հնարավոր է, որ նրանք չեն էլ զգում այդ ծանրությունը...
Ծանոթագրություններ
1. Արամը, Երեւան, 1991, էջ 14-15:
Տաճատ Թէրլէմէզեան (1888-1982), տես` «Այրվող այգեստաններ», Ասք Տասնչորսերորդ:
2. Արմենակ Եկարեան, Յուշեր, Գահիրէ, 1947, էջ 141-142:
Ա. Եկարեան (1870-1925), արմենական գործիչ: Վանի ինքնապաշտպանության ղեկավար:
3. «Արմենիա», Մարսել, 1907, 10 Ապրիլի, թ. 28, էջ 2:
4. «Լուսաբեր», Կահիրէ, 1907, 29 Յունիսի, թ. 386, էջ 2:
5. «Երկրի ձայնը», Թիֆլիս, 1907, 6 Մայիսի, թ. 17, էջ13:
Մահարու ստացած նամակներում նկարագրվում է նրա հոր «հսկայաթափոր հուղարկավորությունը», բերվում են հանգուցյալին նվիրված բանաստեղծություններ եւ երգերի տեքստեր (ԳԱԹ, Մահարու ֆոնդ, թիվ 27):
6. «Ռազմիկ», Ֆիլիպպէ, 1907, 16 Մայիսի, թ. 51, էջ 3:
7. «Ազգ», Բոստոն, 1907, 1 Յունիսի, թ. 7, էջ 2:
8. «Արմենիա», Մարսել, 1907, 12 Հոկտեմբերի, թ. 34, էջ 2:
9. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ Ջերսի, 1907, 5 Յունիսի, թ. 50, էջ 394:
10. «Ազգ», Բոստոն, 1907, 22 Յունիսի, թ. 10, էջ 1:
11. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ Ջերսի, 1907, 1 Յուլիսի, թ. 1, էջ 3:
12. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ Ջերսի, 1907, 11 Դեկտեմբերի, թ. 23, էջ 178:
Ենթադրվում է, որ Բ. Շահումեանը խմբագիր, թարգմանիչ եւ մանկավարժ Ալեքսանդր Տեր-Վարդանյանն է (1878-1962):
13. «Լուսաբեր», Կահիրէ, 1907, 16 Յուլիսի, թ. 393, էջ 1:
Արփիար Արփիարեան (1851-1908), գրող, հրապարագիր, խմբագիր: Հաշված ամիսներ անց նա էլ սպանվեց մեկ այլ հեղափոխական կուսակցության` հնչակյանների կողմից:
14. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ Ջերսի, 1907, 28 Օգոստոսի, թ. 9, էջ 69:
15. «Լուսաբեր», Կահիրէ, 1907, 23 Յուլիսի, թ. 396, էջ 3:
16. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ Ջերսի, 1907, 18 Սեպտեմբերի, թ. 11, էջ 86:
17. «Ռազմիկ», Ֆիլիպպէ, 1907, 4 Օգոստոսի, թ. 74, էջ 2:
18. «Հայրենիք», Բոստոն, 1907, 7 Սեպտեմբերի, թ. 36 (426), էջ 1:
19. «Հայրենիք», Բոստոն, 1907, 14 Սեպտեմբերի, թ. 37 (427), էջ 4:
20. Նույն տեղում, էջ 4:
Գրիգոր Պեոզիկեան (1865-1943), բանաստեղծ, մանկավարժ, արմենական գործիչ: Ուներ Շիկահեր կեղծանունը, բայց հերքման համար ընտրել էր նոր կեղծանուն` խիստ տարածված անուն-ազգանունով:
21. «Ռազմիկ», Ֆիլիպպէ, 1907, 15 Սեպտեմբերի, թ. 85, էջ 3:
22. «Ազգ», Բոստոն, 1907, 21 Սեպտեմբերի, թ. 23, էջ 2:
23. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ Ջերսի, 1907, 25 Սեպտեմբերի, թ. 12, էջ 93, 94:
24. «Ազգ», Բոստոն, 1907, 27 Յուլիսի, թ. 15, էջ 3:
Մաշտոց Փափազեան (1871-1915), խմբագիր, փաստաբան:
25. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ-Ջերսի, 1908, 25 Փետրվարի թ. 38, էջ 3:
26. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ-Ջերսի, 1908, 26 Փետրվարի թ. 34, էջ 3:
27. «Շիրակ», Կահիրէ, 1907, 1 Օգոստոսի, թ. 8, էջ 465:
28. Նույն տեղում, էջ 474-479:
29. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ Ջերսի, 1907, 4 Սեպտեմբերի, թ. 10, էջ 78:
30. «Երիտասարդ Հայաստան», Նիւ-Ջերսի, 1907, 25 Դեկտեմբերի, թ. 25, էջ 198:
«Կ. Խ.» ստորագրությունն անենայն հավանականությամբ պատկանում էր Վանում հայտնի դերասան Կարապետ Աճէմ-Խաչոյեանին: Թղթակցությունն առաջին անգամ շրջանառության մեջ է դրել Վարդան Մաթեւոսեանը, ինչն ազդակ հանդիսացավ մեր սույն ուսումնասիրության:
31. «Լուսաբեր», Կահիրէ, 1908, 7 Մարտի, թ. 492, էջ 1:
32. «Լուսաբեր», Կահիրէ, 1908, 16 Մայիսի, թ. 521, էջ 1:
33. «Լուսաբեր», Կահիրէ, 1908, 30 Ապրիլի, թ. 514, էջ 2:
34. Եկարեան Ա., Յուշեր, Գահիրէ, 1947, էջ 142:
35. Տէր-Մկրտչեան Ե., Գանձեր Վասպուրականի, Բոստոն, 1966, հ. Ա, էջ 499-500:
36. Կէօրկիզեան Ա., Գուրգէն Մահարիի «Այրուող այգեստաններու» մասին, «Նոր օր», Լոս Անջելէս, 1968, 9, 13 փետրուարի, թթ. 10, 11:
37. Եկարեան, Յուշեր, էջ 154:
38. «Սովետական Հայաստան», Եր., 1960, մայիս, թ. 5, էջ 29-30:
39. Պօղոս Սնապեան, Անդրշիրիմեան ձայներ, Պէյրութ, 1960, էջ 88-89:
40. «Վերածնունդ», Եր., 1919, 13 Յուլիսի, թ. 5, էջ 4: