ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԱՆԴԱՍՏԱՆԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՈՒ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ

Ես հիւսեցի զանոնք, գիսակ առ գիսակ,

Տալով խաչին ձեւը Որդւոյդ կարեւեր`

Որուն արիւնն, ամեն Զատկի, սուրբ կրակ,

Մեր ակօսներն են խըմեր:

ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆ

Այսպես է գրել մեր նահատակ մեծ բանաստեղծը, ներկայացնելով ցորենի քաղված առաջին հասկերով բերքի ժողովրդական ընծայումը եկեղեցուն եւ այնտեղ կատարվող առաջին բերքի օրհնությունը, սկսված Հայոց Մեծ եղեռնի դժնդակ օրերին ներքին մի կանխատեսությամբ իրար միահյուսելով Ս. Հարության` Զատիկի խորհուրդը ու ապրիլյան նահատակների հանուն հայության հոգեւոր անդաստանի ու հերկերի լինելության թափած ու ոռոգած արյունը:

Արտերի եւ Անդաստանի օրհնության արարողությունը իր ծիսական տարբեր արտահայտություններով գալիս է վաղնջական ժամանակներից, եւ թե՛ նախաքրիստոնեական շրջանում եւ թե՛ քրիստոնեական, հողագործի համար ունի հոգեւոր խորը բարոյական իմաստ: Օրհնության տարբեր արարողություններով համայնքը ոչ միայն աստվածային բարեհաճություն է հայցել սպասվող բերքի համար, այլեւ ինքը որոշակի պատասխանատվություն ստանձնել այդ բերքի տնօրինման համարՙ խոստանալով բերքից բաժին հանել նաեւ չքավորներին ու կարոտյալներին:

Հանուն հաջող բերքի, երկնքի հետ յուրօրինակ մի ուխտ է հաստատվել, որը հոգեւոր-բարոյական մի նոր վերիմաստավորման է ենթարկվել քրիստոնեության ընդունումից հետո, ուր ծիսական ավանդական հավատալիքները միախառնվել են եկեղեցական արարողություններինՙ ստեղծելով Մայր հող-հողի մշակ-հողի օրհնություն ներդաշնակ այն երրորդությունը, ուր արտերի, դաշտերի եւ այգիների օրհնությունը ուղեկցվել է ոչ միայն եկեղեցական արարողությամբ, այլեւ ժողովրդական ծեսերով ու այս ամենի վրա հիմնված այն աշխարհայացքով, որը գիտատեսական գրականության մեջ անվանվում է ժողովրդական քրիստոնեություն:

Ինչպես որ գյուղատնտեսական աշխատանքներին նախապատրաստվելն էր սկսվում այդ աշխատանքներից շատ առաջ, այնպես էլ հաջող բերքի համար պաշտամունքային արարողությունները սկսվում էին Նոր տարվա Ամանորյա հացի թխմամբ, որի երեսը սերմերով ու պտուղներով ծածկելը հենց խորհրդանշում էր տարվա գալիք բերքի համար առատություն հայցելը:

Սկսվող գարնանային աշխատանքներին անմիջականորեն նախորդում էին Ս.Սարգսի եւ Տյառնընդառաջի տոները: Ս. Սարգսի տոնը որ ուղղակիորեն ապագա բերքի հաջողության հետ է կապվել, հստակորեն ցույց է տալիս այն հանգամանքը, որ Ս.Սարգսի կամ Առաջավորաց պահքը հնում առաջին հերթին բուսական պահք է եղել եւ ոչ ուտելի են համարվել հացահատիկային կուլտուրաները: Ահա այս պատճառով ինչպես որ սովորական պահքը լուծվում է կենդանական կերակուրներով, այնպես էլ Ս. Սարգսի պահքը լուծվել է բուսականով` փոխինդով:

Մեր միջնադարյան անտունիների օրրան Ակնում ստեղծված մի ժողովրդական երգում Ս.Սարգսի անունից ասվում է. «Ով որ հինգ օր ծոմս պահե, առնեմ աջ թեւիս վրա, նետիմ կանաչ արտիս վրա: Ով իմ հինգ օր ծոմս չի պահե, առնեմ ձախ թեւիս վրա, նետիմ չորցած արտիս վրա»: Այսպիսով Ս. Սարգիսը իր պահքը պահողներին խոստանում է առատ բերք:

Տյառնընդառաջի նախաքրիստոնեական տոնը` Տրնդեզը, արդեն ավետում էր հողի տաքանալը եւ գյուղատնտեսական աշխատանքների մոտալուտ սկիզբը: Այս պատճառով է, որ ժողովուրդը ասում է, թե Ջրօրհնեքին պստիկ (փոքր) գոլն (տաքն) է ընկնում, իսկ Տրնդեզին` մեծ գոլը: Համանման ձեւով ասվում է, որ ջրօրհնեքին երբ խաչը ջուրն է իջեցվում եւ մյուռոնը ջրի մեջ հեղվում գետերն են տաքանում, քանի որ Ջրօրհնեքը հնում կատարվում էր գետերի ափին, իսկ Տրնդեզի կրակը վառելիս հողն է տաքանում: Եղանակների բեկման այս ըմբռնումը իր արտացոլումն է գտել նաեւ եկեղեցական Տոնացույցում, ուր Ջրօրհնեքի համար ասվում է. «Օր իջանելոյ արեգական ի ջուրս», այսինքն Ջրօրհնեքը այն օրն է, երբ արեգակը իջնում է, տաքացնում է ջուրը, իսկ Տյառնընդառաջի ժամանակ «Օր իջանելոյ արեւի ի հողս», արեւի հողին իջնելու, տաքացնելու օրը:

Անհրաժեշտ է նշել, որ Ս. Սարգիսն ու Տյառնընդառաջը ըստ էության միեւնույն տոնի երկուսի բաժանված մասերն են եւ երկուսն էլ կապված են պտղաբերության հետ, քանի որ երկուսն էլ հարաբերվում են սիրո` Ս. Սարգսի պարգեւած երջանկության եւ նորապսակների Տրնդեզի կրակի վրայով թռչելու հետ, ինչպես նաեւ այս երկու տոների արդեն ներկայացված գյուղատնտեսական շրջանի հետ: Նույն այս պատճառով է, որ Տրնդեզի կրակի մոխիրը շաղ էին տալիս արտերի մեջ:

Այժմ ներկայացնենք ցանվող ցորենի ժողովրդական ինքնաբուխ օրհնության մի քանի բնորոշ օրինակներ, ըստ ազգագրական նկարագրությունների: Արցախի Վարանդայի գավառում, ինչպես գրում է Երվանդ Լալայանը, երբ արդեն ամեն ինչ պատրաստ էր, սերմնացանը «առնում է սերմնացուն, գնում գյուղի երեցի մոտ, գլխարկը հանում, չոքում, օրհնել է տալիս, բերում, խառնում ամբարում եղած հացահատիկին»: Այնուհետեւ հասնելով դաշտ, նա, «գործը չսկսված, չոքում է Ամենակալի առաջ, սրտաբուխ աղոթում, խնդրում Նրա աջակցությունը, Տիրամոր միջնորդությունը, յուր հատիկն ու բաղդը Նրան հանձնում»:

Ստեփան Լիսիցյանը «Զանգեզուրի հայերը» ուսումնասիրությունում գրում է. «Սերմնացանը սերմը ցրելուց առաջ երկար խաչ էր քաշում երեսը եւ ասում` Տեր Աստված Դու մինը հազար անես»:

Արտերի ժողովրդային այս օրհնությունը թե ինչպիսի խորը հոգեւոր-բարոյական իմաստ է ունեցել, երեւում է հետեւյալ օրինակից:

Գեւորգ Հալաջյանը «Դերսիմի հայերի ազգագրությունը» ուսումնասիրությունում գրում է. «Երբ արտը պատրաստ էր ցանելու, սերմնացանը կտավից պատրաստված հատուկ գոգնոցը կապում, վարի փեշերի ծայրը ձախ ձեռքով բռնում, սերմը գոգնոցն էր լցնում, դեպի արեւելք էր դառնում եւ արեւածագը ողջունելուց հետո, երեք անգամ խաչակնքում էր ու մի բուռ ցորեն դեպ աջ սրսկելով ասում էր.

Այս հողի պաշտպան սուրբի բաժինն ա:

Այս որբին, աղքատին բաժինն ա:

Այս նիսաֆարին (հյուր) բաժինն ա:

Այս տան օջախին պերեքեթին բաժինն ա:

Եվ այսպես շարունակ աջ ու ձախ մի-մի բուռ հացահատիկ սերմանելովՙ տալիս էր հավերի, տան կենդանիների, հողի, ջրի անունները, ու ապա բուռը լիքը ցորենը շաղում դեպի վեր եւ ավելացնում.

Էս էլ արեգակին, լուսնկային, լուսաստղին: Եվ կրկին երեք անգամ խաչակնքում էր ու նոր միայն սկսում կանոնավոր եւ հանդարտ շարժումներով կատարել սերմումը»:

Բերքից բաժին հանելու ընծայման այս ծեսը սերմնացանի սերմանելուց հետո կատարում էր հնձվորը հնձից առաջ: Դերսիմում, ինչպես գրում է Գ. Հալաջյանը` «Երբ ամեն ինչ կարգին էր եւ քաղվորը պատրաստ, հունճին ձայնում էր.

- Հունձը` արտից, խուրձը` կալից, ցորենը` համբարից, լավաշը` տաշտից, հյուրը տնից անպակաս լինի: Քաղվորն ի քաղ»:

Հնձվորի եւ սերմնացանի այս խոսքերը միայն ծիսական ընդունված բանաձեւեր չէին, այլեւ կյանքի բարոյական սկզբունքներ, որոնք արտահայտվում էին ոչ միայն գյուղական հասարակության ներսում, այլեւ հենց դաշտում` արտերի չհնձված եզրերի, խաղողի չքաղված մի քանի վազերի, ծառերի մի քանի ճյուղերին թողնված բերքի միջոցով: Թռչունների, գազանների եւ կարոտյալների համար թողնված այս բերքից օգտվելը անվանվում էր ճռաքաղ` ճռերը քաղել: Ճըռ էր անվանվում դաշտում ուղղահայաց գծով ակոսված ու ցանված շարքերից յուրաքանչյուրը: Ճռաքաղի համար թողնում էին արտերի, դաշտերի եւ այգիների ճանապարհի եզրին գտնվող եզրագիծը, որպեսզի ճանապարհով անցնողները եւ կարոտյալները ներս չմտնեն, այլ քաղեն իրենց համար ճանապարհի եզրին թողնվածը:

Ժողովրդական ըմբռնմամբ պատժվում եւ այս կյանքից հողից բացի ոչինչ չէին տանում նրանք, ովքեր ոչ թե սերմանում էին բաց բռներով, այլ բռները փակած, մի ճիռ իսկ չէին թողնում կարոտյալներին: Ժողովուրդը ստեղծել է ճռաքաղային նման ավանդությունների գեղեցիկ մի շարք, որից բերենք միայն բնորոշ մի օրինակ:

Ինչպես գրում է Գարեգին Սրվանձտյանցը, Վանից հյուսիս գտնվում է Շեղջա դար (բլուր) անվանվող հողային բլուրը, որի համար ժողովրդական ավանդությամբ ասվում է, որ շեղջերի այս բլուրը մի ժլատ կալվածատիրոջ ցորենի շեղջն է եղել, ով ոչ միայն բաժին չի հանում աղքատներին, այլեւ անգամ քարերով հարվածում է ցորենի շեղջերին մոտեցող արտույտներին: Աստված, պատժելով նրան իր ժլատության համար, ցորենի շեղջակույտը դարձնում է հողե շեղջակույտի մի բլուր` այս մարդու հետ միասին:

Հողի ժողովրդական այս օրհնության եւ բերքից բաժին հանելու դարավոր բարոյական կարգի բանաստեղծական գեղեցիկ եւ ընդհանրացված արտահայտությունն է Դանիել Վարուժանի «Հացին երգը» շարքը, որը հեղինակը չհասցրեց վերջնականորեն ամբողջացնել, քանի որ ընկավ Հայոց Մեծ Եղեռնի ճամփաներին:

«Հացին երգը» շարքը ներկայացնում է հողի մշակումից մինչեւ բերքահավաք ձգվող տարեկան ընթացքը քսանինը բանաստեղծություններով: Շարքի վեցերորդ` «Ցան» բանաստեղծությունում նկատի ունենալով սերմնացանի ցորենի առաջին բռները որպես կարոտյալներին ընծայում հերկը նետելը, Վարուժանը գրում է, որ բուռ առ բուռ նետվող այդ հատիկներին սպասում եւ ապագա բերքի համար Աստծուն են դիմում նաեւ աղքատները, եւ մաղթում է, որ սերմնացանը լիաբուռն ցանի ընծայումի այդ հատիկները.

Մշա՛կ, ցանէ՜. յանուն նօթի թշուառին

Թող գոգնոցէդ կէս չելլէ ափըդ բնաւ.

Աղքատ մ՚այսօր ճըրագին մէջ տաճարին

Վաղուան հունձքիդ համար վերջին ձէթը դրաւ:

Բերքի առատ լինելու համար արտերը օրհնելու եւ ցանքերը երաշտից ու կարկուտից պաշտպանելու համար Հայոց եկեղեցին երկու առանձին արարողությունների կանոններ է սահմանել: Նրանցից առաջինը անվանվում է «Կանոն օրհնելոյ զարտորայս` զսերմանիս, զարմտիս, զշեղջ, զկալ, զայգի եւ զհնձան» (Կանոն արտերը օրհնելու` սերմերը, արմատները, շեղջը, կալը, այգին եւ հնձանը), իսկ երկրորդը` «Կանոն վասն երաշտի» (Կանոն երաշտի համար):

Եկեղեցական յուրաքանչյուր կանոն կազմված է Աստվածաշնչային համապատասխան ընթերցվածներից, շարականներից եւ աղոթքներից: Պայմանավորված այն հանգամանքով, թե ինչ հարցի եւ խորհրդի է նվիրված այդ կանոնը, ընտրվում են համապատասխան հատվածներ Աստվածաշնչից, ինչպես նաեւ համաբնույթ շարականներ: Համանման ձեւով արտերի օրհնությանը նվիրված կանոնի սկզբում բերված է «Առակաց գրքի» հետեւյալ հատվածը. «Պատվիր Տիրոջը քո արդար վաստակից եւ քո արդար բերքից պտուղ հասցրու Նրան, որպեսզի քո շտեմարանները լցվեն առատ ցորենով, եւ քո հնձաններն ավելի հորդ գինի բխեն» (Առակ. Գ 9-10):

Բերքի հետ կապված աստվածաշնչային նման մի քանի ընթերցվածներին այնուհետեւ հաջորդում է այս կանոնիՙ առ Աստված ուղղված ծավալուն աղոթքը, որում նաեւ ասվում է. «Օհնի՛ր, Տեր, բերքը մեր երկրի, արտի եւ այգու, ծառի եւ բույսի: Օրհնիր Տեր, սերմերը մեր սերմանողներով հանդերձ, որովհետեւ առատ ես Քո պարգեւներում: Սերմանողներին սերմ ես տալիս եւ հաց` կերակուր մարդկանց: Աղաչում եմ Քեզ` զորությունների թագավոր` Աստված, Աստված մեր, որ Քո խնամքով պարարտությամբ լցնում ես դաշտերն ու լեռները, նայիր մեր սերմանվող սերմերին, որ կարող ես առանց հատիկի հասկ շնորհել եւ առանց կերակրի կշտացնել քաղցածներին: Շնորհիր, Տեր, Քո առատ ողորմությունը եւ աճեցրու Քո ծառաների աշխատանքի արդյունքը կյանքի կարիքների համար, որովհետեւ բոլորի աչքերը հույսով առ Քեզ են ուղղված եւ Դու ես նրանց կերակուր տալիս»:

Առավել տարածված է երաշտի համար կանոնը, որը կատարվել է բոլոր երաշտ տարիներին: Ընդ որում այս կանոնը հաճախ միախառնվել է երաշտի ժամանակ անձրեւ բերելու ժողովրդական արարողությանը, որն անվանվել է թափոր կատարել: Երաշտի այս թափորի ժամանակ կանայք քահանայի ուղեկցությամբ, խաչով ու խաչվառով, երգ ու աղոթքով գութան էին վարում գետի երաշտից չորացած հունում, որպեսզի շարժեն երկնքի գութը:

Եկեղեցական կանոնի աղոթքում էլ ասվում է. «Եվ այժմ աղաչում ենք Քեզ, Քո անձրեւը առաքիր նրանց, ովքեր կարիքն ունեն եւ խնդրում են Քեզնից:

Ուրախ արա երկրի երեսը հանուն Քո ժողովրդի եւ տղաների համար, ովքեր Քեզնից ակնկալում են կերակուր տալ անասուններին եւ բոլոր կենդանիներին»:

Այս կանոնի վերջում կատարվում է Անդաստանի արարողությունը: Անդաստան բառի արմատը անդն է` հանդն, որն այստեղ ունի արտ եւ դաշտ իմաստները:

Ի տարբերություն սակայն երաշտի համար կանոնի, որը կատարվում է միայն երաշտի ժամանակ եւ հիմնականում դաշտերում, Անդաստանը արդեն մի արարողություն է, որը, լինելով արտերի օրհնության ժողովրդական արարողության եկեղեցական համարժեքը, կատարվում է Ծաղկազարդից` գյուղատնտեսական աշխատանքների սկսվելուց մինչեւ Խաչվերաց` աշնանային բերքահավաք ընկած շրջանում:

Անդաստանիՙ որպես դաշտերի եւ այգիների օրհնություն եւ նրա կապը բերքի հետ, հոգեւոր գեղեցիկ անդրադարձմամբ լավագույնս արտահայտվել է Տիրամոր Վերափոխման տոնին կատարվող խաղողօրհնեքի արարողության ժամանակ: Ինչպես գրում է Վահան վարդապետ Տեր-Մինասյանը, այգում քահանան կտրելով խաղողի ողկույզը եւ այն պահելով ի տես ժողովրդյան, ասում էր. «Երկնքի լույս թուխ-մանուկներեն ցողված են այս մեր այգիներուն ողկույզները: Աստված օրհնեց մեր այգիները Նոյի տապանով, Մովսեսի տապանակով, Քրիստոսի Սուրբ Խաչով, Աստվածածնի արցունքով, Լուսավորչի լույս հավատով»: Ապա կատարվում էր Անդաստանի արարողությունը:

Ինչպես ասացինք, Անդաստանի ժամանակ օրհնվում են աշխարհի չորս կողմերը: Անդաստանի ժողովրդական ու հոգեւոր արարողությունների միահյուսման եւ բանաստեղծորեն արտահայտման լավագույն օրինակը դարձյալ գտնում ենք Վարուժանի «Անդաստան» բանաստեղծությունում, որը թեեւ տեղ չի գտել «Հացին երգը» շարքում, սակայն սերտորեն կապված է նրա հետ:

Անդաստանի արարողությունն սկսվում է աշխարհի Արեւելյան կողմի օրհնությամբ, քանի որ Արեւելքում, ինչպես ասվում է «Աստվածաշնչում», դրախտն է, ու նաեւ Հայոց աշխարհն է Արեւելքում, որի համար առաջին այս օրհնությունում ասվում է. «Օրհնեսցի եւ պահպանեսցի եւ նախախնամեալ պահեսցի Արեւելեան կողմն աշխարհիս եւ Հայրապետութիւն Հայոց»:

Հայ ժողովրդի համար քանի որ մեծագույն երազանք է եղել խաղաղ ապրելը, ուստի Վարուժանը աշխարհի արեւելյան կողմին մաղթում է խաղաղություն եւ որ Հայոց եկեղեցու զանգակները օրհներգություն տարածեն եւ ոչ թե ջարդն ու կոտորածը գուժեն, ինչպես Ռուբեն Սեւակի «Զանգակներ» բանաստեղծությունում է: Վարուժանը գրում է.

Արեւելեան կողմն աշխարհի

Խաղաղութիւն թող ըլլայ...

Ո՛չ արիւններ, քրիտինք հոսին

Լայն երակին մէջ ակօսին.

Ու երբ հընչէ կոչնակն ամէն գիւղակի`

Օրհներգութիւ՛ն թող ըլլայ:

Մեր եկեղեցու ազգային-քաղաքական որոնումներում Արեւմուտքը քանի որ նույնացվել է Արեւմուտքի քրիստոնյա տերությունների հետ, ուստի Անդաստանի արարողության արեւմտյան կողմի օրհնությունում ասվում է` «Արեւմտեան կողմն աշխարհիս եւ թագաւորութիւն քրիստոնէից»:

Վարուժանը սակայն Անդաստանի արարողությունը շարունակելով ներկայացնել որպես բերքի եւ պտղաբերության հավաքական մի արտահայտություն, գրում է.

Արեւմտեան կողմն աշխարհի

Բերրիութիւն թող ըլլայ...

«Հացին երգը» շարքին ու Անդաստանի խորհրդին համահունչ ձեւով Վարուժանը այս բանաստեղծությունը ավարտում է հետեւյալ տողերով.

Ու երբ թըխեն հարսերը հացը բարի`

Սիրերգութիւն թող ըլլայ:

Արտերի եւ Անդաստանի օրհնությունը ոչ միայն բերքի եւ առատության, այլեւ Հայոց աշխարհի դաշտերի ազատության օրհնություն է մեկնաբանում հայ ազատագրական պայքարի մեծ երգիչ Ռափայել Պատկանյանը 1879 թ. գրված «Նոր տարի» բանաստեղծությունում.

Երնե՜կ, թե այս Նոր տարին

Ազատ շընչեր Հայաստան,

Եվ շուրջ Մասիս մեր սարին

Փայլեին արտ-անդաստան: