ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ՀԱՅ ՆՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ԷՋԸ ԵՎ «ՀՆԴԿԱՀԱՅՔ» ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՏԵՐ ԽՈՐԵՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ, Հնդկահայոց հոգեւոր հովիվ

Հայ ժողովրդի համար դարեր շարունակ ազգապահպան ու եկեղեցապահպան մեծ նշանակություն է ունեցել նվիրակությունը: Նվիրակներն այն հոգեւորականներն էին, ովքեր հայ ժողովրդի հոգեւոր կենտրոն Սուրբ Էջմիածնից գաղթաշխարհի հայությանն էին տանում նորաօծ Սրբալույս Մյուռոնը եւ Հայոց հայրապետի օրհնության կոնդակը: Նրանք գաղթաշխարհի հայությանը պատմում էին հայրենի երկրի մասին, որ թեեւ առկա դժնդակ պայմաններին կա եւ կանգուն է Հայոց աշխարհը նվիրական իր սրբություններով օծուն:

Եկեղեցում հավաքվում էր ժողովուրդը, նվիրակը ընթերցում էր հայրապետական կոնդակը, ոգեշունչ խոսքով դիմում հավաքվածներին, ովքեր ի շինություն եւ պայծառություն հայ ժողովրդի հոգեւոր կենտրոնի, կատարում էին իրենց նվիրաբերությունը: Այստեղից էլ առաջացել է նվիրակ բառը: Այն մի կողմից նշանակում է հայրենի երկրի նվիրական հիշատակները ներկայացնող եւ մյուս կողմից ՙ գաղթաշխարհի հայության հոգեւոր տուրքի եւ նվերի ընդունող ու եկեղեցուն փոխանցող:

Նվիրակները վտանգալից ճանապարհորդություններով էին հասնում իրենց նվիրակության հեռավոր վայրերը եւ իրենց անցած ճանապարհը նկարագրում իրենց գրած ուղեգրություններում, որտեղից էլ առաջ է եկել նվիրակական գրականություն հասկացությունը:

Իր հեռավորության, ազգային կապվածության ու հնդկահայության հասած բարձր դիրքի շնորհիվ առանձնակիորեն էր կարեւորվում հատկապես հնդկահայ նվիրակությունը, եւ Մայր Աթոռի նվիրակները այնտեղ գտնում էին ջերմ ընդունելություն եւ աջակցություն, ուստի պատահական չէ, որ Հայոց եկեղեցու պատմության վերջին նվիրակությունը, որը տեղի ունեցավ 1916 թ., դարձյալ ընտրված էր Հնդկաստանը: Հայոց Մեծ եղեռնից հետո, երբ տարբեր երկրներում գտնվող հայությունը սկսեց հանգանակություն կազմակերպել արեւմտահայության փրկված բեկորների համար, որպեսզի յաթաղանից խույս տված գաղթականները այժմ էլ սովի ու հիվանդությունների զոհը չդառնան, Գեւորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը որոշում է որպես հայրապետական նվիրակ Հնդկաստան ուղարկել Եգիպտոսի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանին, որ արդեն իսկ կազմակերպել էր Եգիպտոս հասնող գաղթականությանը պատսպարելու եւ նրանց համար հանգանակություն կազմակերպելու գործը:

Գեւորգ Ե Սուրենյանցը 1916 թ. ապրիլի 29-ի թվակիր հմր. 900 կոնդակով Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանին նշանակում է հայրապետական նվիրակ Հնդկաստանում: Հայրապետական կոնդակում այս մասին ասվում է, որ նորանշանակ նվիրակը Եգիպտոսից պետք է անցնի Սուդան, այնտեղից Հնդկաստան եւ, եթե հարկ լինի, նաեւ Պարսկաստանՙ հոգեւոր այցելություն տալու «ցրուեալ եւ վտարանդի հօտին մերոյ ըստ յատուկ հրահանգութեան որ ի մէնջ որպէս ներկայացուցիչ եւ նուիրակ»:

Նույն այս կոնդակում հնդկահայությանը ուղղված խոսքում ասում է, որ եկող նվիրակը կներկայացնի տիրող վիճակը: Ապա հորդորում է սիրով լսել նվիրակին եւ օգնության ձեռք մեկնել «առ ի վերստին շինել զհայրենեացն մեր աւէր» [1]: Քաջագիտակ լինելով, որ հնդկահայությունը մեծապես կորցրել է մայրենի լեզուն, եգիպտահայոց առաջնորդը Հայրապետական կոնդակը անգլերեն է թարգմանել տալիս եւ տպագրում հայերենՙ զուգահեռ զետեղելով եւ Ս. Էջմիածնի նկարը եւ «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը:

Հաջորդՙ հմր. 901 կոնդակն էլ ուղղելով եգիպտահայությանը, նրանց տեղյակ է պահում Թորգոմ սրբազանին Հնդկաստան նվիրակ ուղարկելու մասին, եւ որ այդ նվիրակությունը կարող է լինել «ամիսս երկու եւ թերեւս առաւել եւս» [2], եւ իսկապես, այս նվիրակությունը տեւում է ոչ թե երկու ամիս, այլ մեկ տարուց ավելի:

Այն նախ սկսվում է որոշակի ուշացումով, որովհետեւ ընթացող պատերազմի պատճառով հայրապետական կոնդակը հուլիսին նոր է Եգիպտոս հասնում, որից հետո էլ անգլիական իշխանությունները Հնդկաստան մեկնելու թույլտվությունը տալիս են սեպտեմբերի վերջին: Անգլիական իշխանությունները նաեւ դիմում են Հոլանդիայի ներկայացուցչությանը, որպեսզի նրանք թույլատրեն, որ Թորգոմ սրբազանը իրավունք ունենա մուտք գործելու նաեւ Ճավա եւ Սումատրա կղզիները:

Հրաժեշտի առաջնորդական Ս. Պատարագ մատուցելով նոյեմբերի 19-ին` նույն ամսվա 29-ին Կահիրեից մեկնում է Պորտ Սայիդ նավահանգիստ, որտեղից էլ սկսվում է նավով նրա ուղեւորությունը:

Հայ նվիրակության պատմության այս վերջին էջը նշանավորվում է նաեւ հայ նվիրակական գրականության եւս մեկ արժեքավոր ստեղծագործությամբՙ Թորգոմ արք. Գուշակյանի «Հնդկահայքով » (Երուսաղեմ, 1941 թ., 382 էջ ), որը ուղեգրական նկարագրությունն է նրա նվիրակության գործունեության եւ ներկայացնում է այն վայրերրը, որոնցով անցել է: «Հնդկահայքը» գրվել է ուղեւորության ընթացքում հատված առ հատվածՙ անցնող ճանապարհորդության անմիջական տպավորության ներքո:

Այս գրքում որոշակի մշակված հարցակարգով է ներկայացվում յուրաքանչյուր բնակավայրՙ տեղի եկեղեցու եւ համայնքի պատմությամբ, ինչպես նաեւ թե ինչպես էր վիճակը եւ որքան հայ կար իր այցելության ժամանակ, ազգային եկեղեցական ինչ հաստատություններ ու կազմակերպություններ էին գործում այդտեղ:

Միաժամանակ անհրաժեշտ է նշել, որ «Հնդկահայքը» ավելին է, քան նկարագրական ուղեգրությունը: Այն նաեւ պատմահամեմատական բնույթի մի ուսումնասիրություն է, ուր հայկական մի շարք սովորություններ եւ արարաողություններ զուգահեռի մեջ են դիտվում Հնդկական թերակղզուն բնորոշ ընդհանուր միջավայրի եւ այստեղ ապրող ժողովուրդների ազգագրական բնորոշ հատկանիշների հետ: Այս առումով բավականին հետաքրքրական է այն զուգահեռը, որ անց է կացվում հին հայկական հեթանոսական անցյալի եւ Հնդկաստանի մի շարք ժողովրդական հավատալիքների եւ տոների միջեւ:

Տեսնելով Հնդկաստանում բնակվող զրադաշտական պարսիկներին, մտովի փոխադրվում է հինգերորդ դար եւ թվում է, թե վերակենդանացել են Վարդանանց շրջանի մոգերն իրենց կրակարաններով: Ինչպես ինքն է գրում գեղարվեստական մի ներշնչանքով. «Իմ վրայ սարսուռ ազդեցին Յազկերտեան յիշատակներու վերազարթումովՙ սպիտակազգեստ եւ խոժոռադէմ մոգերը, որոնցմէ երեքը տեսայ օր մը, նստած ատրուշանի մը սեմին վրայ» [3]:

Ուսումնասիրելով հնդկահայոց պատմությունը ասում է, որ նշանավոր այս գաղութի հիմքը կազմող Ջուղայի հայությունը գալով այս ափերը, սերնդից սերունդ ազգային արժեքների փոխանցման ճանապարհին աստիճանաբար կորցրել է մայրենի լեզուն ու ազգային ավանդույթները, եւ հայության հետ կապող վերջին օղակը մնացել է եկեղեցին:

«Արարատ» ամսագրի 1917 թ. հունվարի համարում տպագրված մի հաղորդագրությունից տեղեկանում ենք, որ Պորտ Սայիդից նա ուղեւորվում է Բոմբեյ, ուր բնակվում էին 40 հայեր [4]: Բոմբեյը (այժմ Մումբայ) նավահանգստային այն առաջին կետն էր, որտեղից պարսկահայերը տարածվում էին Հնդկական թերակղզու տարբեր կողմերը:

Ինչպես որ միջնադարում նվիրակների գործը միայն Հայրապետական Աթոռի համար հոգեւոր տուրքը հավաքելը չէր, այլեւ գաղթաշխարհի հայությանը Ս. Էջմիածնի ու Հայրենիքի հետ կապելը, այնպես էլ Թորգոմ սրբազանը հնդկահայ միջավայրում արեւմտահայ գաղթականության համար հանգանակություն կազմակերպելուց բացի իր ոգեշունչ խոսքով ոգեւորում է ժողովրդին, կոչ անում կապված մնալ ազգությանը եւ եկեղեցուն:

Ասվածի լավագույն հավաստումն է հետեւյալ օրինակը: Բոմբեյից Սրբազանը ուղեւորվում է Հնդկաստանի հյուսիս-արեւմուտքում գտնվող Էրինբուր քաղաքը, ուր ապրում էին 165 հայեր եւ տարբեր ազգությունների պատկանող քրիստոնյաներ: Այս քաղաքում դեկտեմբերի 24-ին կազմակերպված արարողության ժամանակ Ս. Հաղորդություն է տալիս բոլոր ներկաներին եւ ապա ուղեւորվում Մադրաս, որտեղ եւ դիմավորում է Նոր տարին եւ մատուցում Ս. Ծննդյան պատարագը եւ քարոզում տեղի 500-600 հոգի կազմող հայությանը:

Գուշակյանի համար շատ ավելի հեշտ կլիներ Բոմբեյից միանգամից Մադրաս գնալը, սակայն նա ճանապարհից զգալիորեն շեղվելով վտանգալից մի ճանապարհորդություն է կատարումՙ նախ Էրինբուր, հետեւյալ երկու պատճառներով: Նախՙ որովհետեւ ցանկանում է այցելություն տալ տեղի թեկուզ սակավաթիվ հայությանը, որպեսզի որեւէ հայ դուրս չմնա հայրապետական նվիրակի ուղեւորության շրջագծից: Երկրորդՙ տեղեկանալով, որ այս քաղաքի մոտ գտնվող ռազմական մի ճամբարում պահվում են թուրքական բանակից այստեղ բերված հայ ռազմագերիներ, ցանկանում է հովվական այցելություն տալ նաեւ նրանց եւ նոր մեկնել Մադրաս:

Այս ճամբարում հայ գերիներից բացի պահվում էին նաեւ ուղղափառ եւ կաթոլիկ եկեղեցիներին դավանող տարբեր ազգերի քրիստոնյաներ, եւ Թորգոմ արքեպիսկոպոսը այստեղ տեսնում է, թե ինչպես Տիրամոր եւ Խաչելության պատկերների կողքին դրված էին նաեւ Լուսավորչի, Ոսկեբերանի ու Անտոն Անապատականի նկարները, որոնք ունեին մակագրություններ երեք լեզուներով: Այս հանգամանքը նրան մղում է հետեւյալ խորհրդածությանը. «Երեք լեզուեան վերտառութիւններով, տեսակ մը առաջին դարերու հին եկեղեցի կարծես, ուր բոլոր ազգերը միասին կը կատարէին իրենց պաշտամունքը» [5]: Այս խոսքերով ցանկանում էր ընդգծել, որ գերությունը ջնջել էր դավանական պատկանելությունը եւ թողել էր միայն ընդհանուր քրիստոնեականը, որին էին դիմում այս ճամբարի վտանգվածներն ու կարոտյալները:

Մադրասից մեկնում է Կալկաթա: Ինչպես որ այդ շրջանում արդեն հնդկահայ համայնքի կենտրոնը դարձել էր Կալկաթան, այնպես էլ Թորգոմ Սրբազանն է իր գործունեությունը կենտրոնացնում այստեղ` ծրագրելով այս քաղաքը դարձնել ստեղծվելիք Հնդկահայոց թեմի կենտրոնը:

Քանի որ Մադրասն ու Կալկաթան են եղել հնդկահայության երկու գլխավոր կենտրոնները թե՛ թվով եւ թե պատմական անցյալի նշանակալիությամբ, ուստի «Հնդկահայքի» երկու գլխավոր բաժինները նվիրված են այս երկու քաղաքներին: Անհրաժեշտ է նաեւ նշել, որ Կալկաթայով է ավարտվում «Հնդկահայքի» այն մասը, որը տպագրվել է հեղինակի կենդանության օրոք: Մնացյալ մասը, նրա գրառումները ի մի բերելովՙ ի հիշատակ իրենց սիրելի եւ երանաշնորհ պատրիարքի, հրատարակել է Երուսաղեմի միաբանությունը:

Մադրասի եւ Կալկաթայի մասին նաեւ առանձնակի հուզումով է գրում, որովհետեւ այս երկու քաղաքները հնդկահայության երբեմնի փառքի խորհրդանիշներն էին, եւ նրանց անցյալի համապատկերում առավել նկատելի էր իր այցելության ժամանակ գնալով ավելի ու ավելի ցայտուն դարձող նահանջը:

Գուշակյանը ծանր տպավորություններով է թե՛ Մադրաս մտնում եւ թե՛ այնտեղից ելնում: Եկեղեցի մուտք գործելիսՙ այնտեղ, որպես համայնքային կյանքի մանրակերտում, տեսնում է հայությանՙ գնալով ավելի նկատելի դարձող նահանջը այս քաղաքում: Բարեողջույնի հնչող զանգակն անգամ տխուր խորհրդածությունների է առաջնորդում, որովհետեւ հրավերի ղողանջները այլեւս հայությամբ չեն լցնում շքեղաշուք այս եկեղեցին. «Ու երբ ներս կը մտնեք հինաւուրց փոքրիկ սիրուն տաճարէն, մինչեւ եռայարկ զանգակատան ծայրէնՙ Մատրասի հինգ հայ ընտանիքները աղօթքի հրաւիրող վեց բամբ ու գոռ զանգակներըՙ ամէնքն ալ այժմ «մեռելոց ողբակ» իրենց ղօղանջին տխրասարսուռ ալիքը կը տարածեն պրահմին ժամկոչին շարժած քրտնամած պարանին տատանումներուն հետ, սիրտս կը լեցուի յուզմամբ, հնդկահայութեան «Փառաց մայր» այս նախկին կենսալից ոստանին եւ հայկական մտածումի եւ գործունէութեան երբեմնի հրատապ վառարանին յուշքը վերանորոգելով մէջս» [6]:

Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանը Կալկաթայից ապրիլի երկուսին մեկնում է Ռանգուն, ուր հասնում է Ս. Զատիկին նախորդող կիրակինՙ Ծաղկազարդին: Թորգոմ սրբազանի այցելության ժամանակ Ռանգունում բնակվում էին 45 տուն հայեր: Այստեղից նա գնում է Սինգապուր, ապա Ճավայի մայրաքաղաք Բաթավիա:

Նույն այս ճանապարհով նա սեպտեմբերի 26-ին ետ է վերադառնում Կալկաթա, որտեղ վարակվում է ժանտախտով, բուժվելուց հետո 1918 թ. փետրվարի 17-ին կազկակերպում է համայնքային հրաժեշտի ճաշկերույթ եւ վերադառնում է Եգիպտոս, Պորտ Սայիդՙ հասնելով 1918 թ. մարտի 24-ին:

Այսպիսով, նախատեսված երկու ամսվա փոխարեն այս ճանապարհորդությունը տեւում է 14 ամիս եւ այս տասնչորս ամիսների ընթացքում Հնդկական թերակղզու մոտ երեք հազար հայության շրջանակում Թորգոմ սրբազանը հանգանակում է 45.000 անգլիական ոսկի, որից 16.000 հատկացնում է Կովկասում հանգրվանած հայ գաղթականությանը, մնացյալըՙ Կալկաթայի մարդասիրական ճեմարանին, Ջուղայի կարոտյալներին եւ ՀԲԸՄ-ին:

Այսպիսով, Թոգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանի` որպես հայրապետական նվիրակի այցելությունը հնդկահայությանը կարեւորվեց երիցս.

Ա. Նվիրակությամբ հանգանակված միջոցների:

Բ. Հոգեւոր մի նոր խրախույս դարձավ հնդկահայ համայնքի համար:

Գ. Գիտա-գրական, քանի որ այս ուղեւորությունը ծնունդ տվեց «Հնդկահայքին», որը այս նշանավոր գաղութի փաստագրական նկարագրությունն էՙ կատարված քսաներորդ դարի երկրորդ տասնամյակում:

«Հնդկահայքն» էլ իր հերթին կարեւորվում է ե՛ւ որպես նվիրական գրականության ե՛ւ որպես միջնադարյան ուղեգրությունների ավանդների շարունակություն:

Երկրորդՙ այստեղ ամբարված ահռելի փաստագրական նյութով, որն առանձնակիորեն է կարեւորվում հատկապես «Հնդկահայքի», երրորդՙ Սրբազանի կենդանության օրոք լույս չտեսած մասում, որովհետեւ փաստագրական-սկզբնաղբյուրային առումով այստեղ ներկայացվում են հնդկահայ այն համայնքները, որոնց մասին ի տարբերություն Մադրասի եւ Կալկաթայի, անհամեմատ քիչ է գրվել եւ «Հնդկահայքում» վկայակոչված մի շարք արձանագրություններ եւ պատմական վկայություններ չեն պահպանվել, որի համար «Հնդկահայքը» դարձել է սկզբնաղբյուրը, եւ մի շարք գործեր վկայակոչվում են այստեղից եւ որպես աղբյուր վկայակոչվում է հենց այս գործը:

Հիշյալ գրքին վերաբերող եւս մի շարք գիտական արժանիքներ կարելի է մատնանշել: «Հնդկահայքի» գլխավոր արժանիքը, սակայն, կարծում ենք, այստեղ արծարծված ազգային-եկեղեցական հարցադրումներում է:

Գուշակյանը քանիցս հատուկ անդրադարձել է այն հարցին, թե ինչ միջոցներ պետք է ձեռնարկել հնդկահայ համայնքի ապագան եւ կենսունակությունը ապահովելու, ինչպես նաեւ տեղի եկեղեցական կառույցը առավել արդյունավետ դարձնելու համար: Այս հարցերի վերաբերյալ նրա հայտնած կարծիքները ոչ միայն չեն կորցրել իրենց այժմեականությունը, այլեւ ավելինՙ այդ հարցադրումները այսօր ավելի քան հրատապ են եւ վերաբերում են ոչ միայն հնդկահայությանը, այլեւ Սփյուռքի ավանդական մեր այն հին պատմական գաղութներին, որոնք արտաքին ներարկում չստանալով, կղզիացել են եւ հայկականության զգալի կորուստներ ունեցել:

Ամբողջական մի հայեցակարգ ներկայացնող այս հարցադրումներին կանդրադառնանք առանձին մի հրապարակմամբ, իսկ այստեղ որպես այդ հարցադրումների արդիականության եւ համասփյուռքյան ընդգրկման համատեքստում բերենք հայ գաղթաշխարհի մեկ այլ նշանավոր հոգեւորականիՙ Արտավազդ արքեպիսկոպոս Սյուրմեյանիՙ «Հնդկահայքի» հրատարակության առիթով գրված հետեւյալ տողերը. «Այն առաջին ակնարկով կը կարծուի ըլալ ուղեւորի օրագրական տպաւորութիւններ միայն, բայց քանի կը խորանայ ընթերցողը, անոր իւրաքանչիւր էջերուն վրայ կը լսէ իր ազգային ապագային համար նախանձախնդիր եւ իր սիրելի եկեղեցիին պահպանութեանը մասին ամէն ժամանակ եւ ամէն առիթով խորհող ազնիւ հոգիի մը քնարին ձայնը» [7]:

1 «Արարատ», 1916 , էջ 166-168:

2 Նույն տեղում, էջ 169-170:

3 Նույն տեղում, էջ 20:

4 «Արարատ», 1917 , էջ 46-47:

5 Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյան, Հնդկահայք, էջ 32:

6 Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյան, Հնդկահայք, էջ 110:

7 «Սիոն», Երուսաղեմ, 1941, մայիս, էջ 123: