[201200210.jpg]
2011-ի աշնանն ԱՄՆ-ում անցկացրածս ամիսներին տնային ընթերցանությանս գիրքը եղավ Գուստավ Ֆլոբերի նամականու ծավալուն հատորը: Կարդում էի եւ... մտովի զրուցում Կարպիս Սուրենյանի հետ: Մեր բանավոր զրույցներում եւ նրա գրավոր խոսքում բազմիցս լսել ու կարդացել էի այդ նամակների, դրանց գրական մեծ արժեքի մասին: Նմանապես ավագ բարեկամիս հետ իմ ծանոթության պատմությունը ոչ անմիջականորեն առնչվում է այդ նամականիին, քանի որ, «Գարուն» ամսագրում կարդալով իմ գրությունը հայազգի անգլիական գրող Համիլթոն Այդեի մասին, Սուրենյանն արձագանքեց մի հոդվածովՙ հիշելով, որ վերջինիս հետ նամակագրություն է ունեցել Ֆլոբերը...
Եվ այդպես, ընթերցանության պահերին եւ հետո, հիմնականում անքուն գիշերներիս հաճախ մտովի զրուցում էի իմ սիրելի գրողի եւ ավագ բարեկամի հետ, մինչեւ որ մի օր Համացանցից իմացա նրա անդարձ հեռացման լուրը... Մինչդեռ ինչեր ունեինք խոսելիք ֆլոբերյան նամակագրության մասին, սիրելի պարոն Կարպիս: Պիտի նախ հայտնեի Ձեզ երախտագիտությունս, որ Ձեր շնորհիվ իմացա համաշխարհային նամակագրական այդ ընտիր էջերի մասին: Պիտի տպավորություններս կիսեի Ձեզ հետՙ հույս ունենալով, որ մեծ մասամբ կլինենք համամիտ: Պիտի ասեի, որ այդ նամակներում ամփոփված են մարդկային հոգու բոլոր դրական եւ բացասական զգացումներն իրենց ողջ նրբերանգներով: Պիտի ասեի, որ 19-րդ դարի ողջ Ֆրանսիան ներկա է այդ էջերումՙ իր պատմությամբ, մշակույթով, առօրյայով: Պիտի հաստատեի, որ այդ նամականին զարգացրել ու բյուրեղացրել է արձակի մեծ վարպետի ոճն ու խոսքը, նախքան նա կգրեր «Տիկին Բովարին» եւ իր մյուս նշանավոր երկերը: Պիտի զարմանքս հայտնեի, թե սեռայնապես որքա՛ն մտասեւեռված է եղել Ֆլոբերըՙ իր բաց, պոռնկագրության աստիճանի հասնող մտքերով ու պատկերներով: Պիտի հիշեի նրա հումորը, որ մե՛րթ չարաճճի է, մե՛րթ սպանող: Եվ իհարկե, որպես հայ ու հայագետ, պիտի ասեի, որ անգամ ա՛յդ էջերում, Արեւելքից գրված նամակներում մեկից ավելի անգամ հիշատակված գտա հայն ու հայկականը...
Երեւանում թերեւս միայն նրա, համաշխարհային դասական մշակույթը խորապես մաղած եւ աննման կերպով մեկնաբանող Կարպիս Սուրենյանի հետ կարող էի կիսել ստացածս տպավորություններն այդ բազմաբովանդակ աշխարհի մասին: Օվկիանոսի մյուս կողմում, օտարության մեջ մեկ այլ կերպ ցավաց սիրտս նրա հեռացումի առթիվ: Զանգահարեցի Նյու Ջերսիում ապրող սրտակից ընկերոջս եւ երկար զրուցեցի հետըՙ գոնե այդպես մի քիչ փարատելու համար տխրությունս: Այո, տարիքն առել էր, հիշում եմ, որ մի զրույցի ժամանակ ասաց. «Դե, ինձ արդեն քիչ է մնացել...»: Բայց մտքովս չէր անցնի, որ Երեւան վերադառնալուց հետո որեւէ գրական-մշակութային հաստատությունում կամ Բաղրամյան պողոտայի զբոսայգում այլեւս չեմ հանդիպելու նրան:
Մինչդեռ Ֆլոբերի հատորն ընթերցելիս շարունակում էի մտովի զրուցել նրա հետ: Որոշվա՛ծ է. մի քանի նմուշ կթարգմանեմ այդ նամակներից եւ հրատարակումը կնվիրեմ իմ սիրելի պարոն Կարպիսի հիշատակին: Ընտրեցի տարբեր ժամանակներում գրված երեք նամակ, ոճապես միմյանցից տարբերՙ ընդհանուր պատկերացում տալու համար Ֆլոբեր նամակագրի մասին:
Ներկայացվող նամակներից առաջինը երիտասարդ (19-ամյա) Ֆլոբերը գրել է Ֆրանսիայի հարավ եւ Իտալիա կատարած ուղեւորությունից հետո, հայրենի Ռուանում: Երկրորդը (հատվածաբար) գրել է Արեւելք կատարած ուղեւորության ժամանակ, իսկ երրորդը իր մեծ սեր, «Տիկին Բովարիի» ներշնչանք հանդիսացած ֆրանսուհի գրող Լուիզ Կոլեին (1810-1876) ուղղված չքնաղ նամակներից մեկն է:
Թարգմանությունը կատարելիս գլխումս միեւնույն միտքն էրՙ ինչպե՞ս կգնահատի աշխատանքս սիրելի Կարպիս Սուրենյանըՙ թարգմանության եւ գրավոր խոսքի այդ մեծ վարպետն ու գեղագետը...
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
Էռնեստ Շըվալիեին, [Ռուան], նոյեմբեր 14, 1840
....
Միտքս չորացած է, ուժասպառ: Ինձ համար զզվելի է վերադառնալ այս անիծյալ երկիրը, որտեղ երկնքում արեւ տեսնում ես գրեթե նույնքան հաճախ, որքան որ ադամանդը խոզի հետանցքում: Թքա՛ծ ունեմ Նորմանդիայի եւ չքնաղ Ֆրանսիայի վրա: Ա՛հ: Ապրել Իսպա՛նիայում, Իտա՛լիայում, նույնիսկ Պրովանսո՛ւմ: Մի օր ես ինձ համար մի ճորտ կգնեմ Կոստանդնուպոլսում, մի վրացի աղջիկ1. ճորտ չունեցող մարդը ոչնչություն է: Կա՞ ավելի ապուշ բան, քան հավասարությունը, հատկապես նրանցը, ովքեր տուժել են դրանից. իսկ այն սարսափելի կերպով վնասել է ինձ: Ես ատում եմ Ֆրանսիան, իմ իսկ երկիրը, իմ անուշ հայրենիքը, որը ես ուրախությամբ գրողի ծոցը կուղարկեի հիմա, որ պատկերացնեի, թե ինչ կա դրանից անդին: Կարծում եմ, որ ես պիտի պատվաստեմ ինձ այս ցեխի երկրի քամիներին. անշուշտ, ես մի այլ տեղ եմ ծնվել. ես մշտապես ունեցել եմ բուրավետ ափերի եւ կապույտ ծովերի հիշողությունը կամ կանխազգացումը: Ես պիտի Կոչինչինի2 կայսր ծնված լինեի, ծխեի 100 ֆունտանոց ծխամորճներ, ունենայի վեց հազար կին եւ 1400 տղա հարճ, յաթաղաններՙ թռցնելու համար այն գլուխները, որոնք ինձ դուր չեն գալիս: Նումիդիական ձիեր, մարմարե ավազաններ... բայց ես չունեմ ոչինչՙ խորունկ, անհագ ցանկություններից, սարսափելի ձանձրույթից եւ անվերջանալի հորանջներից բացի: Նաեւ մի կոտրված ծխամորճ եւ չորացած ծխախոտ:
Գրո՛ղը տանի: Ցտեսություն, լա՛վ եղիր: Շատ վատ է, եթե ցնցված ես այս նամակի ցինիզմից. դա կապացուցի, որ դու ապուշ ես, իսկ ես ուզում եմ մտածել, որ դու ապուշ չես:
Լուի Բուիլեին
Գիրգայի եւ Ասսիուտի3 միջեւ, հունիս 2, 1850
(հատված)
Ես երկար եմ մտածել շատ բաների մասին, խեղճ ծերուկ: Նստած իմ բազմոցին, նայելով հոսող ջրին, ես մտորում եմ իմ անցած կյանքի մասին, երբեմնՙ բավական խստորեն: Շատ մոռացված բաներ հետ են գալիս դեպ ինձ, ինչպես մանկության ժամանակ երգված երգերի կտորները: Ես նոր փուլ մտնելու շեմի՞ն եմ: Թե՞ սա լիակատար անկման սկիզբն է: Եվ անցյալից ես երազելու եմ գնում դեպի ապագան, որտեղ ես չեմ տեսնում ոչինչ, ոչի՛նչ: Չունեմ ծրագրեր, չունեմ գաղափար, չունեմ նախագիծ եւ, ինչն ամենավատն է, չունեմ ձգտում: Ինչ-որ մի բան (հավերժական «ի՞նչ օգուտը») իր բրոնզե խոչընդոտն է դնում յուրաքանչյուր ուղիի վրա, որոնք ես բաց եմ անում կանխավարկածների տիրույթում: Ճամփորդելը մարդու չի ուրախացնում: Չգիտեմ, արդյո՞ք ավերակների տեսարանները մեծ մտքեր են ներշնչում, սակայն կկամենայի գիտենալ այն խորին զզվանքի աղբյուրը, որն իմ մեջ է լցվում այս օրերին....
Ես իմ մեջ ֆիզիկական ուժ չեմ գտնում հրատարակվելու, տպարան վազելու, թուղթ ընտրելու, ազդօրինակները կարդալու եւ մնացածի համար: Եվ ի՞նչ է դաՙ մնացյալից բացի: Ավելի լավ է մենակդ աշխատես քեզ համար: Արա՛ ինձ պես եւ հետեւի՛ր քո իսկ գաղափարներին, հիացի՛ր ինքդ քեզանով եւ հաճո՛ւյք պատճառիր ինքդ քեզ. մի՞թե դա չէ գլխավորը: Եվ ապա, հասարակությունն այնքան ապուշ է: Բացի այդ, ո՞վ է կարդում: Եվ ի՞նչ են կարդում: Եվ ինչո՞վ են հիանում: Ա՛հ, երանելի խաղա՛ղ ժամանակներ, դիմափոշով ծածկված կեղծամների երանելի՛ ժամանակներ: Դու ապրում էիր լիակատար ինքնավստահության մեջ, բարձր կրունկներիդ վրաՙ պտտեցնելով ձեռնափայտդ: Բայց մեր ոտքերի տակ հողը երերում է: Ո՞ւր կարող ենք դնել մեր հենակետըՙ անգամ ենթադրելով, որ մենք լծակ ունենք: Ինչ որ մեզ բոլորիս պակասում է, ո՛չ թե ոճն է, ո՛չ թե մատի եւ աղեղի ճարպկությունըՙ հայտնի որպես տաղանդ: Մենք ունենք մեծ նվագախումբ, հարուստ ներկապնակ, միջոցների բազմազանություն: Մենք թերեւս շատ ավելի հնարքներ եւ խորամանկություններ գիտենք, քան երբեւէ իմացել են նախկինում: Ո՛չ, մեզ պակասողը բնական սկզբունքն է, որեւէ բանի հոգին, առարկայի վերին գաղափարը: Մենք գրառումներ ենք կատարում, ուղեւորության գնում. դատարկությո՛ւն, դատարկությո՛ւն: Մենք դառնում ենք գիտնականներ, պատմաբաններ, բժիշկներ, կոշկակարներ, ճաշակի մարդիկ: Ի՞նչ օգուտ այս ամենից: Որտե՞ղ է սիրտը, ավյունը, կենսահյութը: Որտեղի՞ց է պետք սկսել: Ո՞ւր գնալ: Մենք լավ [...], բայց մի իրական բա՛ն է պետք անել: [...] երեխա՛ ստեղծել:
Լուիզ Կոլեին
[Կրուասե], երեքշաբթի կեսգիշեր
[օգոստոսի 4-5, 1846]
Տասներկու ժամ առաջ մենք դեռ միասին էինք, եւ երեկ հենց այս ժամին ես քեզ առել էի իմ գիրկը: Հիշո՞ւմ ես: Որքա՜ն վաղուց է դա թվում: Հիմա գիշերը մեղմ է եւ տաք. պատուհանիս տակ լսում եմ մեծ լորենու սոսափյունը քամուց, եւ ես, բարձրացնելով գլուխս, տեսնում եմ լուսինըՙ արտացոլված գետի մեջ: Քո փոքրիկ մաշիկներն իմ առջեւ են, երբ գրում եմ. ես շարունակ դրանց եմ նայում: Այստեղ, սենյակում փակված, ես պարզապես մի կողմ եմ դրել ամեն բան, որ ինձ տվեցիր: Քո երկու նամակներն ասեղնագործված պայուսակի մեջ են, եւ ես դրանք նորից կկարդամ, հենց որ կնքեմ իմ նամակը: Ես քեզ չեմ գրում իմ սովորական գրելու թղթի վրա. դրանց ծայրերը սեւ են, եւ ես չեմ ուզում, որ ինձնից որեւէ տխուր բան հասնի քեզ: Ես ցանկանում եմ քեզ միայն ուրախություն պարգեւել եւ շրջապատել մեղմ, անվերջանալի երանությամբՙ փոխհատուցելով քեզ մի փոքր լիահորդ շռայլությունից այն սիրո, որ դու տվել ես ինձ: Ես վախենում եմ լինել սառը, չոր, եսասեր, եւ դեռ Աստված կարող է տեսնել, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ այս պահին: Ի՜նչ հիշողություններ: Եվ ի՜նչ ցանկություն: Ա՜հ: Մեր երկու հրաշալի կառքերն ընթանում էին, որքա՜ն գեղեցիկ էին, հատկապես երկրորդըՙ փայլատակող լույսերով մեր գլխավերեւում: Ես հիշում եմ փողոցի լույսերով լուսավորված ծառերի գույնը եւ աղբյուրների շորորուն շարժումը: Մենք մենակ էինք, երջանիկ. ես շարունակ քեզ էի նայում, եւ անգամ մթության մեջ քո ամբողջ դեմքը կարծես լուսավորված լիներ քո աչքերից: Ինձ թվում է, որ ես վատ եմ գրում, դու սա կկարդաս առանց զգացմունքի. ես չեմ ասում այն, ինչ կցանկանայի ասել: Իմ նախադասությունները միատեղ հոսում են հոգոցների պես, դրանք հասկանալու համար դու պիտի ըմբռնես, թե ինչ կա դրանց արանքում: Այդպես էլ կանես, չէ՞: Ամեն մի տառը, իմ ձեռագրի ամեն մի դարձը կգցի քեզ երազանքի մե՞ջ: Քո փոքրիկ սրճագույն մաշիկների տեսքն ինձ երազել է տալիս ոտքերիդ շարժումների մասին, երբ դրանք նրանց մեջ են, երբ մաշիկները տաք են դրանցից: Թաշկինակը նույնպես այստեղ է. ես տեսնում եմ քո արյունը: Կուզեի, որ այն ամբողջովին կարմիր լիներ դրանից:
Մայրս սպասում էր ինձ կայարանում: Նա արտասվեց, երբ ես վերադարձա: Դու արտասվեցիր, երբ ես մեկնեցի: Ուրիշ խոսքերով, այսպիսին է մեր տխուր ճակատագիրը, որ մենք չենք կարող մեկ լիգ շարժում կատարելՙ առանց արցունք թողնելու միաժամանակ երկու կողմին: Գրոտեսկային եւ վեհ մի՛տք: Խոտն այստեղ դեռ կանաչ է, ծառերն այնքա՛ն լեցուն, գետն այնքան հանդարտ, ինչպես իմ գնալու ժամանակ էր: Իմ գրքերը բաց են միեւնույն էջի վրա. ոչինչ չի փոխվել: Արտաքին բնությունն ամաչեցնում է մեզ, նրա հանդարտությունը վրդովում է մեր հպարտությունը: Կարեւոր չէ. ե՛կ ոչնչի մասին չմտածենք, ո՛չ ապագայի, ո՛չ մեր մասին, քանի որ մտածելը տառապել է: Թող մեր սրտերի փոթորիկը քշի մեզ այնտեղ, որտեղ բոլոր առագաստները կպարզվեն, իսկ խութերի հանդիպելիս պետք է պարզապես ռիսկի դիմենք դրանց հետ:
...Շոգեկառքում ես գրեթե մի ամբողջ հատոր կարդացի4: Մեկից ավելի հատված հուզեց ինձ, բայց այդ մասին հետո ես քեզ հետ երկար կխոսեմ: Ինչպես տեսնում ես, ես ի վիճակի չեմ կենտրոնանալ: Այս երեկո ես քննադատ լինելուց շատ հեռու եմ: Ես ընդամենը ուզում էի քեզ եւս մեկ համբույր ուղարկել մինչեւ քնելը, ասել, որ սիրում եմ քեզ: Քեզնից բաժանվելուց ոչ շատ անց (եւ ավելի ու ավելի, քանի որ ես ավելի եւ ավելի էի հեռանում) մտքերս հետ թռան դեպի քեզ, անգամ ավելի արագ, քան ծուխը, որ ես տեսա շոգեկառքի ետեւից ոլորվելիս: (Իմ փոխաբերությունը վերաբերում է կրակի գաղափարին. ների՛ր ակնարկս): Այստեղ... մի համբույր, արագ... դու գիտես ինչպիսի... այնպիսի, որ Արիոստոն5 է խոսում... եւս մեկը... եւս մեկը: Էլի մի համբույր, եւ վերջապես մեկը ճիշտ քո կզակի տակ, այն կետին, որը ես սիրում եմ, որտեղ քո մաշկն այնքան փափուկ է... եւ մի հատն էլ քո կրծքին, որտեղ ես դնում եմ իմ սիրտը: Մնաս բարով, մնաս բարով: Իմ ողջ սերը:
Թարգմանչի ծանոթագրությունները
1 Վրացի աղջկա հիշատակությունն առաջին հայացքից արտառոց է թվում, սակայն դեռ ուշ միջնադարից թուրքերի կողմից գերեվարված վրացուհիները որոշակի ճանաչում են ունեցել Եվրոպայում, հիշատակվել գրականության մեջ (հիշենք Կառլո Գոլդոնիի «Գեղեցիկ վրացուհին» պիեսը): Պատմաբան Ֆրեդերիկ Մասոնը, խոսելով 19-րդ դարի Լեհաստանի մասին, նշել է, որ այնտեղ չի եղել որեւէ մագնատ, որ ամուսնացած լինելով հանդերձ բացահայտ կերպով «չունենար սիրուհիներ եւ իր կալվածքներում չպահեր մեկ կամ երկու վրացի ֆավորիտուհիներ» (Фр. Масон, Наполеон и женщины, Москва, 1912, стр. 225):
2 Պատմական մարզ Վիետնամի հարավում:
3 Բնակավայրեր վերին Եգիպտոսում:
4 Ենթադրվում է, որ նկատի ունի իրՙ Լուիզ Կոլեի հատորներից մեկը (թերեւս նրա վերջին վեպըՙ «Միրաբոյի երիտասարդ աղջիկը», 1841):
5 Լուդովիկո Արիոստո (14741533), իտալացի բանաստեղծ: