ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԵՐԱԺՇՏԱԳԵՏԻ ՓԱՅԼՈՒՆ ՍՏՈՒԳԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՀԱՄՈԶԻՉ ՎԱՐԿԱԾՆԵՐԸ

ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ

Վաստակաշատ երաժշտագետ-տեսաբան, էթնոերաժշտագետ, երաժշտական քննադատ, արվեստագիտության թեկնածու, ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի ավելի քան կեսդարյա աշխատակից Կարինե Խուդաբաշյանն իր ուսումնասիրություններից մեկը սկսում է հետեւյալ կերպ.

«Պատմում են, որ Հրաչյա Աճառյանին մի անգամ հարցրել են. «Ընկեր Աճառյան, Մարքսի «Կապիտալը» կարդացե՞լ եք»: «Իհարկե, պատասխանել է գիտնականը, եւ պատկերացրեք, մի նոր բառ եմ գտել»: Եվ ապա շարունակում է. «Ես լեզվաբան չեմ, ուստիեւ չեմ կարդում նոր բառեր փնտրելու նպատակով...»: [1]

Ես էլ երաժշտագետ չեմ, սակայն միշտ հետեւելով մեր երաժշտագիտական գրականությանըՙ հաճախ դրանցում գտել եմ նոր բառեր եւ տարբեր արտահայտությունների ստուգաբանություններ: Եվ ասվածը հատկապես ճշմարիտ է հենց իրՙ Կարինե Խուդաբաշյանի աշխատությունների առումով, որոնց ծանոթանալը մեծապես հարստացրել են բանասեր-հայագետիս գիտելիքները (եւ ոչ միայն հայ երաժշտարվեստի վերաբերյալ):

Սույն հոդվածը գրելու շարժառիթն անցյալ տարեվերջին Կարինե Խուդաբաշյանի հրատարակած հոդվածների մեծածավալ ժողովածուն է ( «Հայ երաժշտությունը համեմատական երաժշտագիտության տեսանկյունից», Երեւան, «Ամրոց գրուպ», 2011, ռուսերեն ): Գիրքը հրատարակված է պետական պատվերով. մաղթենք, որ այն չբաժանի նույն եղանակով հրատարակված գրքերի մեծ մասի ճակատագիրըՙ փակված մնալով նկուղներում, այլ հասնի նախատեսված 300 հասցեատերերին (եւ ոչ միայն Հայաստանում):

Անշուշտ, Խուդաբաշյանի սույն հատորի մասին մեր երաժշտագետները պետք է իրենց մասնագիտական խոսքն ասեն, քանի որ այդ միանգամայն տեսական, բազմաթիվ նեղ երաժշտագիտական խնդիրներ շոշափող հատորն արժանի է մեկից ավելի գիտական գրախոսությունների, մանրամասն վերլուծությունների եւ մասնագիտական արժեւորման: Սակայն Խուդաբաշյանի աշխատությունն առատ է առհասարակ հայագիտությանն առնչվող եւ նոր դռներ բացող այլեւայլ իրողություններով, որոնք ցանկալի է իմանան ե՛ւ ազգաբանն ու ազգագրագետը, ե՛ւ պատմաբանն ու մշակութաբանը, ե՛ւ լեզվաբանն ու գրականագետը, մի խոսքով, հումանիտար գիտությամբ զբաղվող յուրաքանչյուր մասնագետ:

Գիրքը կազմված է հինգ գլխից: Առաջինում («Մեթոդաբանության հարցեր») արծարծվում են հայ ավանդական եւ ժողովրդական երգերին առնչվող տեսաբանական խնդիրներ (թերեւս գրքում ոչ մասնագետին ամենից դժվարըմբռնելի բաժինը): Երկրորդը («Լադային համակարգեր») նույնպես տեսական խնդիրներ է շոշափում, քննվում է հայ մոնոդիկ երաժշտության, Կոմիտասի, Սպիրիդոն Մելիքյանի «մետալեզուն»: Երրորդ գլխում («Տաղաչափություն. երաժշտա-լեզվական (քվանտիտատիվ) վանկաչափություն») քննված են այլ մասնավոր խնդիրներ (Դիոնիսիոս Թրակիացին եւ նրա հայ մեկնիչները, ամանակի եւ վանկաչափության դրսեւորումները Կոմիտասի երաժշտության մեջ): Առավել լայն հետաքրքրություններ կարող է բավարարել չորրորդ գլուխը («Ժողովրդական եւ ավանդական երաժշտության նմուշների վերլուծություն»): Այստեղ կա թե՛ երաժշտական հնագիտություն («Հայ-փռյուգիական եւ հայ-խեթական կապերը երաժշտագիտական տեսանկյունից»), թե՛ հայ բանավոր վիպական-երաժշտական հուշարձանների («Սասնա ծռեր», «Կարոս խաչ») առանձին իրողությունների վերհանում, թե՛ անդրադարձ հայ երաժշտագիտության երախտավորներին (Քրիստափոր Քուշնարյան, Գարեգին Լեւոնյան), թե՛ երաժշտական առանձին երեւույթների վերլուծություն (օրինակ, աշուղ Ջիվանու երգերի կամ Հայաստանում գրառված մուղամների), թե՛ անդրադարձ երաժշտական կապերին («Բուլղարիա-Հայաստան. ժողովրդական երաժշտությունը համեմատական երաժշտագիտության համատեքստում») եւ այլն: Հինգերորդ գլխում («Կոմպոզիտորական ստեղծագործություն») քննված են առանձին հայ կոմպոզիտորների (Չուխաճյան, Կոմիտաս, Սպենդիարյան եւ այլք) ստեղծագործություններին առնչվող զանազան հարցեր: Գիրքը եզրափակում են վերջաբանը (ավելի ճիշտՙ «Եզրափակման փոխարեն»-ը), պատկերազարդումները եւ օգտագործված գրականությունը:

Այսպիսով, տասնամյակներ շարունակ կուտակած գիտական փորձառության եւ էրուդիցիայի, լեզվագիտության, հայագիտական եւ երաժշտության տեսության ու պատմության բազմալեզու հարուստ գրականության հիմքի վրա ստեղծվել է մի աննախադեպ բազմակողմանի ուսումնասիրություն, որը ռուսալեզու ընթերցողին ծանոթացնում է վաղնջական ժամանակներից մինչեւ քսաներորդ դարի կեսը հայ ժողովրդի երաժշտական մշակույթի ամենատարբեր դրսեւորումների հետՙ զուտ տեսական, միայն երաժշտագետներին ընկալելի խնդիրներից մինչեւ շատ ավելի համընդհանուր երեւույթները եւ այն էլՙ Հայաստանի հեռու եւ մոտիկ դրացիների երաժշտական մշակույթների համատեքստում:

Որպես բանասերՙ ինձ հատկապես հետաքրքրական էր, թե ինչպես է երաժշտագետ Կարինե Խուդաբաշյանը լեզվական նյութի, երաժշտական տերմինների հիման վրա կատարում ստուգաբանություններ եւ հանգում երաժշտական մշակույթի տարբեր երեսակներ բացահայտող որոշակի եզրակացությունների: Կցանկանայի անդրադառնալ նրա նշած մի քանի ուշագրավ, սրամիտ դիտարկումներին եւ առաջ քաշած վարկածներին, որոնք միշտ համոզիչ են:

Ինչպես գիտենք, մեր ժողովրդական երգերում կան արտահայտություններ, բառեր, բացականչություններ, որոնց իմաստը մթագնված է եւ տարբեր ենթադրությունների տեղիք է տալիս: Այսպես, ի՞նչ ծագում կարող է ունենալ հայոց օրորոցայիններում առկա «րուրի-րուրի, հայրուր» բառերը, որի իմաստը միանգամայն անհասկանալի է2#: Խուդաբաշյանը, ծանոթանալով ֆրանսիացի ուսումնասիրող Ա. Շոտտենիՙ մարոկյան երաժշտությանը նվիրված հատորին, հայտնաբերել է արաբական մշակույթում կենցաղավարած փոքր երեխաներին քնեցնող Րարի աստծուն: Եվ հետեւում է երաժշտագետի բավական համոզիչ ենթադրությունը. «Միգուցե արաբական արշավանքների ժամանակ (հիշենք «Սասնա ծռերը») այդ աստծո անունը մտավ հայերի մեջ որպես գլոսալալիա, որի իմաստը նրանց համար անհասկանալի էր, բայց գործածելու տեղըՙ օրորոցի մոտ, ըմբռնելի» [3]: Եվ կամ, Խուդաբաշյանն ապացուցում է, որ հայտնի «Զինչ ու զինչ տամ լողվորչուն» երգը, համանման մի քանի այլ երգերի պես, իրականում մաս է կազմել հեթանոսական ծիսակարգի եւ Անահիտ դիցուհու պաշտամունքի վերապրուկ է: Նրա կրկներգերըՙ «զոմա, զոմա է, քոմա, քոմա է» , կարող էին ընկալվել որպես անհասկանալի բացականչություններ, մինչդեռ, ըստ Խուդաբաշյանի, դրանք «նշանակում են «սոմա» եւ «խաոմա», ըմպելիքները, որոնք ծեսի ընթացքում մատուցել են քրմին եւ քրմուհուն» [4]: Առհասարակ չափազանց ուշագրավ է, որ «Զինչ ու զինչը» եւ նմանատիպ այլ երգեր Կարինե Խուդաբաշյանը համարում է հնագույն նմուշներն այն պարերգերի, որոնց բանաստեղծական շարադրանքում պատկերված է աղջկա մերկանալու գործողությունըՙ գլխի հարդարանքից մինչեւ ներքնազգեստները: Այլ կերպ ասած, դրանք երգվող մերկապարի (սթրիփթիզ) նմուշներ են (թերեւսՙ աշխարհում հնագույնները): Կարծում ենք, այստեղ ոչ մի պախարակելի բան չկա. քանի որ հեթանոս հայոց մեջ, ինչպես ողջ նախաքրիստոնեական իրականությունում, որոշակի տոների ժամանակ սովորական բան է եղել քրմուհիների մերկությունը եւ «ծիսական պոռնկությունը» (Հայաստանում Անահիտի մեհյաններում եղած այդ մշակույթի մասին հիշատակել է անգամ Ֆրիդրիխ Էնգելսը):

Ուղղակի զարմանք եւ հիացմունք է հարուցում, թե ինչպես մեծ մասամբ ժլատ լեզվական, պատմական, երաժշտական նյութի վրա երաժշտագետը բացում է ամենատարբեր մշակութային շերտեր, բացահայտում անտեսանելի կապեր, առաջարկում միանգամայն ողջամիտ վարկածներ: Այսպես, փռյուգերեն եւ խեթերեն ընդամենը հինգ բառ-տերմինների միջոցով վեր է հանվում հսկայական մշակութային շերտՙ կապված երաժշտական գործիքների, ծեսերի, կենցաղի, ժանրերի, լադերի, տաղաչափական համակարգի, ժողովրդական երգերի, կրոնական երգեցողության եւ հին հունական նշանավոր երգչի անվան (փռյուգիական ծագումով երգիչ Ողիմպ, որի անունը գերմանացի գիտնականները ստուգաբանում են հայերեն «ողն» բառով) հետ: Իսկ հայտնի «գորանի» բառի վերաբերյալ երաժշտագետն առաջարկում է մի քանի ստուգաբանություն, որոնք բոլորն էլ կապվում են պտղաբերության աստվածությունների հետ, որոնց սրբազան կենդանիներիՙ կռունկի, այծի եւ օձի անունները որոշակիորեն առնչվում են «գորանի» անվանմանը:

«Կարոս խաչ» ժողովրդական վիպերգի վերլուծության մեջ Խուդաբաշյանը բաց է անում նրա հեթանոսական շերտերըՙ համեմատելով այդ առասպելական խաչի զորությունները հեթանոսական աստվածությունների գործառույթների հետ, նշում կարոս (նեխուր, մաղադանոս) բույսի սրբազան բնույթը հայերի մեջ եւ այն իրողությունը, որ հայկական վաղ շրջանի խաչքարերում խաչերը հաճախ պատկերված են եղել այդ խաչաձեւ բույսի տեսքով եւ այլն, եւ այլն:

Կարելի է շատ ուրիշ հետաքրքրական օրինակներ էլ նշել, որոնցով լեցուն է այս հատորը, սակայն զսպելով մեր ոգեւորությունըՙ կսպասենք մասնագետների խոսքին... Ավելացնենք միայն, որ Խուդաբաշյանն իր աշխատություններում հուշում է հետագա ուսումնասիրությունների թեմաներ, որոնցով չեն կարող չոգեւորվել հայագիտությամբ խանդավառ մասնագետներ. օրինակ, տողատակին մատնանշում է հայ ժողովրդական «Ասլան աղա» վիպերգի դիպաշարի խիստ նմանությունը Եվրիպիդեսի «Ալեքսիդա» թատերախաղին. հիրավի, հետազոտության խիստ ուշագրավ մի նյութ:

«Հարգարժան ընթերցող, դիմում է հեղինակը «Եզրափակման փոխարեն» գլխում, եթե համբերությունդ բավականացել էՙ մինչեւ վերջ կարդալու համար այս գիրքը, ապա, հուսով եմ, դու հասկացար, որ հայ մշակույթի եւ աշխարհի այլ ժողովուրդների մշակույթների հետ նրա շփումների լայն շրջագծի բազմադարյան զարգացման ընթացքում հայերին հաջողվել է պահպանել իր երաժշտական (եւ ոչ միայն) արվեստի անկրկնելի, ինքնատիպ գծերը» (էջ 258): Ոչ միայն համբերությամբ ընթերցեցինք, այլեւ օրեր շարունակ լցված, հագեցած էինք, ծովացածՙ այս մեկ հատորում ամփոփված հայ երաժշտության եւ առհասարակ հայ իրականության վերաբերյալ բազում ուշագրավ իրողություններով, եւ հատկապեսՙ երաժշտագետի փայլուն ստուգաբանություններով եւ առաջ քաշած համոզիչ վարկածներով: Կարդացինք եւ հպարտացանք, որ ունենք նման գիտնական եւ դարձյալ ցավով հիշեցինք այն վերջին վիճակագրությունը, ըստ որի Հայաստանը եւ Եթովպիան առաջին տեղն են գրավում այն երկրների մեջ, որոնք ամենից քիչ են վճարում իրենց գիտնականներին: Խորհրդանշական չէ՞. հնագույն եւ հարստագույն մշակույթ ունեցող երկու առաջին քրիստոնյա ազգերի կառավարություններն անկարող են արժեվորել իրենց ուղեղներին եւ գիտական միտքը...

1. Տես Կարինե Խուդաբաշյան, Հայ երաժշտագիտության ասպարեզում գործածվող որոշ տերմինների մասին (աքսիոմաներ եւ հիպոթեզներ), «Հայ արվեստի հարցեր», գիտական հոդվածների ժողովածու, 3, Ե., 2010, էջ 85:

2. Այս առիթով հիշենք երգչուհի Մելանյա Աբովյանի պատմածը։ «Մի անգամ Լենինականում կատարում էի Վասպուրականի օրորոցայինը, ուր այսպիսի տողեր կան. «Հա՜յր, րո՜ւր, հա՜յր, րո՜ւր» (այսինքնՙ օրոր, օրոր)։ Մի լենինականցի ասաց. «Մելանյա ջան, չի էղնի՞ հազար ասես» (տես «Ոզնի», 1984, թիվ 5):

3. Կարինե Խուդաբաշյան, նույն տեղում, էջ 105:

4. Каринэ Худабашян, Армянская музыка в аспекте сравнительного музыкознания, Ереван, "Амроц груп", 2011, стр. 133.