Մի քանի տարի առաջ Պոլսում, Շիշլիի իրենց բնակարանում, երբ Զահրատն արդեն չկար, տիկին Անայիս Եալտըզճեանը ինձ հրավիրեց Զահրատի աշխատասենյակը, ցույց տվեց բանաստեղծի հարուստ արխիվը, ծանոթացրեց շատուշատ ձեռագրերի: Թղթապանակները լեցուն էին կանոնավորապես ամփոփված անտիպ ձեռագրերով: «Կը հավատա՞ք,- ասաց տիկին Անայիսը,- առաջին անգամն է, որ կը բանամ այս թղթապանակները, առաջին անգամն է, որ կը դպնամ այս թուղթերուն...»: Թղթապանակներում մանրատառ գեղեցիկ ձեռագրով մաքուր արտագրված բանաստեղծություններ էին, թարգմանություններ, արձակ կտորներ եւ բազմաթիվ ու բազմապիսի այլ գրություններ: Դրանց մեծ մասն անտիպ էր, մի այլ մասըՙ հրապարակված միայն մամուլի էջերում: Երկար զրուցեցինք արխիվի հետագա ճակատագրի, անտիպ բանաստեղծությունների շուրջ: Տիկին Անայիսը զգուշորեն, նույնիսկ կարող եմ ասելՙ երկյուղածությամբ, բացում էր հերթական էջը եւ փոխանցում ինձ: Զարմանալի էր: Դրանք սքանչելի բանաստեղծություններ էին, մեկը մեկից զահրատական, բայց բանաստեղծը չէր շտապել դրանք տպագրելու:
- Ի՞նչ կարծիքի մասին կարող է խոսք լինել, տիկին Անայիս,- ասացի:- Իհարկե պետք է տպագրել:
- Այո՛,- ասաց Զահրատի տիկինը,- պետք է տպագրեմ: Քանի ողջ եմ, նպատակս այդ է. Զարեհի անտիպ գրությունները ամենը պետք է հրատարակեմ:
...Եվ ահա տիկին Անայիսից ջերմ մակագրությամբ ստացա Զահրատի անտիպների հատորըՙ «Անտիպ թերթս» խորագրով: Ընտիր, լավ գտնված խորագիր է, առնված Զահրատի մեկ անտիպ բանաստեղծությունից.
«Մի ըսէք Զահրատ թէ օր չտեսար
Առէք կարդացէք անտիպ թերթս է այս»:
Գիրքը հրատարակել է «Արաս» հրատարակչատունը, հրատարակության է պատրաստել գրական հայտնի գործիչ, «Արաս»ի խմբագիր Արտաշես Մարկոսյանը: Ծավալուն ժողովածուն կազմված է շատ խնամքով եւ ընդգրկում է նախ Զահրատի բանաստեղծությունները, որոնք ներկայացված են մի քանի բաժնով («1940ական թվականներ», «1950-60ականներ», «1963-80ականներ» եւ «1980-2007ականներ»): Այնուհետեւ, Զահրատը ժամանակին ավարտել է Բանկալթիի Մխիթարյան լիցեյը եւ ապա եղել է Մխիթարյան Սանուց միության հիմնադիր անդամ եւ խմբագիր միության «Սան» հանդեսի, իր խմբագրած հանդեսում տպագրել է բանաստեղծություններ, որոնք հետագայում չի ընդգրկել իր գրքերում: Ահա, գրքի մի բաժինը ներկայացնում է «Սան»ի էջերից առնված բանաստեղծություններ եւ կոչվում է «Սան»երէն»: Վերջին երկու բաժինները կոչվում են «Նմոյշներ թարգմանական աշխատանքէ» եւ «Նմոյշներ արձակ գրութիւններէ»:
Ժողովածուն ընդգրկում է Զահրատի գրական կյանքի ողջ ճանապարհըՙ «27 դեկտեմբեր 1939» թվագրված բանաստեղծությունից մինչեւ 2007 թվականի իր վերջին գրառումները: Գիրքը նաեւ տեղեկացնում է, որ դեռեւս շատ անտիպներ կան գրողի արխիվում, որոնց թվումՙ նաեւ դրամատիկական երկեր:
Ի՞նչ զգացում պետք է ունենա ճշմարիտ բանաստեղծություն ընթերցողը, երբ ձեռքն առնի այս հատորը: Ամենից առաջՙ խորապես մարդկային գոհացումՙ ճշմարիտ բանաստեղծությունը կա եւ շարունակվում է, շարունակվում է հայ բանաստեղծության մաքուր եւ բարձր խոսքը, շարունակվում է Զահրատը: Թվում էՙ ժամանակի անիվը ետ է պտտվում, եւ գրքի տողերի միջից լսվում է բանաստեղծի մեղմ ու հանդարտ ձայնը:
Շատ հետաքրքրական է գրքի առաջին բաժինըՙ երիտասարդ, մեզ անծանոթ Զահրատը: Դրանք հիմնականում հանգավոր, դասական ոճով գրված բանաստեղծություններ են, երբեմն ավանդական խոսքով եւ ավանդական պատկերներով: Ուշադիր ընթերցողը կտեսնի երիտասարդ բանաստեղծի ե՛ւ գրական ուսումնառությունը, ե՛ւ գրական հիշողություններ ու ակնարկումներ, ե՛ւ գրական արձագանքներ ու հիշատակումներ («Գեղադալար կողերն ի վար բըլուրին»- Վարուժան), «Ալեծածան կողերն ի վար հովիտին»- Զահրատ, «Երազ տեսա, Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին»- Չարենց, «Երազ տեսայ, եւ Միներվան մօտըս եկաւ գիրքը ձեռին»- Զահրատ, եւ այլն): Բայց էականը իր հրաշալի կերպափոխությունն է. բառ առ բառ, տող առ տող, անտես ու աննկատ «Ագռաւն ու աղուէսը» պարզ ոտանավորը ստորագրած տասնհինգամյա ընդամենը Զարեհ Եալտըզճեանը ինչպես է վերածվում իր ինքատիպ ձայնը, խոսքը, ոճը, բանաստեղծությունը ունեցող աննման Զահրատին:
Գիրքը, անշուշտ, արժանի է մանրամասն եւ ընդարձակ առանձին վերլուծության, հանգամանալից խոսքի: Բայց հիմա չեմ կարող չասել, թե հրաշալի են իր արձակ կտորները, գրականության եւ մասնավորապես բանաստեղծության շուրջ իր մտածումները, իր արձագանքները գրական մարդոց կյանքին ու ճակատագրերին, իր «Մնձուրի»ն, որ հոյակապ է:
Եվ, ի վերջո, հատկապես պետք է նշեմ այն հուզիչ ու սրտալի, գեղեցիկ ու տպավորիչ առաջաբանըՙ «Մուտք» խորագրով, որ ստորագրել է տիկին Անայիս Եալտըզճեանը: Հիրավի, Զահրատին արժանի, Զոհրատին վայել սիրո, նվիրումի ու հիշատակի խոսք...
Երբ ուզեցի մի քանի բանաստեղծություն մատնանշել այս հրապարակման համար, տեսա, որ գրքի գրեթե բոլոր էջերը նշել եմ: Որոնք որ ընտրում էի, թվում էրՙ էլ առավել լավերը մնացին:
Այսպես է, այս ամբողջ գրքում ինքն է, նո՛ւյն Զահրատը, հի՛ն Զահրատը, մե՛ր Զահրատը- այնպես, ինչպես գիտեինք - հայ բանաստեղծության լուսավոր ճամփի հիրավի ազնվական անցորդը...
ԵՐՎԱՆԴ ՏԵՐ-ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
ՄՈՒՏՔ
Այս գրութիւնը նախաբան մը պիտի չըլլայ այնպէսՙ ինչպէս թերեւս ընթերցող մը պիտի ակնկալէր Զահրատի անտիպներու հրատարակման առթիւ, լուրջ եւ զուսպ մի ձեւ գրախօսական հայեացք, այլ հակիրճ մուտքի անցք մը դէպի մինչ օրս իր անյայտ մնացածներուն: Զահրատի այդ թաքուն երեսակը անծանօթ մըն էր դեռ երէկ եւ ան արժանի էր լոյս աշխարհ գալու եւ իր դերը ամբողջացնելու, որպէսզի աւելի լաւ ընկալուի, թէ Զահրատ ինչպէս քայլ առ քայլ կազմաւորուեցաւ եւ ձգտեցաւ այն բարձունքին, ուր տեսանք զինք հետագային հրատարակուած իր հատորներուն մէջ:
Այս պիտի ըլլայ անկեղծ, սրտաբուխ մենախօսութիւն-երկխօսութիւն մը կնոջ մը կողմէ, որ իր կեանքին երկար տարիները բաժնեց այս եզակի եւ անկրկնելի բանաստեղծին հետ եւ պատումը այն զանազան հանգրուաններուն, որոնցմէ անցնելով այս անտիպները կը հասնին գրասէրներու:
«Իմ բաներուս մի՛ դպչիր»ն էր Զարեհի նախանձախնդիր դիրքաւորումը իր գոյքերուն նկատմամբ: Եւ ուրեմն մեր տան այդ բաժինին մէջ տեղ գրաւած «պապու» գզրոց, դարան, դարակ իմ հասողութեան ծիրէն դուրս կը մնային: Ես ընդհանրապէս գիտակ չէի, թէ ինչ բաներ պահ դրած էր ան հոն. երկուքս ալ երբեք սովոր չէինք ճիգեր ընելու անձնականութիւններու մէջ թափանցելու մեքենայութիւններու:
Եւ եղաւ այնպէս, որ ես օր մը հարկադրաբար, դողով եւ երկիւղածութեամբ նոյնհետայն, ստիպուեցայ «դպչիլ» իր թաքստոցին եւ այնտեղ անակնկալօրէն հանդիպեցայ ինծի ածանօթ Զահրատին, պատանի Զարեհին: Զարմանքի, յուզումի, հիացումի զգացումներ եկան փոխնիփոխ խուժեցին էութենէս ներս եւ ափսոսալով ափսոսացի, թէ ինչո՞ւ այդքան ժամանակ անծանօթներ մնացեր էինք իր այս առաջին քայլերուն, որոնք ինք «բանի տեղ» չէր դրեր, բայց որ արդէն հաստատ ոտնաձայներն էին անոր, որ հետզհետէ պիտի յայտնուէր որպէս «բանաստեղծ» քերթող մը: Հոս մասնաւորաբար կ՛արժէ շեշտը դնել եւ ուշադրութիւն դարձնել այդ շրջաններու իր բառամթերքին հարուստ, փարթամ եւ շքեղ բազմազանութեան, հակադրուած «աւելորդ բեռերէ» ձերբազատուած ապագայի իր քերթուածներունՙ երբ ան հասուննալով, կազմուելով, իր ամուր ուղին գծելով դարձաւ-բուժիչ դեղահատի մը պէս- սեղմ, հակիրճ, լակոնական եւ եղաւ հայ քերթողութեան «Զահրատ»ը, հիացնելով թէ՛ պարզ ժողովուրդը եւ թէ հեղինակաւոր գրադատները:
Երկընտրանք չունէի: Պարտաւորութիւն մը կար դէմս: Պիտի հաւաքէի, զատէի, ստկէի ու դասաւորէի այդ ամէնքը, մեծաւ մասամբ ցիրուցան, հոս ու հոն, ծրարներու, գզրոցներու, աշակերտական տետրակներու, պահարաններու, թերթիկներու մէջ կորսուած: Երկարաշունչ աշխատանքի կը կարօտէր այս, բայց աւելի ծանրակշիռ պարագայ էր հոգեկան ցնցումները, խռովքը կորսուած սիրելիի մը անդենականէն ցերեկ գիշեր ամէն րոպէ ներկայութիւնը- բայց բացակայութիւնը- զգալ քովդ ի վեր. անլուր տառապանքներ բզքտեցին հոգիս, բայց պիտի կուրծք տայի, հանդուրժէի եւ շարունակէի:
Գործընթացին հետզհետէ եկան յայտնուեցան աւելի վերջ գրի առնուած բազմաթիւ անտիպներ, ձեռագիրներ, մրոտուածներ, կիսատ թողուածներ, թերթերէ կտրօններ, որեւէ հատորի մէջ լոյս չտեսածներ եւ իր խօսքովՙ «զամբիւղ»ի արժանի տեսնուածներ: «Մենք ալ հոս ենք», աղաղակեցին եւ կարգի մտան:
Ու կարգի մտան նաեւ բազմաթիւ բանաստեղծներէ իր թարգմանութիւնները, որոնցմէ ընտրութիւն մը կատարելը ըստ բաւականի դժուար եղաւ, որովհետեւ կը տողանցէին անոնց լաւագոյն ստեղծագործութիւնները: Այստեղ կը նշմարուի վարպետութիւնը իրաւ քերթողի մը իրաւ քերթողէ մը վերծանում-վերածումին, ուր երբեմն կարծես կը գերազանցուի նոյնիսկ բնագիրը:
Հապա արձակնե՞րը... Մի քանի գրութիւն ալ ընտրեցի իր արձակներէն. այն բանաստեղծին, որ առաւելաբար սոսկ «բանաստեղծ» ճանչցուեցաւ: Իր զուարթախոհութիւնը, հիւմուրը (Գողցուած Աւետարանները), իր վիպային ոճը (Գարեգին Պատրիարքի վախճանման առթիւ), մինչ իր միսթիք խոհերը (Վասն Իմաստութեանՙ Անսայթաք Ուղեւորելու) եւլն. բազմաթիւ արձակներէն միայն նմոյշներ են, որոնք կը դրսեւորեն իր ձայնապնակին բազմերանգ բնոյթը:
Յատկապէս կ՛ուզեմ ճշդել, թէ հակառակ կատարուած մանրակրկիտ պրպտումներու եւ ուշադիր փնտռտուքի, կրնան (քիչ հաւանական) դժբախտ վրիպումներ կամ կրկնութիւն սպրդած ըլլալ ընտրութիւններու մէջ, քանի որ մութի մէջ մնացած կարգ մը տուեալներու հասնիլ կարելի չեղաւ:
Անկեղծ շնորհակալութեամբ կ՛ողջունեմ պրն. Արտաշէս Մարկոսեանը, որ նախ զիս քաջալերեց, յետոյ ազնուաբար հրատարակութեան պատրաստեց եւ աւարտին հասցուց այս աշխատութիւնը, լոյս աշխարհ բերելով այն, որ այսօր մարմին է առեր: Զահրատ հրատարակելու փառքը եւ պատիւը անգամ մը եւս կ՛երթայ հասցէագրուիլ Արասի լուրջ եւ հետեւողական անձնակազմին:
Արտօնեցէք որ հոս մատնանշեմ երախտաշատ աշխատանքը զոր Տիկ. Թագուհի Զամանը կատարեց շատ անգամ քաջաբար տքնելով «քակելու» համար Զարեհի սեւագրութիւնները եւ յաճախ անընթեռնելի ձեռագիրը:
Այսպէս եկանք հասանք «վերջ»ինՙ Զահրատի «Անտիպ Թերթ»ին: «Առէք կարդացէք անտիպ թերթս է այս», ըսեր էր ինք քերթուածի մը մէջ: Ուրեմն, եկէք կարդանք զինքը հոգեհանգիստ մը կատարելու պէս մեր անմահ Զահրատին:
ԱՆԱՅԻՍ ԵԱԼՏԸԶՃԵԱՆ, Փետր. 2012
ԶԱՀՐԱՏ
Հատընտիր հատվածներ «Անտիպ թերթս» հատորիս
ԱՌԹԻՒ
Խորին յարգանքով
Կը բարեւեմ Ձեզ Պարոն Մնձուրի
Ու մէկիկ մէկիկ
Ձեռքը կը սեղմեմ Ձեր հերոսներուն
(Պ. Մնձուրի գիւղը տուած է): Մինչդեռ Պ. Մնձուրի աւելի բան մը տուած է, մարդը: Մարդը, իր փոքր յաւակնութիւններով, իր փոքր երազներով, իր փոքր տկարութիւններով եւ իր փոքր մեծութեամբ:
Պ. Մնձուրի գիւղէն եկած է:- Իր պատմուածքներուն մէջ, մարդըՙ գիւղացին է. գիւղացիի զգեստով, գիւղացիի մտայնութեամբ, գիւղի տէքորին մէջ:
Պ. Մնձուրի քաղաք եկած է:- Իր պատմուածքներուն մէջ, մարդըՙ քովընտի թաղերու բնակիչն է. հասարակ քաղաքացիի զգեստով, հասարակ քաղաքացիի մտայնութեամբ, մեծ քաղաքին քովընտի թաղերուն տէքորին մէջ:
Գի՞ւղըՙ թէ գիւղացին: Թա՞ղըՙ թէ թաղեցին: Տէքո՞րն է աւելի կարեւոր, թէ մարդը:
Միշտ դերակատարըՙ մարդը: Մարդը եւ իր դերը:
Ձեռքը կը սեղմեմ Ձեր հերոսներուն
Որ մէկիկ մէկիկ
Կը բարեւեն Ձեզ խոր երախտիքով
Խոր երախտիքով - Պարոն Մնձուրի:
5 Ապրիլ 1959
ԶՐՈՅՑ ԶԱՐԻՖԵԱՆԻ ՇՈՒՐՋ
Անցեալ գիշեր, հաւաքոյթի մը ընթացքին, մեր տանտիրուհինՙ Տիկին Սրբուհի Վարդանեան, խօսեցաւ Մատթէոս Զարիֆեանի մասին: Ամէն անոնք, որոնք Զարիֆեանը կը ճանչնան միայն իր գործէն եւ իր տխուր վախճանի մը յանգող կենսագրականէն, կը խորհին թերեւս թէ այս վաղամեռիկ բանաստեղծը, քանի որ թոքախտաւոր էր, տխեղծ մարմին մը ու մելամաղձոտ նկարագիր մը ունեցած պէտք է ըլլայ: Հետեւաբարՙ Զարիֆեանի կը պատշաճեցնեն տեսակ մը դուրեանական վիպապաշտութիւն, ու անոր անձը կը պատկերանայ իրենց աչքերուն առջեւՙ նիհար, տժգոյն, հատնող մոմի մը նման թափանցիկ...:
Գործն ալ կու գայ օգնել մեզի այս ուղղութեամբ: Չէ՞ որ Զարիֆեան երբ կը տեսնէ թէ պզտիկ աղջիկ մը իրեն սիրահարեր է, կը ջանայ զայն տարհամոզել ու կ՛ըսէ. «Մարդ լուսնին տակ կը մսի»: Ու կը շարունակէ. «Յետոյ գացիՙ հեռուն լացի...»: Տրամաբանօրէն, կը տարուինք խորհիլ թէ այդ պզտիկ աղջկան կը յանձնարարէ չսիրահարիլ իրեն պէս թոքախտաւոր մէկու մը, որովհետեւ այդ մէկը պիտի չկարողանայ փոխադարձել, եւ ոչ ալ հնարաւոր պիտի ըլլայ տեւականացնել այդ սէրը, որ «արեւ» ու ջերմութեան կը կարօտի ապրելու համար: Մինչդեռ ինքՙ «լուսին»ըՙ պաղ ու անկենդան, պիտի անթեղէ սիրոյ բոցը, եւ այդ սէրն ալ, սիրահար պզտիկ աղջիկն ալ պիտի մսին: Կրնանք տակաւին երեւակայել մենք մեզի թէ որքան կը տխրի մէկը, որ դիպուածին դժնէ մէկ կարգադրութեամբ, դատապարտուած է մերժվելու այդ երանելի պատեհութիւնըՙ որուն ամէն մահկանացու բնականօրէն կը ցանկայ: Այս զրկանքը պատճառ մը չէ՞ որ քերթողըՙ համակերպած իր «դամբանի մրուրով գրուած» բախտին, երթայ ու լայ առանձինՙ ներզգալով «Կարեկցութիւն»ը հանդէպ այդ փոքր աղջկան, որ դժբախտութիւնը ունեցեր է սիրահարելու իրեն...:
Սակայն, այդ գիշեր մեզ հիւրասիրող տանտիրուհին հակառակը պատմեց մեզի: Ինք մօտէն ճանչցեր էր Զարիֆեանըՙ Սկիւտարէն: Մեզի խօսեցաւ անոր ֆիզիքական գեղեցկութեան մասին. առոյգ մարմին, լայն ուսեր, բարեկազմ հասակ, շագանակագոյն մազեր, գորշ-կապոյտ աչքեր,- ու այս բոլորին առընթերՙ տրամադրութիւն մըՙ որ կ՛արհամարհէ իր հիւանդութիւնըՙ թոքախտը:
Ականատեսի վաւերականությամբՙ մեզի պատմեց այն բարձրահասակ ու խարտիշահեր գեղուհիին մասին, որուն Զարիֆեան սիրահարած էր անհետեւանք սիրով մը, ու մնացածՙ անմխիթար, մինչեւ որ երկրորդ մը, թուխ այս անգամ, Նոյեմինՙ այդ չարաճճի աղջիկը, գրաւած է սիրտը բանաստեղծին, ու նշանուածՙ անոր հետ: Սակայն Տօքթօր Խնդիրեանը յանձնարարած էր Նոյեմիին որ հեռու մնայ Մատթէոսէն, որ նշանուելէն վերջ, փոխանակ վեց ամիսի, սկսած էր ամիսը մէկ անգամ արիւն փսխել:
Նոյեմի ա՛յնքան կը սիրէր Մատթէոսը որ Իզմիրի իր հարուստ ազգականներուն հրաւիրել տուաւ ինքզինքը: Առաւօտ մնալ առ կառք մը կանգ առաւ մեր տանտիրուհիին երբեմնի դրան առջեւ: Կառքին մէջՙ Զարիֆեանը, իր ոզորէ կլոր գլխարկով, գաւազանին յենած, Նոյեմիի մայրը, եւ կապոյտ գօտի մը փէշն ի վար ձգած Նոյեմին, որ կու գար հրաժեշտ առնելու իր ընկերուհիէն:
Ըստ առաջուց կատարուած կարգադրութեան, Իզմիրէն եկած նամակները շատ յուսադրիչ չէին Մատթէոսի համար: Նոյեմի, իբր թէ կը զբօսնուր, կը պտտէր, հաւաքոյթէ հաւաքոյթ պարէ պար կը վազէր ու մոռցած ըլլալ կը թուէր իր Մատթէոսը:
Բայց իր առաջին սիրահարութեան թողած ցաւին ու անոր առթած յուսախաբութեան մէջ էր տակաւին Մատթէոս, երբ պզտիկ աղջիկ մը սիրահարեցաւ իրեն: Զարիֆեան, որ թէեւ մտերմօրէն կը խոստովանէր թէ հաճոյք կը զգար այդ պզտիկ աղջկան յարդի գոյն մազերը քաղցրօրէն շոյելէ, չէր կրնար սակայն փոխադարձել անոր սէրը, որովհետւ դեռ կար ու կը մնար խարտիշահեր գեղուհիին հանդէպ իր բոցավառ ու կարօտալի սէրը: Եւ ա՜յնքան փոքր էր տակաւին այդ յարդի գոյն մազերով աղջիկըՙ զինքը ըմբռնելու համար...:
Զարիֆեանի անձին ու նաեւ անոր գործին մեկնաբանութեան մասին մեր գաղափարները անմիջապէս փոխուեցան մեր տանտիրուհիին այս պատմածներէն վերջ: Տարբեր աչքով դիտել սկսանք իր «Կարեկցութիւն»: Տարբեր աչքովՙ իր «Եղեւիններ»ը: Մանաւանդ որ մեր տանտիրուհին հաւաստեց մեզի թէ Զարիֆեան կը գրէր մի՛միայն իր ապրումները: Այս ուղղութեամբ պատմեց ուրիշ դրուագ մը եւս:
Զարիֆեան որ իր բարձրահասակ ու խարտիշահեր սիրուհիին այցելելու համար նաւակ կը նստէր Պուրկազ կղզիէն եւ կ՛ուղղուէր Գնալը կղզի, ուր ան կը սպասէր իրեն սրտատրոփ, կը գրէ իր «Դէպի Սէր» խորագրով քերթուածին մէջ.
Իմ կղզիէս իր կղզին կ՛երթամ նորէն յամրօրօր:
Վահան Թէքէեան, որ գուրգուրանքով մօտեցած էր Զարիֆեանի բանաստեղծութիւններուն ու առաջին առթիւ իսկ հանրութեան ներկայացուցածՙ անոնց գրական արժէքը, անգիտակՙ Պուրկազ-Գնալը յաճախադէպ նաւարկութեան իրական բնոյթին, տարբեր ձեւով ու բանաստեղծական գեղեցիկ պատկերի մը շնորհը վերագրելով մեկնաբանած էր այդ տողը.- Իմ կղզիէսՙ իր կղզին, իմ առանձնութենէսՙ իր առանձնութիւնը:
Եթէ չուզենք բանաստեղծականօրէն մեկնաբանել Թէքէեանի նման, ու սահմանափակուինք մի՛միայն Պուրկազ-Գնալը չոր իրականութեամբ, անտարակոյս շատ բան կը կորսնցնէ Զարիֆեանի այդ տողըՙ իր բանաստեղծականութենէն: Այստեղ կը ծնի շատ վիճաբանելի հարց մը. արդեօք գրողի մը գործը հարկ է քննարկել ու արժեւորել իր անհատական կեա՞նքը նկատի ունենալով թէ ոչՙ կանգ առնելով միմիայն ստեղծագործութեան վրայՙ որպէս արուեստի գործ, անկախՙ հեղինակին սեփական ապրումներէն:
Եւ հարց մը եւսՙ եթէ կ՛ուզէք. ամէն ստեղծագործութիւն, անմիջական եւ ուղղակի կապ մը ունի՞ ստեղծագործողին անձնական կեանքին հետ, հայելիի մը հաւատարութեամբ:
Ու փակելու համար, ուրիշ հարցական մը. գրական գործ մը աւելի յարգի կ՛ըլլայ իր անձնականութեա՞մբ, թէ ոչՙ իր անանձնական ու առարկայական հանգամանքով:
1960
ՇՈԳԵՆԱՒԸ «ՏԻՒԹ» ԸՐԱՒ
Չեմ յիշեր ո՛ր թուականին էր, Անի Հիւրանցոը նստեր էինք: Գիրուկ մէկը եկաւ.- Բարեւ, Զահրատ, ըսաւ:
- Բարեւ, ըսի:
- Չճանչցա՞ր, հարցուց:
- Ո՛չ, ըսի:
- Նախ հեզ մը քեզ համբուրեմ, ըսաւ:
- Համբուրէ՛, ըսի (չէ՞ որ մենք գրող ենք, հասարակութեան կը պատկանինք. ով ուզէՙ կը համբուրէ, ով ուզէՙ կը հարուածէ): Համբուրեց այտէրէս:
- Ես, ըսաւ, Գեղամ Սեւան:
Ո՞վ գիտէ քանի տարի էՙ չէի տեսեր: Աչքիս առջեւ եկաւ խանդավառ գրասէր եւ տեսլապաշտ երիտասարդը, ինձմէ երկու տարի փոքր, Գնալըէն, դպրոցէն, արուեստասէրներ ի մի բերելու իր ճիգերէն, մեր Մխիթարեան Սանուց Միութեան «Սան»ի յանձնախումբէն եւ... իր առաջին սէրէն:
Կու տայիՙ որ կարդայ իմ նախափորձերս: Զանոնք խնամքով կ՛ամփոփէի մութ կապոյտ կողքով տետրակի մը մէջ: Կ՛ուրախանար: Մանաւանդ շատ հաւնած էր «Առանձնութիւն»ը (1): Ինք ալ ուզած էր գրել բանաստեղծութիւն մըՙ առանձնութեան մասին: Այդպէս ըսաւ: Հաւանաբարՙ առանձնութեան զգացումը յաճախ կ՛ունենար ինք ալ:
Հայաստանի մէջ լաւ գործ տեսաւ, լաւ անունի տիրացաւ:
Կերպով մը մեր ներկայացուցիչն էր եւ մենք հպարտ էինք իրմով: Կը սիրենք յուսալ որ միակը չէր: Որ ուրիշ կամուրջներ ալ կան, պիտի ըլլան:
Գեղամՙ բանաստեղծի խառնուածք ունէր. խանդավառ էր, յախուռնՙ սակայն միշտ բարեմիտ, միշտ անկեղծՙ հաւատաւոր եւ վիպապաշտ:
Անի Հիւրանոցին կից զբօսարան մը կար: Մեզ -զիս ու կինս- հոն առաջնորդեց: Մենք քոնեաք խմեցինք, ինքՙ մրգաջուր, ալքոլ չէր առներ այլեւս: Թէ ինչեր խօսեցանքՙ չեմ յիշեր դժբախտաբար, սակայն կ՛ենթադրեմ թէ ինչեր ինչեր խօսած կրնանք ըլլալ մենքՙ երկու վաղեմի ընկեր, այսքան տարի վերջ: (Պէտք է օրը օրին նօթագրել ամէն ինչ:)
«Մեծ Քաղաքը» հատորիս Երեւանի մէջ հրատարակութեան առիթովՙ իր «Բաց Նամակ»ին (2) մէջ սապէս կ՛ըսէ. «Գիրքդՙ չգիտես որտեղից ծանօթ բոյրեր բերեց ռունգերիս,- այնպէս բոյրեր որ կոչւում է կարօտ, մի խօսքովՙ ծննդավայրի կարօտի բոյրը... կամուրջի Գնալը Կղզի մեկնող նաւամատոյցի բազրիքներին յենածՙ ի փոխարէն նայիր նաւերին, մինչեւ նրանցից մէկը «տիւթ» անի ու գնայ»:
Այո՛, սիրելի Գեղամ, շոգենաւըՙ տիւթ կ՛ընէՙ կ՛երթայ: Բայց դուն ի՞նչու գացիր:
1980
Մսավաճառները
Արիւնոտ խոշոր միսեր գրկած
Մսավաճառները հոս հոն կը վազեն
Մարդիկն ինչ ուզեն խորհին-միայն թէ
Կատուները երանի կու տան անոնց
Տաղը
Ան վարդերու մէջՙ վարդ, շուշաններու մէջՙ շուշան կ՛ըլլայ,
Որպէսզի զինքը չկարենամ զանազանել,-
Բայց, բարեկամնե՜ր, ա՛լ ես ճարը գտայ,
Վարդին, շուշանին ամէնէն գեղեցիկը կը զատեմ
Ա՛ն է:-
Թատերաբեմ
Հսկայական թատերաբեմ աշխարհն որուն ամէն ազգ
Իր մեծութեան դերակատարն է հպարտ
Ե՞րբ քուլիսէն դուրս պիտի գաս Հայկի թոռ
Ձիւնհալ
Այս ինչ ձիւն է
որ մարդ առտուն
փողոց կ՛ելլէ
գլուխն վերեւ
սեւ հովանոց մը բացած
Ճամբուն կիսուն
կը նայիս որ
հովանոցը
ճերմակ է
Այս ինչ սիրտ է
որ մարդ առտուն
փողոց կ՛ելլէ
ուրիշներուն
դէմ հովանոց
մը բացած
Ճամբուն կիսուն
կը նայիս որ
հովանոցը
հալեր է
Հոս
Հոս եմ - հոս ըլլալ նայիլ է ետեւ
Նայիլ անոնց որ կու գան մեզմէ վերջ
Նայիլ թէ ինչպէս - ինչու կան անոնք
Եւ անոնց համար - ապրիլ անոնց հետ
Թէ ոչ - հոս ըլլալ մահ է յարատեւ
Հայրենական
Հայրենիքը հոն է ուր մարդ հպարտ կը զգայ ինքզինք
Այնտեղ ապրելով
Որովհետեւ հայրենիքը հոն է ուր մարդ
Կ՛աճի
Դէպի տիեզերք սահման քշելով
Հայրենիքը հոն է ուր մարդ կ՛անմահանայ
Քիչ քիչ մեռնելով
Բացօթեայ խօսակցութիւն
- Այդ անուշ ձայնը ո՞ր ագռաւինն է
- Այդ ձայնը իմս է բայց ես ագռաւ չեմ
Ես այդ ձեր գիտցած ագռաւներէն չեմ
Ագռաւէ ագռաւ տարբերութիւն կայ
Ամէն ագռաւի հաւկիթը չ՛ուտուիր
Լաւ լաւ - ըսենք որ ագռաւը ես եմ
կամ ես ագռաւ եմ - այդ ձայնն ալ իմս է
- Այդ անուշ ձայնը ձերն է ուրեմն
Ես պարզապէս այդ գիտնալ կ’ուզէի
Մնաք բարով - Տիկին -
26.6.1980
Խօսակից
Խօսակից կատու մը գտայ
Ականջ կու տայ ինծի ուշի ուշով ոչ կ’առարկէ ոչ կը քննադատէ
Խօսակից կատու գտայ -
Չի խօսիր - անտեղի պատասխան չի տար որ սիրտս չկոտրի
Բայց ըսածդ չի հասկնար կ’ըսէք
Հոգ չէ
Արդէն Ագապին ալ չի հասկնար
Զահրատ մեռաւ
Բառ բառին քով դրաւ ու գրեց
Հիմա հողին տակ ոչ գիր ոչ ալ բառ
Հանգիստ իր գրչին
Վերջակէտ
Այլեւս կը բաւէ ըսին - վերջակէտ մը դիր
Դնեմ բայց ամէն վերջակէտ է վերջ
Նոր տող մը կը յայտնուի ու խաղաղութիւնս կը խանգարէ
Ես չեմ իրաւ որ
Այդ նորտողերն են յանցաւոր
Արդեօք կարելի՞ է գոյատեւել
Առանց նոր տողի
Լար պար սար
Աշխարհը ջութակ լուրջ ու խեղկատակ
Ես այդ ջութակէն փրթած անտէր լար -
Աշխարհը վըտակ - հոսուն աննպատակ
Աւազի հատիկ ես ջուրերն ի վար -
Աշխարհը նաւակ - ծովերն անյատակ -
Ես ծովերուն վրայ նայեատի շուրջպար
Աշխարհը ճահիճ մարդիկն հոն դահիճ
Ես հաւատաւոր անմերձելի սար
***
Իսթանպուլցի Զահրատն եմ
Ջուրի կաթիլ իմաստութեան ծովուն դէմ -
Բայց կ՛առնեմ - բառ կը ծախեմ
Աշնան տերեւ քերթողութեան հովուն դէմ
Կատակներու պատմիչն եմ
Վաղանցուկ կայծ անմահութեան հուրին դէմ -
Պատրաստակամ զոհ անշուք
Մոռացութեան ամենազօր թուրին դէմ
Բարեւ մ’ըսել թէ կ’ուզէք
Ըսէք այսօր - երբ հանդիպինք դէմ առ դէմ
Քանի որ
Վաղը շատոնց մոռցուած եմ - մեռած եմ