ՀՀ Գիտութիւններու ակադեմիայի արուեստի ինստիտուտը 2010-ին հրատարակեց թատերագէտ Հենրիկ Յովհաննիսեանի «Հայ թատրոնի պատմութիւն, XIX դար» ծաւալուն (756 էջ) հատորը, որմէ օրինակ մը,- մակագրուած հեղինակին ձեռագրով եւ նուիրուած Հալէպի Հ.Ե.Ը.ի «Ադամեան» թատերախումբին, երբ ձեռքս առի թերթատելու եւ ծանօթանալու անոր պարունակութեան, չգոհացայ հարեւանցի ակնարկով մը կարծիք կազմելով ու սկսայ մեծ հետաքրքրութեամբ կարդալ:
Առանց երկմտելու կրնամ «կոթողային» որակել գործը, «կոթողային» ու «աննախընթաց», որ կրնար միայն Հ. Յովհաննիսեանի նման հմուտ ու ծանրախոհ թատերագէտի մը գրիչին պատկանիլ:
Անոնք, որոնք ծանօթ են հեղինակի անձին եւ գրականութեան, կրնան վկայել, թէ ինչ խիստ ու խստապահանջ գրող ու մտաւորական մըն է ան: Մէկը, որուն համար խորթ են մակերեսայնութիւնն ու միջակութիւնը: Մէկը, որ անխոնջ պրպտող է, իր գտածոները փորձաքարի զարնող, մաղող ու զտող, ծայրայեղօրէն բծախնդիր, որպէսզի միայն ստոյգն ու բիւրեղացածը յանձնէ ընթերցողին:
Հ. Յովհաննիսեան իր ներածականին սկիզբը կը գրէ. «19-րդ դարի հայ թատրոնը մեզ համար անծանոթ աշխարհ չէ եւ շատ կողմերով ուսումնասիրված է: Կարդացվել են պիեսները, պատմվելՙ դերասանական կենսագրություններ, գրվել է արեւմտահայ բեմի մանրամասն պատմությունը, կազմվել է ընդարձակ ժամանակագրություն մատենագիտությամբ հանդերձ: Փաստագիտական հիմքը գրեթե ավարտական է, փորձում ենք համատեղել ուսումնասիրությունների արդյունքները, նաեւ որոշ չափով չբացահայտված տվյալներ, եւ դիտել պատմությունը որպես մի մեծ ներկայացում, գեղարվեստամշակութային ավանդների փոխանցման ու փոխակերպման ընթացք»:
Ուրեմն հասկնալի է, թե ինչ է գիրքին պարունակութիւնը, սակայն առաջին հայեացքով ըմբռնելի չէ, թէ ինչով կարելի էր բեռնաւորել 756 էջերը:
Գիրքը կարդալէ ետք միայն կը հասկցուի առաջին հայեացքով չհասկցուածը, երբ ընթերցողը կը տեսնէ, թէ ինչ մանրամասնութիւններով ու կողմնակի ճիւղաւորուած բացատրութիւններով ու մեկնաբանութիւններով յագեցած է գործը, սպառիչ ու ամբողջական դարձնելու համար զայն:
Գիրքը բաժնուած է ութ գլուխներուՙ
Ա.- Նոր դրամայի նախաշեմին
Բ.- Արեւմտահայ բեմը 50-60-ական թուականներին
Գ.- Արեւելահայ բեմը 60-ական թուականներին
Դ.- Սունդուկեանական շրջան
Ե.- Տարապայման ձգտումներ պոլսահայ բեմում
Զ.- 80-ական թուականների բեմը եւ Պետրոս Ադամեան
Է.- Գաւառական թատրոն
Ը.- Ռեալիստական թատրոն եւ կրքերի ռոմանտիկա
Թ.- Դարավերջը
Ուրեմնՙ հայ թատրոնի կէս դարու պատմութիւնն է 20-րդ դարը նախորդող թատերախումբերու, թատերասրահներու, բեմադրիչներու եւ դերասան-դերասանուհիներու անուններու եւ այդ անուններուն հետ առնչուած զանազան տեղեկանքներու հարուստ շտեմարան մըն է գիրքը, բազմօգուտ աղբիւր մը նախատեսուած «արուեստագէտների, բանասէրների, պատմաբանների եւ ընթերցող լայն շրջանների (հաւանաբարՙ շրջանակների) համար», ինչպէս կ՛ըսուի գիրքի առաջին ծանօթագրութեան մէջ:
Գիրքի ընթերցման զուգահեռ, քանի մը մտածումներ կ՛ունենանք:
Առաջինը ՙ հիացում է, ի՜նչ աղբիւրներ, ինչքան գիրքեր ու արխիւներ ուսումնասիրած է հեղինակը. որքան ժամանակ տրամադրած է, որքան աչքի լոյս սպառած է գիրքը մէջտեղ բերելու համար: Ի՜նչ հաւատք, ի՜նչ կամք ու համբերութիւն:
Երկրորդը ՙ յուսահատութեան զգացում մըն է, երբ կշիռքի նժարներուն կը դնենք 19-րդ դարու մեր արեւմտահայ, թէ արեւելահայ թատրոնը եւ դիմացըՙ այսօրուան մեր սփիւռքեան թատրոնը:
Նոյնիսկ բաղդատութեան եզր չկայ: Որքան լուրջ, կազմակերպուած ու պրոֆեսիոնել եղած է անցեալի թատրոնն ու թատերաքննադատութիւնը եւ որքան սիրողական է այսօրուայ թատրոնն ու որքան անլուրջ թատերաքննադատութիւնը, զոր այդ անունով կոչելն իսկ սխալ է, երբ թղթակցութեան ու (յանուն հայապահպանման) շռայլուած անտեղի գովասանքներէ անդին գրեթէ չ՛անցնիր:
Երրորդը ՙ թող ներուի ըսելու, որ մեղադրանք մըն է, հեղինակին օգտագործած բաւական մեծ թիւով օտար բառերուն համար:
Հենրիկ Յովհաննիսեան, որ ծանօթ է ոչ միայն որպէս թատերագէտ, այլեւ հայերէն լեզուի խստապահանջ պաշտպան, յատկապէս հեռատեսիլի յատուկ ծրագիրներով, կ՛ակնկալուէր, որ հայերէն հոմանիշները օգտագործէր հետեւեալ բառերուն, եւ, ինչու չէ, նորը կերտէր, որպէս մասնագէտ, համազօր հոմանիշներու բացակայութեան, ինչպէսՙ
Միրակլ, ֆիկցիա, պաթետիկ- սենտիմենտալ, էպիզոդ, պաստուրելային, մորալիտէ, անտրեպրիզ, անտրեբրենյոր, ռեզոնյոր, խարակտերային, նյուանս, փայատէր, տուրնէներ, եւայլն...
Քանի մը տեղեր, լաւ ըրած է, որ օտար բառի կողքին հայերէնն ալ դրած է, ինչպէսՙ
ամպլուաներ- (դիմակ- պաշտօններ)
հիերարխիա- (նուիրապետութիւն)
պերիպետիա- (հոգեբանական դարձակէտեր)
Շատ մը օտար բառերու հայերէնները արդէն գոյութիւն ունին ու ընթացիկ գործածութեան մէջ են, ալ ինչո՞ւ անոնց փոխարէն նախընտրած է օտար բառը:
Օրինակ, էստետիկական -ի փոխարէն կարելի էր շատ ծանօթ ու հասկնալի գեղագիտական -ը գործածել, կամՙ ռեֆորմ -ի տեղՙ բարեփոխում, տուրնէներ-ի փոխարէնՙ շրջագայութիւններ , կամՙ շրջապտոյտներ , փայատէր - բաժնետէր , խամ- խակ, տհաս , միրակլ - հրաշք , լոգիկական - տրամաբանական , եւայլն:
Ամէն պարագայի, վերոյիշեալ ակնարկութիւնը ոչինչ կը նուազեցնէ անոր արժէքէն:
Մեծ եւ կարեւոր աշխատասիրութիւն է, որ կը հարստացնէ թատերագիտական մեր գրականութիւնը:
ՅԱԿՈԲ ՄԻՔԱՅԷԼԵԱՆ, Հալէպ-Երեւան