ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԲՈՐՈԴԻՆԻ ԱՆՎԱՆ ԼԱՐԱՅԻՆ ՔԱՌՅԱԿ

Չորս դերասանի թատրոն

Բորոդինի անվան լարային քառյակը բացառիկ երեւույթ է համաշխարհային երաժշտական մշակույթի պատմության մեջ: Լեգենդար այդ համույթը վաստակել է համաշխարհային կվարտետային առաջատարներից մեկի համբավ թե՛ որպես առաջնակարգ երաժիշտների եզակի մի խումբ եւ թե՛ որպես կվարտետային աշխարհի ֆենոմենալ երկարակյաց: Այս երեւելի համույթը իր պատմությունը սկսել է 1945 թվականից Մոսկվայի կոնսերվատորիայի կամերային անսամբլի դասարանում, որի ղեկավարն էր պրոֆեսոր Միքայել Տերյանը: Այո, նույն Մ. Տերյանը, որը 1924թ. Կոմիտասի անվան քառյակի հիմնադիր անդամներից էր եւ նրա ալտահարը մինչեւ 1946թ.: Բորոդին քառյակը ՌՍՖՍՀ Գլինկայի անվան Պետական մրցանակի (1968), ՍՍՀՄ Պետական մրցանակի /1986/, ՌՖ Պետական մրցանակի (2001) դափնեկիր է: Իր երկարատեւ պատմության ընթացքում ունեցել է մոտ 6000 համերգ, ձայնագրվել է աշխարհի լավագույն ձայնագրման ընկերություններում` թողարկելով ավելի քան 100 անուն ստեղծագործություն: Քառյակի նշանակալի հաջողություններից էր անգլիական Chandos ընկերության կողմից կատարված Բեթհովենի բոլոր կվարտետների ձայնագրությունը 2002-2004թթ.:

Ռուբեն Ահարոնյան.- ՀՀ ժողովրդական արտիստ (1980), Հայաստանի պետական մրցանակի (1988) եւ Ռուսաստանի պետական մրցանակի (2001) դափնեկիր, Ժողովուրդների բարեկամության (1986) եւ Պատվո (2000) շքանշանակիր: Ավարտել է Մոսկվայի կոնսերվատորիան Յու. Ի. Յանկելեւիչի եւ ասպիրանտուրան` Լ.Բ. Կոգանի դասարաններում: Մոնրեալի (1972), Ջ. Էնեսկուի (1970), Պ.Ի. Չայկովսկու (1966 եւ 1974) մրցույթների դափնեկիր է: 1971-1996թթ. Երեւանի կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր էր, 1982-1996թթ.` Հայաստանի պետական կամերային նվագախմբի գեղարվեստական ղեկավարը: Բորոդինի անվան քառյակում նվագում է 1996թ-ից` որպես առաջին ջութակ:

- Պարոն Ահարոնյան, սկզբից եւեթ կուզենայի շնորհակալություն հայտնել, որ ժամանակ գտաք այս զրույցի համար:

- Այո, սիրով:

- Ձեր կյանքը արդեն 16 տարի է, ինչ կապված է աշխարհահռչակ Բորոդին քառյակի հետ: Ինչպե՞ս դա ստացվեց:

- Ինձ զանգահարեց քառյակի հիմնադիր, իր կյանքի 62 տարիները քառյակին նվիրած, երջանկահիշատակ Վ. Բեռլինսկին եւ առաջարկեց հանդիպել: Դրանից հետո կյանքս փոխվեց:

- Չորսն էլ` հավասար: Չորսն էլ` տարբեր: Չորսն էլ` մեծ: Չորս դերասանի թատրոն,- այսպես է բնութագրել Բորոդին քառյակը ավստրիական «Volksstimme» օրաթերթը: Իր պատմության 67 տարիների ընթացքում քառյակի կազմը բազմիցս փոխվել է` անփոփոխ թողնելով, սակայն, չգերազանցված անսամբլային վարպետությունն ու հնչեղության այն յուրահատուկ որակը, որ երկար տարիներ ապահովել է «քառյակի» առաջատար դիրքը կվարտետային կատարողական արվեստում: Այսօր էլ Բորոդին քառյակի անունը ողջ աշխարհում հնչում է որպես ամենաբարձր վարպետության, անմիջական կատարման, տեխնիկական կատարելության եւ գեղեցիկ ձայնի հոմանիշ: Չորս երաժշտական գործիք պիտի միաձուլվեն: Ինչպե՞ս է դա Ձեզ հաջողվում:

- Ընդհանրապես կվարտետային գործով զբաղվելը շատ հետաքրքրական է, բայց «Բորոդին» քառյակում նվագելը նաեւ ծայրահեղ պատասխանատու գործ է: Այս քառյակի ուղղվածությունը պարզ էր առաջին իսկ քայլերից. դա ներկապնակի հարստությունն է` ամենանուրբ պիանոյից մինչեւ ամենահզոր ֆորտե: Միեւնույն ժամանակ քառյակն ունի իրեն յուրահատուկ ամենաբարձր պրոֆեսիոնալ մակարդակը, իր անկրկնելի ձայնի որակը, միասնության իրեն հատուկ զգացումը: Կազմերի փոփոխությունները երբեք չեն փոխել այս հիմնարար սկզբունքները:

- Կվարտետային գրականությունը շատ բազմազան է եւ հարուստ գլուխգործոցներով: Գործնականում բոլոր մեծ կոմպոզիտորները անդրադարձել են այդ ժանրին: Իհարկե բացառություններ էլ կան. Շոպեն, Սկրյաբին, եւ այլն: Իր ստեղծագործական գործունեության ընթացքում «Բորոդին» քառյակը կատարել է հսկայական քանակությամբ ստեղծագործություններ` սկսած Բոկկերինիից եւ Հայդնից, մինչեւ Շնիտկե եւ դարի այլ հեղինակներ: Սակայն յուրաքանչյուր քառյակ (ինչպես նաեւ առանձին երաժիշտ) նախասիրություններ ունի: Կա՞ն արդյոք այդպիսիները «Բորոդին» քառյակի համար:

- Եթե անդրադառնանք նախասիրություններին, ապա ես կնշեի երեք կոմպոզիտորի անունՙ Բեթհովեն, Շոստակովիչ եւ Մոցարտ: Շրջանը, իհարկե, կարելի է եւ ընդլայնել: Հնարավոր չէ շրջանցել Բրամսին կամ Շումանին: Անհնար է չանդրադառնալ Հայդնին` իր 83 կվարտետներով: Դե իսկ «Բորոդինը» մրցույթից, անշուշտ, դուրս է: Բոլոր հանճարները ստեղծագործել են լարային քառյակի համար: Այդ ամենը նվագել գործնականում անհնար է:

- Իսկ ավելի ուշ գրված երաժշտություն նվագու՞մ եքՙ Գ. Լիգետի, Է. Կարտեր, Ջ. Քեյջ...

- Քառյակի նվագացանկը այլ շեշտադրում ունի: Մերօրյա երաժշտությունը, դժբախտաբար, մեծ մասամբ որակապես զգալիորեն զիջում է ավելի վաղ ժամանակաշրջանում գրված երաժշտությանը:

- Մի փոքր խոսենք «Բորոդին» քառյակի եւ Դ. Շոստակովիչի ստեղծագործական համագործակցության մասին:

- Հաճույքով: Դա «Բորոդին» քառյակի կյանքի հատուկ էջն է, որ 30 տարվա պատմություն ունի: Շոստակովիչի 15 լարային կվարտետները Բեթհովենի 16-ից հետո համարվում են կվարտետային երաժշտության ամենապայծառ օրինակները եւ, անկասկած, քսաներորդ դարում այդ ժանրի գլուխգործոցները; Մեր քառյակը դրանք կատարել է իր ստեղծագործական ճանապարհի հենց սկզբից` սերտ կապի մեջ լինելով հեղինակի հետ: Շոստակովիչի վերջին ելույթը որպես դաշնակահար նույպես եղել է «Բորոդին» քառյակի հետ, երբ կատարվում էր նրա Դաշնամուրային կվինտետը:

- Իսկ այժմ քառյակը ընդլայնո՞ւմ է իր կազմը կվինտետներ կամ սեկստետներ կատարելու նպատակով:

- Անշուշտ: Բորոդին քառյակի անդամները հաճույքով են մասնակցում համերգների եւ ձայնագրությունների հրավիրյալ այլ երաժիշտների հետ` տարատեսակ կազմերով ստեղծագործություններ նվագելու համար: Հատկապես լայն է դաշնամուրային կվինտետների ցանկը, երբ քառյակի հետ համագործակցել են համաշխարհային ճանաչում վայելող դաշնակահարներ: Առավել երկարատեւ ու բեղմնավոր համագործակցություն քառյակը ունեցել է Ռիխտերի հետ: «Բորոդին» քառյակի հետ են համագործակցել նաեւ Կ. Իգումնովը, Գ. Նեյհաուզը, Ա. Գոլդենվեյզերը, Մ. Յուդինան, Լ. Օբորինը, Յ. Զակը, Է. Գիլելսը, Ա. Լյուբիմովը, Բ. Բերեզովսկին եւ շատ, շատ ուրիշներ:

- Պարոն Ահարոնյան, Ձեզ կարելի՞ է «Բորոդին» քառյակի ղեկավար անվանել:

- Ոչ մի պարագայում: Մենք բոլորս համույթի լիիրավ անդամներ ենք, եւ բոլոր որոշումները կայացնում ենք դեմոկրատիայի հիմունքներով:

- Այդ դեպքում ինչպե՞ս եք ընդհանուր հայտարարի գալիս ստեղծագործական խնդրահարույց պարագայում: Այսպես օրինակ, հայտնի է, որ շատ հանճարեղ կոմպոզիտորների մետրոնոմային նշումներ խնդիրներ են առաջացնում: Դրանցից որոշները շատ արագ են կամ շատ դանդաղ եւ դժվարությամբ են տեղավորվում մեր երաժշտական- ժամանակային պատկերացումների շրջանակներում: Այդ դեպքերում վերջնական որոշում ո՞վ է կայացնում:

- Սա շատ հետաքրքրական խնդիր է: Դուք հավանաբար ի նկատի ունեք Բեթհովենի փոքր-ինչ հակասական մետրոնոմային նշումները: Մենք բավական տանջվել ենք սրա վրա: Արդյո՞ք ճշգրիտ էր Բեթհովենի մետրոնոմը: Արդյո՞ք նա ի նկատի ուներ այն, ինչ նշում էր: Սկզբում մենք մետրոնոմը դնում էինք ճիշտ Բեթհովենի նշած տեղում` փորձելով հստակեցնել կոմպոզիտորի պատկերացումները առանձին մասերի բնույթի հետ կապված: Միեւնույն ժամանակ մենք փորձում էինք այդ տեմպում նվագել: Եթե տեմպն իսկապես շատ արագ էր, ապա մեզանից անկախ մենք դանդաղեցնում էինք այն, քանի որ ակնհայտ էր, որ այդ տեմպում որեւէ երաժշտական հետաքրքրական բան անել անհնար է: Հայտնի է, որ Բեթհովենը չէր լսում, թե ինչպես է հնչում իր գրածը մետրոնոմային այդօրինակ նշումներով: Նա միայն իր ներքին լսողությամբ էր ստեղծագործությունը լսում: Այսինքն լսում էր այն, ինչ ուզում էր լսել: Կարծում եմ, եթե նա ի վիճակի լիներ լսելու կենդանի նվագը, նա ավելի զգուշորեն կվերաբերվեր տեմպային նշումներին` ավելի դանդաղեցնելով դրանք:

- Վստա՞հ եք:

- Դե նա կլսեր, որ իր գրածը գրեթե հնարավոր չէ նվագել:

- Բայց հնարավոր է, որ նա առանձնապես չհոգար դրա մասին:

- Իմ ի՞նչ հոգն է Ձեր տկար ջութակը: Այո, գիտեմ:

- Ո՞ր մարդկային հատկություններն են օգնում կամ խանգարում չորս երաժիշտների միասնական աշխատանքում:

- Ամենակարեւորը լիարժեք փոխըմբռնումն է եւ փոխադարձ հարգանքը: Աշխատելիս մենք անտեսում ենք անհատական որակները: Այլապես հնարավոր չի լինի լուրջ աշխատել: Իհարկե, անվերջ վիճում ենք, սակայն միշտ գալիս ենք ընդհանուր եզրակացության:

- Խնդրում եմ մի փոքր խոսենք երեւանյան համերգի ծրագրի շուրջ: Ինչո՞վ էր պայմանավորված ծրագրի այդպիսի հոգեբանական կոնտրաստային ընտրությունը:

- Ինչ ի նկատի ունեք կոնտրաստային ասելով:

- Ի նկատի ունեմ այն, որ Բեթհովենի կվարտետներում, որ կամերային երաժշտության «Էվերեստն» են, գերագույն աստիճանի է հասցված մտքի կազմակերպվածության եւ թվացյալ քաոսի հավասարակշռվածությունը: Մինչդեռ, Շոստակովիչի նմանատիպ ստեղծագործությունները հնարավոր չէ լսել առանց այն հետին մտքի, թե այդտեղ գոյություն ունի նաեւ այլ, թաքնված իմաստ: Ավանդաբար արեւմտյան երաժշտական արվեստում լարային քառյակի ժանրը գնահատվել է իբրեւ խիստ կազմակերպված միասնություն: Ի հակադրություն դրան, Շոստակովիչը մեզ առաջարկում է լարային քառյակներ, որոնք զուրկ են սպասվող կայունությունից, հաստատունությունից: Երաժշտությունը առանձնանում է ոչ միայն արտասովոր կամայականություններով, այլեւ ապարդյունության ցավագին զգացումով: Հզոր պնդումները փլուզվում են` դառնալով հուսահատության հպատակներ, անվերջ խախտվում են միասնականության կարեւոր սկզբունքները: Բեթհովենի կվարտետներում հազվադեպ կարելի է հանդիպել նման խնդիրների:

- Ձեր ասածը, իհարկե, բացարձակ ճշմարտություն է պարունակում իր մեջ, սակայն մեր համերգային փորձը ցույց է տալիս, որ հաճախ շատ հակադիր երեւույթներ ավելի ճկուն ու ամուր կապեր են հաստատում, քան ակնհայտ նմանությունները: Դա միայն առաջին հայացքից կարող է կոնտրաստային երեւալ: Իրականում մեր համերգային փորձը ցույց է տալիս, որ Շոստակովիչ-Բեթհովեն համերգային համադրությունը ամենահաջողներից է, որը գրեթե միշտ դուր է գալիս ունկնդրին:

- Ընտրել էիք այդ կոմպոզիտորների վաղ կվարտետներ:

- Այո: Բեթհովենի կվարտետների այս օպուսը բառացիորեն դասական է: Սա Հայդնի ու Մոցարտի ամենամոտ նմանակումն է` նախքան Բեթհովենը կհեղափոխականացներ ժանրը իր հաջորդ Op. 59-ում: Ընդհանուր առմամբ ներկայացնելով Բեթհովենի վաղ շրջանըՙ Op. 18-ի ստեղծագործությունները, միեւնույն ժամանակ իրենց մեջ ներառում են կոմպոզիտորի ստեղծագործության բոլոր հատկանշական կողմերը` իրենց ողջ բարդությամբ, որոնք հետագայում ավելի խորությամբ արտահայտվելու էին նրա միջին եւ ուշ շրջաններում: Ինչ վերաբերում է Շոստակովիչին, ապա անմիջապես Երկրորդ համաշխարհայինից հետո, արդեն քառասնամյա կոմպոզիտորը (որ արդեն ինը սիմֆոնիաների հեղինակ էր), անդրադարձավ լարային կվարտետի կամերային ժանրին` ստեղծելով No. 3 Ֆա մաժոր, Op. 73 կվարտետը:

- Դ. Շոստակովիչն այս կվարտետը գրել է 1946-ին, երբ Բ. Պաստեռնակը սկսեց իր «Դոկտոր Ժիվագո»-ն: Այդ կվարտետը միակ ստեղծագործությունն էր, որ կոմպոզիտորը ստեղծեց այդ ամբողջ տարվա ընթացքում, ինչը լատենտ անհանգստության ակնհայտ նշան է: Հաջորդող կվարտետները ավելի ու ավելի հանելուկային են: Այս կվարտետը ներկայացվում է որպես պատերազմի կվարտետ, մասերը նույնիսկ վերնագրեր ունեն, սակայն տպավորություն կա, որ իսկական ասելիքը երեւացող մակերեսից անդին է, ինչ-որ կոդավորման տակ: Ի՞նչ հատուկ խնդիրներ է առաջադրում այս երաժշտությունը կատարողի համար:

- Տեխնիկական տեսանկյունից կվարտետը (ինչպես եւ նրա ավելի ուշ գրված շատ կվարտետներ) առանձնանում է տեքստուրայի, ձայնային, ակուստիկ միջոցների օգտագործման ապշեցուցիչ բազմազանությամբ, որ հանգեցնում է բացառիկ զգայական եւ հոգեբանական հետեւանքների: Այս կվարտետը ի դերեւ է հանում Շոստակովիչի տաղանդը` որպես կամերային ժանրի ազդեցիկ կոմպոզիտոր:

- Եվ մյուս ստեղծագործությունը` Էդ. Միրզոյանի Կվարտետը, մի ստեղծագործություն, որ ժանրի զարգացման գործում մեծ դեր ունեցավ` էականորեն կանխորոշելով հայկական կամերային երաժշտության ապագա բուռն ծաղկումը: Հուզիչ եւ նշանակալի էր նաեւ վատառողջ կոմպոզիտորի ներկայությունը:

- Այո: Խորագույն հարգանքով եւ սիրով եմ վերաբերվում մաեստրոյին:

Միրզոյանի անվան հետ է կապված հայկական սովետական երաժշտության ամենահետաքրքրական եւ հիմնարար էջերից մեկը:

Նրա Կվարտետը կարող է ազգայինի եւ ժամանակակիցի սիմբիոզի օրինակ հանդիսանալ: Կերպարային աշխարհի վառ բնույթը, ժողովրդական եւ պրոֆեսիոնալ երաժշտության ավանդույթների խորը իմաստավորումը, խիզախ, բայց միեւնույն ժամանակ դասականորեն կատարյալ գրելաոճը բացարձակ նորարարություն էր այն ժամանակների համար:

- Ի՞նչ տպավորություն ստացաք երեւանյան ունկնդրից: Ի՞նչ եք կարծում, փոխվե՞լ է արդյոք:

- Չեմ կարծում, որ փոխվել է: Գիտեք, կվարտետային երաժշտությունը հատուկ, պատրաստված, էլիտար ունկնդիր է պահանջում: Իսկ հայաստանյան ունկնդիրը դեռ սովետական շրջանից միշտ էլ առանձնացել է իր խստապահանջությամբ: Որոշ բաներ նա ընդունում է զարմանալիորեն սառը: Բայց հավանելու դեպքում իսկական հարազատի, տաք, շնորհակալական շունչ կա նրա ծափահարությունների մեջ:

- Պարոն Ահարոնյան, Դուք իսկապես մեծ ազդեցություն եք թողել հայկական կատարողական արվեստի մի քանի սերնդի վրա: Այսպես, վերջերս մի համերգի ընթացքում կատարում էին Շոստակովիչի Պրելյուդները, Op. 34a, եւ ես անմիջապես հիշեցի այդ ստեղծագործությունների Ձեր մեկնաբանությունը, որ լսել էի շատ ու շատ տարիներ առաջ:

- Շնորհակալ եմ: Դուք լավ հիշողություն ունեք (ծիծաղում է):

- Ասացեք խնդրեմ, այժմ էլ շարունակու՞մ եք Ձեր մենակատարային գործունեությունը, թե՞ քառյակը խլում է ողջ ուժերը:

- Ավելի շուտ երկրորդը: Դժբախտաբար մենք չենք երիտասարդանում, եւ իմ տարիքում ավելի ու ավելի դժվար է այդ երկու ոլորտը հավասարազոր պահել: Ցավոք, մենակատարային ակտիվ գործունեության համար ո՛չ ուժ է մնում, ո՛չ էլ ժամանակ:

- Ինչպիսի՞ ազդեցություն ունեցավ Ձեր վրա Սովետական Միության փլուզումը:

- Ամենաուղիղ, քանի որ այդ երկրի քաղաքացի էի: Սկզբում ամեն ինչ քաոսային էր, հետո սկսեցինք հարմարվել:

- Շատ երաժիշտներ տեղափոխվեցին արտասահման: Դուք ինչպե՞ս մնացիք:

- Իրականում ես էլ տեղափոխվեցի (ծիծաղում է):

- Ի նկատի ունեմ Եվրոպա կամ Ամերիկա:

- Այո, ճիշտ եք, շատերը հեռացան այդ անհասկանալի վիճակներից: Բայց, ճիշտն ասած, շատերն էլ հայտնվեցին ավելի անհասկանալի վիճակներում:

- Ինչպե՞ս եք պատրաստվում համերգային օրվան: Կպատմե՞ք, թե տաբու է: Շատ երաժիշտներ խուսափում են այդ օրվա մասին խոսել:

- Համերգի օրը ինձ համար գրեթե սովորական օր է. առավոտյան քառյակի փորձ, հետո` ինքնուրույն աշխատանք:

- Այդ օրվա ընթացքում ուտո՞ւմ եք:

- Չնչին քանակությամբ:

- Դուք Ձեզ թույլ տալի՞ս եք երբեմն սխալվել, մաեստրո: Չապլինն ասում էր, որ երբ նա սկսեց ինքն իրեն սիրել (արդեն 70-ների մեջ էր), ինքը դադարեց միշտ ճիշտ լինելուց: Եվ հենց այդ ժամանակվանից էլ սկսեց ավելի ու ավելի քիչ սխալվել:

- Հանճարեղ է ասված:

- Ինչպիսի՞ն գտաք Երեւանը Ձեր այս այցի ժամանակ:

- Շատ գեղեցիկ ու թարմ: Ամեն այցիս զարմանում եմ մեր քաղաքի կերպարանափոխությունների վրա եւ ուրախանում: Ես, իհարկե, ապրել եմ հին Երեւանում (որը նույնպես շատ սիրում էի), բայց այժմ էլ այն շատ դուր է գալիս ինձ` իր դինամիկ զարգացման մեջ: Ինչքան էլ մեծ լինի ցանկությունը, մեր ոչ մի թշնամի չի կարող պնդել, որ Երեւանը մեռած քաղաք է: Դա կհնչեր որպես զավեշտ:

- Մաեստրո, «Բորոդին» քառյակի երեւանյան համերգները նվիրված էին Ձեր 65-ամյա հոբելյանին: Մեկ անգամ եւս շնորհավորում ենք Ձեր հոբելյանը` ինքներս մեզ մաղթելով երկար շփում Ձեր հոգեպարար արվեստի հետ:

- Հոգաչափ շնորհակալ եմ:

Զրույցըՙ ՄԱՐԻՆԵ ԿԱՐՈՅԱՆԻ