ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԴԺՎԱՐԻՆ ՓՈՐՁԱՌՈՒԹՅԱՆ ՍԹԱՓԱՏԵՍՈՒԹՅԱՄԲ

«Այնպիսի աշուն ինչպես Հայաստանում է, ուրիշ ոչ մի տեղ չկա», մեր ընկերներից մեկի խոսքը մխիթարանքի պես հնչեց : Երբ զրուցում էի Արտեմ Օհանջանյանի հետ, նոյեմբերի սկիզբն էր, երեւանյան աշնան արեւը թավշե առատաձեռնությամբ շարունակում էր հրապուրիչ դարձնել վիեննահայ մեր հայրենակցի այստեղի օրերը: «Աշխատում եմ արեւի տակ շատ լինել, արեւի պաշար եմ հավաքում, ժպտալով ասում է, վերադարձիս Վիեննայում արեւ չի լինելու»:

Մեր ծանոթության առիթը Արտեմ Օհանջանյանի հետՙ 1977-ին Վիեննայում, Ուիլյամ Սարոյանի հետ իր հանդիպման հուշագրությունն էրՙ «Ազգի» այս էջերին տպագրության ուղարկված: Վիեննա տեղափոխվել է Թեհրանից, 1958 թ. եւ աշխատանքային հարուստ կենսագրություն ձեւավորել կինեմատոգրաֆիայի ասպարեզում, թերեւս հավասարապես զուգահեռելով այն պատմաբանությանը: Դասավանդել է Վիեննայի արվեստի ակադեմիայում: Կինոռեժիսուրան եւ պատմաբանությունը իր պարագայում խաչվել են Հայկական հարցի առնչությամբ: Իր սցենարով ստեղծված վավերագրական եւ գեղարվեստական 70 ֆիլմերի զգալի մասը նվիրված է Հայոց ցեղասպանությանը: 1972-ին Մադրիդում եւ 1988-ին Վիեննայում շահել է 1-ին մրցանակներ, 2001-ին Չիկագոյումՙ 2-րդ մրցանակՙ «Սերգեյ Փարաջանով. իմն է աշխարհը գեղեցիկ» գեղարվեստական ֆիլմի համար: Աշխատել է նաեւ թատրոնի ասպարեզում, իրականացրել Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպի ռադիոբեմադրությունը, որի ֆիլմային տարբերակը հաջողություն է արձանագրել:

Մեր պատմությանՙ դարասկզբի ողբերգական ընթացքը կինոյի լեզվով ճշմարտորեն արտահայտելու, փաստավավերագրողի ներքին մղումը նրան ուղղորդեց Վիեննայի պետական արխիվների ուսումնասիրության, որտեղ որքան թափանցում-խորանում, այնքան դժվար էր դառնում դուրս գալը: Բազմաթիվ տարիների դժվարին աշխատանքի արդյունքում Արտեմ Օհանջանյանը վեր հանեց օտար արխիվներում պահվող հսկայական նյութՙ Հայոց ցեղասպանությանն առնչվող: Կազմեց եւ հրատարակեցՙ «Ավստրիա-Հայաստան» քառահատորյակըՙ 1988-ին, 1995-ին «Ավստրիա-Հայաստան 1872-1936» պատկառելի 12-հատորյակը: Այդ ընթացքում կուտակված արխիվային հարուստ նյութը հիմք դարձավ հեղինակային աշխատություններիՙ «Հայաստան. թաքուն ցեղասպանություն», «1915. Անհերքելի վկայություններ», «Հայկական հարցը եւ Գերմանիան ու Ավստրո-Հունգարիան»: Այսբնույթ բազմաթիվ հոդվածներ է հրապարակել ավստրիական մամուլում, իսկ Ավստրիայի պետական հեռուստատեսությունում աշխատելու տարիներին, ամեն ապրիլի 24-ին ցուցադրվում էին Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված վավերագրական ֆիլմեր:

Բնականաբար, Հայաստանի հետ իր կապը վաղուց է եւ սերտ է, քաջատեղյակ է մեր անցյալ եւ ներկա քաղաքական-հասարակական-մշակութային իրականությանը, ընդհանրապես կյանքային երեւույթներին ու շերտերին: Մտավորական մարդու հայացքը եւ զգացողությունը չէին կարող չարձագանքել- չտեսնել արտաքին իրողությունների ու ներքին երեւույթների հայաստանյան կյանքի հակասությունները: Մեր այս հանդիպմանՙ իր խոսքի անհավակնոտ շիտակությունը գրավիչ դարձրեց ներքոհրապարակյալ խոսակցությունը:

- Ի՞նչ եք մտածում, հետանկախական մեր շրջանը ինչպե՞ս է ընթանում:

- Սփյուռքահայերը, երբ Հայաստանն անկախացավ, կարծում էինՙ կկառուցվի այնպիսի երկիր, որ ամեն առումով համապատասխանի սուվերեն, ինքնուրույն պետության կարգավիճակին: Ցավալիորեն այս 20 տարիները սպասված անկախությունը չբերեցին, այդ անկախությունը մի առանձին խավի համար եղավ, բայց ժողովուրդը ընդհանուր ճնշված վիճակի մեջ է, այլապես այսպես հազարներով չէր փախչի Հայաստանից: Այս առումով, երբ ազատ կարող ես դուրս գալ երկրից, այդպիսի ազատություն , այո, կա: Իրական անկախությունը սակայն այն է, երբ ժողովուրդն իր հայրենիքում է անկախ ու ապահով: Ես ամեն տարի ուրախ գալիս, տխուր վերադառնում եմ:

- Քիչ առաջ խոսում էիք երեւանյան աշնան արեւի, այստեղի ջերմության մասին:

- Ա՜, այո... Խոսքն այն մասին է, որ Հայաստանը մեր հայրենիքն է: Ինձ նման շատերը ամեն տարի սիրով վերադառնում են, տարվա 2-3 ամիսը ես այստեղ եմ անցկացնում: Սա մեր հայրենիքն է, դրա համար է մեր սիրտը ցավում, այլապես ինչ հետաքրքիր էր, կգայինք իբրեւ տուրիստ կպտտեինք, կգնայինք:

- Ձեր կյանքի գործը, կարելի է ասել, հիմնականում արել եք, հիմա ինչո՞վ եք զբաղված:

- Գրում եմ: Տարբեր կոնֆերանսների եմ մասնակցում. օրեր առաջ այստեղ Ֆրանց Վերֆելին նվիրված կոնֆերանսն էր, դեկտեմբերին հրավերք ունեմ Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտից: Վիեննայի մոտ մի վայր կա, որտեղ Առաջին համաշխարհայինի տարիներին հրեաներին են սպանել: Այստեղ ամեն տարի ցեղասպանությանը նվիրված կոնֆերանս է լինում:

- Այդպիսի կոնֆերանսներին համեմատականներ լինում են Հոլոքոսթի եւ Հայոց ցեղասպանության միջեւ:

- Իհարկե հրեական Հոլոքոսթը չի համեմատվում մեր ցեղասպանության հետ. ես հրեա շատ պրոֆեսորների հետ եմ զրույցներ ունեցել: Կոնֆերանսիՙ ավստրիացի կազմակերպիչները տեղյակ լինելով իմ գործունեությանը եւ գտնելով, որ կարելի է անդրադառնալ նաեւ Հայոց ցեղասպանությանը, հրավիրել են ինձ:

- Իրապես Դուք այս ուղղությամբ հսկայական աշխատանք եք կատարել. տարիների արխիվային ուսումնասիրություն, 12 հատորյակի պատրաստում եւ հրատարակություն, մենագրություններ, ֆիլմեր, որով եվրոպական ժողովուրդներին տեղեկացրել եք Հայոց ցեղասպանության փաստացիությանը: Այսպիսի աշխատանքՙ կատարված մեկ մարդու ջանքերով. ի՞նչ արդյունք եւ արձագանքներ ունեցաք եվրոպական հանրության կողմից:

- Համեստությունը մեկ կողմ դնեմ. Ավստրիայում եւ գերմանախոս այլ երկրներում շնորհիվ այս հրատարակությունների, իմացան Հայոց ցեղասպանության, դրա հետեւանքների եւ հարցի ներկա վիճակի մասին: 1998-99-ին աշխատանք եմ տարելՙ հարցը ներքաշելու ավստրիական կառավարության քննարկումների մեջ, բավական աշխատանք տանելուց հետո, ցավալիորեն պատասխանը եղավՙ այո, գիտենք, որ դա տեղի է ունեցել, բայց կառավարական մակարդակով ընդունել չենք կարող: Շուրջ 50 էջ փաստական նյութերի ֆոտոպատճեններն ուղարկել էի բոլորին. փաստ է, շրջանցել չեն կարող, սակայն անձնապես ընդունելն ուրիշ է, կառավարական մակարդակովըՙ մեկ այլ: Սպասում են Միացյալ Նահանգներին: Առաջիկա կոնֆերանսում այս մասին պիտի խոսեմ, թեՙ այդ ինչպես մենք (Ավստրիան) սուվերեն մի երկիր ենք, երբ նման որոշումներ կայացնելու համար պետք է լսենք այլոց: Սակայն ջանքերս իզուր չէին, որովհետեւ առաջին անգամ այստեղ Հայոց ցեղասպանության մասին խոսվեց:

- Ավստրիական պետական հեռուստատեսությամբ Ձեր պատրաստած փաստագրական ֆիլմերի հեռարձակման հետեւանքները եւ արձագանքները ինչպիսի՞ն են եղել:

- Հեռուստատեսության ղեկավարներից մեկը ինձ ասացՙ այսքան փոքր երկրի համար այսպիսի մեծ պրոպագանդ ես անում. մանավանդ թուրքերից բազմաթիվ նամակներ էր գալիս հեռուստաընկերություն: Վիեննայում թուրքական դեսպանատնից երբ գրեցին, թե ներկայացված ֆիլմը կեղծիք է, հեռուստատեսային ծրագրի ղեկավարը դիմեց ինձ պատասխանի հարցով: Ասացիՙ պատասխանը պետք է լինիՙ մեր արխիվները չեն ստում: Թուրքական դեսպանը պնդեց, որ իրենց մասին էլ ֆիլմ ցուցադրվի, որին պատասխանեցինՙ «Ուզում ենք պահպանել փոխադարձ հարգանքը միմյանց հանդեպ եւ սրանով ավարտել այս նամակագրությունը»: Բայց մի անգամ նա ինձ ասաց. «Այսքան նամակ ենք ստանում թուրքերից, իսկ հայերը ինչու մի շնորհակալություն չեն գրում»: Բոլոր ֆիլմերը ոչ միայն Ավստրիայում, նաեւ եվրոպական երկրներում են ցուցադրվել, խոսքը միայն վիեննահայ համայնքին չէր վերաբերում, այլեւՙ համաեվրոպական:

- Ձեր բոլոր ֆիլմե՞րն են Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված:

- Հայկական թեմայով նկարահանված ֆիլմերը Հայոց ցեղասպանությանը եւ հայ մշակույթին են վերաբերում. Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպի հիման վրա նկարահանված ֆիլմը ավստրիական հեռուստատեսության կողմից ընտրվեց եւ ներկայացվեց «Օսկարի» թեկնածության:

- Ձեր կյանքի զգալի մի հատված արխիվներում է անցել, հանդիպե՞լ եք արդյոք բացառիկ, անսպասելի փաստաթղթերի:

- Արխիվային նյութի իմ հրապարակումներն առաջին անգամ փաստեցին Գերմանիայի մեղսակցությունը Հայոց ցեղասպանությանը, մի քանի փաստաթղթերից պարզվեց, որ նման ծավալներ ու եղանակներ գերմանացիները չեն սպասել, նաեւ ցեղասպանությունը կանխելու իրենց մտադրության մասին, որ ավելի շուտ իմիտացիա էՙ հետո արդարացվելու համար, թե իբր աշխատել են այս ուղղությամբ, սակայն չի ստացվել: Իմ աշխատության մեջ համեմատական տեղեկություն կա այն մասին, թե ինչպես Առաջին համաշխարհայինի օրերին, երբ թուրքերը հրեաների հանդեպ նման փորձեր արեցին, գերմանացիները կանխեցին դա: Գիրքը լույս տեսնելուց հետո գերմանական թերթերը գրեցին ցեղասպանությանՙ իրենց մեղսակցության մասին. «Ահա մի գիրք, որը փաստում է հայոց ցեղասպանության իրական եղելությունը»:

- Ինչպե՞ս եք գնահատում հայաստանյան պատմաբանների կատարած աշխատանքներըՙ ցեղասպանության թեմայով ուսումնասիրությունները:

Ընդամենը 2,5 տարի մնաց մեզ համար այնքան ճակատագրական եւ այդքան ծանր ողբերգության 100-րդ տարելիցին: Հարյուրամյակը բոլորում է, վստահաբար թե՛ այստեղ, թե՛ Սփյուռքում գիտաժողովների, կոնֆերանսների, ուսումնասիրությունների, գրքերի, հրատարակությունների, միջոցառումների պակաս չի լինելու, Ծիծեռնակաբերդը կհեղեղվի այդ օրը եւ ամենուրեք այդպես կլինի, որտեղ հայ ու հայկական համայնք կա: Նախօրեին ավելի քան սրտատրոփ կսպասենք, թե կարտասանի՞ Մ. Նահանգների նախագահը այնքան սպասված բառը: Ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք դուք:

- Նախ հարցի առաջին մասին վերաբերող. աշխատանքներ, այստեղ, իհարկե, տարվում են, կարեւոր հրատարակություններ լինում են: Սակայն ասեմ, որ պատմաբանների կողմից կատարվող ուսումնասիրություններում նորություն հիմնականում չկա, երբեմն էլ նախկին իներցիան շարունակվում է, այս առումով լճացած դրություն է:

Ինչ վերաբերում է 100-ամյակին. այս տարվա հունվարին ավստրիական թերթերից մեկը ինձ խնդրեց հոդված գրել ֆրանսիական վերջին դեպքերի հետ կապված: Գրեցի, որ այս բոլորը խաղ է եւ փաստեցի. Ավստրիան մեղսակից էր, չի ընդունում Հայոց ցեղասպանությունը, Գերմանիան մեղսակից էր, չի ընդունել. Մ. Նահանգները գիտեր այդ մասին, նույնպես չի ընդունում: Իրենք ստիպում են, որ թուրքերը ընդունեն:

- Ստիպո՞ւմ են:

- Ոչ, խաղ է գնում, խաղում են թե՛ մեզ հետ, թե՛ թուրքերի:

Ցեղասպանությանը վերաբերող նման օրենքի ընդունումը սխալ էՙ դեմոկրատիայի սկզբունքներին հակասող, բացի այդ մեզՙ հայերիս համար չէ որ արվում է. տարվա մեջ 2-3 մարդ հազիվ լինի, որ նման բան ասի: Սա ազատություն չէ: Ինչու մի թուրք իրավունք չունի ասելուՙ թե ցեղասպանություն չի եղել. թող գա ու փաստի ասածը. վախենո՞ւմ ենք:

Հարցի լուծման միակ ճանապարհը երկու երկրների երկխոսությունն է: Մի օրինակ բերեմՙ Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ, երբ Անտանտը Իտալիային ուզում էր ներքաշել պատերազմի մեջ, խոստացավ Ավստրիայի տարածքներից Հարավային Տիրոլը հանձնել իտալացիներին: Այդ տարածքի համար բանակցությունները պատերազմից հետո սկսեցին եւ միայն 1994-ին 2 երկրների միջեւ կնքվեց համաձայնագիր: Մարդիկ 70 տարի աշխատեցին, որ կարողանան համաձայնության գալ: Մենք ե՞րբ ենք սկսելու մեր 70 տարին:

Դժվարությունն այն է, որ թուրքերըՙ իրենք չեն ուզում բանակցություններ սկսել եւ Ղարաբաղի հարցն են մեջտեղ բերում: Նրանք շատ լավ տեղյակ են հայկական կողմի փաստաթղթերին: Առաջինն էին, որ գնեցին արխիվային նյութերի իմ 12 հատորը: Բայց միեւնույն է, եթե բոլորն ընդունեն, թուրքերըՙ ոչ, դարձյալ անօգուտ է: Երբ հրեաների հարաբերությունները թուրքերի հետ վատացան, սպառնացին, թե Քնեսետում պիտի ընդունեն Հայոց ցեղասպանությունը: Ընդունեցի՞ն: Մեզ խաբում են, ցեղասպանության փաստը օգտագործում են Թուրքիայի դեմ. եւ անընդհատ սա խաղարկվում է...

- Երբ հասկանում ենք քաղաքական այս խաղի ողջ իմաստը, այս ամբողջ ֆարսը, մի՞թե ժամանակը չէ իմաստնանալու եւ մեր ներուժը մեր երկիրը իրապես զարգացնելուն, մեր ներքին կյանքը ճիշտ կազմակերպելուն ուղղենք:

- Մեր անցյալը մեր պատմությունն է, մենք չպետք է դա մոռանանք, աշխատանքները թող գնան, բայց միշտ ասել եմՙ մտել եք ցեղասպանության հարցի մեջ եւ այնքան խորացել, որ մոռացել եք ամենակարեւորըՙ այսօրվա Հայաստանը: Մեզ խաբում են, շեղում են մեր հիմնական դարդից: Հայաստանում այսօր աղետ էՙ արտագաղթ, ժողովուրդը լքում է իր երկիրը:

- Մտահոգությունները իրական ու իրատեսական են, հատկապես տաղանդավոր երիտասարդ մասնագետների արտահոսքն է ցավալի: Արվեստագետ, ռեժիսոր եւ պատմաբանՙ այն էլ ցեղասպանագիտության ոլորտում, չեն հակասո՞ւմ իրար:

- Իմ առաջին ֆիլմըՙ «Պարսկական գորգը» նկարահանելու համար 10-15 գիրք կարդացի: Առհասարակ ուսումնասիրողի ջիղը մեջս միշտ եղել է: Երբ Հայոց ցեղասպանության մասին ֆիլմի մտահղացումը ծնվեց, մտածեցի, եթե գերմանական արխիվներում կան այդ փաստաթղթերը, ինչու ավստրիականում չփնտրել: Սա պատճառ դարձավ Վիեննայի արխիվների ուսումնասիրության, ասել կուզեմ, որ ֆիլմը ինձ տարավ արխիվներ: Մտա եւ չկարողացա դուրս գալ, 3 տարի աշխատելուց հետո, 4 հատորանոցՙ 1912-1918 թվականների արխիվային նյութեր հավաքեցի եւ հրատարակեցի: Կյանքի պայմանները պարտավորեցրին ուրիշ աշխատանքներ անել: Բայց ազատ ժամերս միշտ արխիվների մեջ էի: 14 տարի տեւեց մինչեւ հավաքեցի ամբողջ նյութը, 1995-ին, Ցեղասպանության 80-րդ տարելիցին լույս տեսավ, 12 հատորով: Բարեբախտաբար, Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարարությունը 4 օրինակ գնեց, դրանք Հայաստան բերեցի, հանձնեցի Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին, Գիտությունների ակադեմիային, Ազգային գրադարանին եւ Պետհամալսարանին: Ես իմ ֆիլմերով եմ ապրել: 70-ից ավելի ֆիլմ երբ անում ես... քո պրոֆեսիան ուրեմն դա է:

- Իսկ առհասարակՙ հայկական հարցից ու հայկականությունից դուրս ներկա ժամանակներն ու այսօրվա կյանքն ինչպիսի՞ն է:

- Ներկա աշխարհի միաբեւեռությունը դժվար դրություն է ստեղծել մարդկության համար: Շատերն են այն կարծիքին, որ Սովետի փլուզումից հետո աշխարհում շատ բան փոխվեց դեպի վատը: Եվրոպական սոցիալ կյանքը օրեցօր վատանում է, կուլտուրայի, գիտության, սոցիալական ծրագրերի ֆինանսավորումը կրճատվում է: Այս դրությունը համաշխարհային է դարձել, դժբախտաբար: Պետք չէ խաբվել դրսի հրապուրանքներով: Իմ կարծիքով, եթե մնանք այստեղ եւ մեր երկիրը ճիշտ հունով տանենք, դրախտ կդառնա: Աշխատանքը այս ուղղությամբ, իհարկե, շատ է, բայց նախ հեռուստատեսության մասին, որն ուղղակի սոսկալի դրության մեջ է: Ամեն տեղ դաստիարակության ամենամեծ միջոցը հեռուստատեսությունն է, որովհետեւ սա աշխատանք տանում է հասարակության բոլոր շերտերի հետ, եւ ազդեցությունը մեծ է: Հայկական հեռուստատեսության ծրագրերը ամենավատն են. խայտառակություն է, ամենաամոթալի բաներն են ցույց տալիս, փչացնում են ժողովրդին, երիտասարդությանը: Մշակույթը իսպառ բացակայում է, հակառակըՙ մեր հոյակապ անցյալը, կուլտուրան փչացնում են, լեզո՞ւն, խոսվա՞ծքը. այնքան արագ են խոսում, հետեւից հասնել չի լինում: Նայենք մեր շուրջը, մեր հարեւաններից ո՞ր մեկը, ո՞ր երկրի հեռուստատեսությունն է այդպես վարվում իր մշակույթի, լեզվի, իր ժողովրդի հետ:

- Հուսանք հաջորդ գալուն ինչ-որ բան փոխված լինի, ինչ- որ նկատելի բան:

Հարցազրույցը վարեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ