«ՀԱՅԱՐՏ» ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆ 1998-2004թթ. Երեւանի Ժամանակակից Արվեստի թանգարանի նախկին տարածք համարվող «Կլորներ»-ում գործում էր մի հաստատություն, որ կոչվում էր «ՀայԱրտ» մշակութային կենտրոն: Այդ հաստատության նպատակն էրՙ նպաստել Հայաստանում ժամանակակից արվեստի դաշտի կայացմանն ու զարգացմանը, նրա ինտեգրմանը համաշխարհային զարգացումներին: Եթե դե յուրե մոտենանք, ապա ակնհայտ է, որ «ՀայԱրտ»-ը շարունակում է գործել նաեւ այժմ: Սակայն, դե ֆակտոՙ 2004թ-ից այն իրականացնում է բոլորովին այլ գործառույթներ: Այս հարցերի շուրջ զրուցելու նպատակով հանդիպեցինք կենտրոնի նախկին տնօրեն, արվեստագետ Նորայր Այվազյանի եւ նախկին գեղարվեստական ղեկավար, ժամանակակից արվեստի տեսաբան Ռուբեն Արեւշատյանի հետ:
Մարինե Կարոյան. - Հաճույքով կլսեմ, թե ինչպես եւ ինչ հիմքի վրա ստեղծվեց «ՀայԱրտ»-ը: Ռուբեն Արեւշատյան . - Պատմությունը սկսվեց 1996թ-ից: Արտիստական միջավայրում լուր տարածվեց, որ Հ. Իգիթյանը հրաժարվում է «կլորներից» (որը Ժամանակակից Արվեստի թանգարանի գլխավոր մասնաշենքն էր) ու պատրաստվում է շինությունը վերադարձնել քաղաքապետարանին: - Հ.Իգիթյանը ինչո՞ւ էր հրաժարվում այդքան դժվարությամբ ձեռք բերված տարածքից: Նորայր Այվազյան . - Դե կամ ինքն էր հրաժարվում, կամ էլ այնպես էին անում, որ հրաժարվի: Ռ.Ա. - Ամեն պարագայում, 1984թ-ին կառուցված եւ շահագործման հանձնված այդ կառույցը Հ.Իգիթյանի պատկերացրած թանգարանային տարածքը չէր: - Ինչո՞ւմ էր խնդիրը: Ռ.Ա. - Դա Ջիմ Թորոսյանի ու Գեւորգ Արամյանի նախագծած շինությունն է, յուրօրինակ ճարտարապետության օրինակ, պոստմոդեռնիզմի ամենածաղկուն շրջանի, ժամանակակից արվեստի դաշտի ձեւավորման զավակ, երբ ճարտարապետները շինությանը վերաբերում էին իբրեւ քանդակիՙ զարկ տալով իրենց անսպառ երեւակայությանը: Բայց այս դեպքում աշխատում էր նպատակների ու տեսլականների տարբերությունը: Հաճախ ճարտարապետները առաջարկում էին նոր տեսակի նախագծեր, որոնք նոր խնդիրներ էին առաջ մղում: Արդյունքում պարզվում էր, որ բովանդակությունը, որ պիտի գար ու մտներ այդ ճարտարապետության մեջ, ունենում էր խնդիրներ: Այսօր ամբողջ աշխարհում գործում է հստակ մեխանիզմ. նոր թանգարան կառուցելիս, ի սկզբանե ճարտարապետներին զուգահեռ սկսում են աշխատել նաեւ ապագա թանգարանի կոնցեպտները ձեւավորող համադրողները (կուրատորները): Ճարտարապետները եւ կուրատորները աշխատում են զուգահեռ, որպեսզի ձեւավորվի հետագա աշխատանքի բոլոր բաղկացուցիչների համար ճիշտ հաշվարկված տարածք: Հայաստանում դա, իհարկե, «կլորների» դեպքում չէր արվել: Թանգարանի տնօրենը մի՛ պատկերացում ու քմահաճույք ուներ, ճարտարապետներըՙ ուրիշ: Շինությունը հանձնելուց հետո էլ կային շատ տարբեր մասշտաբային առաջարկներ: Օրինակ, առաջարկվում էր թանգարանի նախկին մասնաշենքն ու «կլորները» իրար միացնել մի ստորգետնյա անցումով, օգտագործել նախկին մասնաշենքի դիմացի մեծ տարածքըՙ դարձնելով այն ստորգետնյա ատրիումՙ ներքին ենթակառուցվածքներով: Բայց 90-ականների սկզբին իրավիճակը փոխվեցՙ պատերազմ, ճգնաժամ... - Այսպիսով, 1996թ.-ին Հ.Իգիթյանին առաջարկվել էր «կլորները» վերադարձնել քաղաքապետարանին: Ի՞նչ էր խոստացվել փոխարենը: Ն.Ա. - Փոխարենը, իբր Ժամանակակից արվեստի թանգարանի նոր շենք պիտի կառուցվեր: Իգիթյանն էլ համաձայնվել էր այդ գործարքին: Ռ.Ա. - Այս գործընթացը զուգադիպել էր մի ուրիշ բանի հետ. մեզ մոտ առաջացել էր ժամանակակից արվեստի դաշտը: Մինչ այդ զարգացումները այդ տարածքում արդեն շատ հետաքրքրական ցուցահանդեսներ էին տեղի ունեցել, եւ նոր իրավիճակի արվեստագետների համար «կլորները» իրապես ցուցադրման ամենասիրված վայրերից մեկն էր: Մի մեծ խումբ արվեստագետներ գնացել էին Իգիթյանի մոտՙ նրան համոզելու, որ հրաժարվի շինությունը քաղաքապետարանին վերադարձնելու մտքից: Բայց համոզել չհաջողվեց: Այնուամենայնիվ այդ արտիստական ալիքը ինչ-որ ազդեցություն գործեց, մանավանդ որ այդօրյա իշխանությունները մի փոքր ավելի զգույշ էին գործում արտիստական միջավայրի հետ, քան այսօր: Արդյունքում տարածքը չքանդվեց (դրա մասին էլ խոսակցություններ կային), չվաճառվեց, վերջին հաշվով սուպերմարկետ կամ առեւտրի կենտրոն չդարձավ: Ն.Ա. - Իհարկե դրա հիմնական պատճառն այն էր, որ այդ շինությունը այլ ֆունկցիայով դժվար է աշխատեցնել: - Ինչպիսի՞ զարգացումներ եղան փոխարենը: Ն.Ա. - Շինությունը Ժամանակակից Արվեստի թանգարանից օտարվեց: Այդ ընթացքում Երեւանի քաղաքապետը Վանո Սիրադեղյանն էր: Ես «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի Գեղարվեստի դպրոցն էի ղեկավարում: Ինձ կանչեցին ու առաջարկեցին տարածքը վերցնել ու ակտիվացնել: Անունը դրել էին «ՀայԱրտ» մշակութային կենտրոն: «ՀայԱրտ» անվանելով նրանք ի նկատի ունեին Հայաստան եւ արտերկիր: Մտածվում էր դրանով կապը սփյուռքի հետ սերտացնել: Հենց սկզբից այդ մտահղացումը զարգացնելու համար Գառզուն գրաֆիկական գործեր էր նվիրելՙ որպես գործի լավ սկիզբ: Մի խոսքով դա սփյուռքի հետ կապերի մշակութային կենտրոն պիտի լիներ:Բայց Սիրադեղյանը ինձ ասաց. «Ինչ ուզում ես արա»: Ես մտածեցի, որ այդ «արտ» մասնիկը պիտի օգտագործվի բոլորովին այլՙ «արվեստ» իմաստով: «ՀայԱրտ»-ը քաղաքապետարանի հաշվեկշռի վրա գտնվող օղակ էրՙ ամբողջովին հանված պետական բյուջեից: Որեւէ պետական ֆինանսավորում չկար: Շենքում նույնիսկ կահավորում չկար: Տարածքը պետք էր ոչ միայն աշխատեցնել, այլեւ հոգալ տարածքի սպասարկման բոլոր ծախսերը (կոմունալ վճարումներ, գույքահարկ, հարակից ծախսեր): Հրաշալի շենք է, կլորներ են, ոչ մի անկյուն չկա, որ հնարավորություն լինի մտնել ու բամբասել: «ՀայԱրտը» իմ զավակն է. կնիքից ու կանոնադրությունից սկսած ես եմ ստեղծել: Շենքը քաղաքապետարանինն էր, բրենդըՙ մերը: - Ե՞րբ սկսվեց Ռուբենի հետ համագործակցությունը: Ն.Ա. - 1997-ի աշնանից: Դա լավ որոշում էր: Բացի մեզանից կենտրոնն ուներ մի գործավար, հաշվապահ, բանվոր եւ հավաքարար: Մի փոքր վերանորոգումից հետո սկսեցինք աշխատել: Ռուբենի հետ պայմանավորվեցինք, որ մենք մեզ չենք խաբելու: Երիտասարդ տարիներին ո՞նց էինք երազել, որ «էս անտեր երկիրը փլվի, ինչ ուզենանք անենք»: Հենց այդպես էլ պետք է լիներ: Արվեստագետների ազատությունը իրոք անսահման էր: Երիտասարդ էինք, էնտուզիազմ, նվիրում կար, ոգեւորվածություն: «ՀայԱրտ»-ը դարձավ արվեստագետների հավաքատեղի: Ինչ ցանում էինք, աճում էր: Իհարկե մենք գիտեինք ինչ էինք ցանում: Դա արվեստագետների բացարձակ ազատության, ազատ մտածելու տեղն էր: - Առաջին նախագծերը: Ռ.Ա. - Մեր առաջին ցուցահանդեսները արդեն իսկ արվեստային դաշտի վիճարկման վեկտորը փոխելու հավակնություններ ունեին: Դրանք բավական փորձարարական, «տարօրինակ» ցուցահանդեսներ էին: Առաջին ցուցահանդեսը, որ կոչվում էր «Արեւելք-Արեւմուտք կոնտեքստ», հիմնված էր դոկումենտացիաների վրա: Դրանք դոկումենտացիաներ էին, որոնք հնարավոր էր հավաքել պաշտոնական երկրների ներկայացուցչությունների միջոցով: Գոյություն ունեցող բոլոր միջոցներով մենք սկսեցինք դրսից հավաքել արխիվներՙ ժամանակակից արվեստի դաշտերի հետ կապված: Բավական քանակությամբ նյութեր ստացանք դեսպանատների միջոցով: Հետաքրքրական էր, թե, օրինակ, որեւէ երկրի դեսպանատուն ինչ էր մեզ տալուՙ որպես ժամանակակից արվեստի փաստաթուղթ: Մեզ շատ օգնեցին Բաց հասարակության ինստիտուտ հիմնադրամը, մեր անձնական ծանոթությունները: Հավաքվածի հիման վրա կարողացանք ձեւավորել մեր արխիվը: Արդյունքում բավական հարուստ ցուցահանդես ստացվեց: Նույն տարվա ընթացքում գերմանացի ու կիպրոսցի արվեստագետների երկու ուրիշ ցուցահանդեսներ արեցինք: Հաջորդ ցուցահանդեսըՙ Մինասի վերջին շրջանի աբստրակտ գործերն էին: Այսինքն, բազմազան նախագծեր էինք իրականացնում: Հաջորդ տարի լուրջ աշխատված նախագծեր ներկայացվեցինՙ «Մեծ ատրոֆիա», «Փակ քաղաքը» եւ այլ: Հագեցվածության եւ ներդրման տեսանկյունից այսօր այդպիսի ցուցահանդեսների մասին երեւակայել իսկ հնարավոր չէ: Օրինակ, «Մեծ ատրոֆիան» ցուցահանդես էր, որը հասունանում էր երկու-երեք տարվա ընթացքում: Բացումը եղավ չորս տարբեր քաղաքներում, նույն օրը, նույն ժամինՙ Երեւանում, Թիֆլիսում, Մոսկվայում եւ Վիլնյուսում: «ՀայԱրտ»-ում դա մի մեծցուցադրություն էրՙ չորս դահլիճներում տեղակայված: Ցուցադրված էին արվեստագետներ Ամերիկայից, Բեյրութից, Ռումինիայից, Իսպանիայից, Ֆրանսիայից եւ Հայաստանից: Թբիլիսիում ցուցահանդեսներ բացվեցին «Old Gallery»-ում, որը 80-ականների սերնդի արվեստագետների ուժերով պահվող ցուցասրահ է: Այստեղ բացվեցին 4-5 ցուցահանդեսներ, որ տեւում էին 3-4 օր: Մոսկվայում Դանյա Ֆիլիպովը կազմակերպեց «բնակարանային ցուցահանդես»ՙ ներգրավելով ինչպես մեզ արդեն ծանոթ, այնպես էլ նոր արվեստագետներ: Վիլնյուսում Գինտարաս Մակարյավիչյուսը կազմակերպեց իր վիդեոյի ցուցադրությունը, որն, ի դեպ, երեք տարի անց ցուցադրվեց Մանիֆեստայում:Այս ամբողջ նախագիծը ֆինանսապես արժեցավ զրո կոպեկ, բայց էներգիայի ներդրման տեսանկյունից դա մի հսկայական, անգնահատելի կապիտալ էր: - Այս բոլոր ցուցահանդեսների կազմակերպիչը «ՀայԱրտ»-ն է՞ր: Ռ.Ա. - «ՀայԱրտ»-ը այդ նախագծի նախաձեռնողն էր, մտահղացման հեղինակը: Առաջարկված ընդհանուր կոնցեպտը տեղայնացվում էր: Հաջորդՙ 2000թ., ավստրիացի հայտնի համադրող Գեորգ Շյոելհամերի հետ կազմակերպեցինք մեր առաջին համատեղ համադրած ցուցահանդեսըՙ «Զուգահեռ իրականություն»: Այդ ցուցահանդեսը կազմակերպեցինք 20-25 օրումՙ կոնցեպտից մինչեւ իրականացում: «Զուգահեռ իրականություն»-ը կարծես ուղենիշ լիներՙ իմ եւ Գեորգի հետագա համատեղ համադրողական աշխատանքի համար: 2001 թվականին «ՀայԱրտ»-ում բացվեց «Ուտոպիանայի» առաջին ցուցահանդեսը: Կազմակերպում էինք տարբեր երկրների արվեստագետների խմբային եւ անհատական ցուցահանդեսներ, կենտրոնը սկսեց կազմակերպել տեւական հետազոտական նախագծեր, որոնցից էին «Հատման գիծը», «Ադյո Փարաջանով» ցուցահանդեսը, որը կայացավ Վիեննայում: - Փաստորեն դուք ոչ մի ֆինանսավորում չունեիք: Ինչպե՞ս էիք իրականացնում նախագծերը: Ռ.Ա. - Այս ու այնտեղից ռեսուրսներ էինք հայթայթում: Այդ տարիներին «Բաց հասարակության հիմնադրամը» ակտիվ էր ու բարյացակամ: Բավական քանակությամբ նախագծերի է աջակցել: Փորձեր էինք անում դրամ գտնել այլ աղբյուրներից նաեւ, դեսպանատներից, երբեմն սեփական միջոցներ էինք ներդնում (անհավատալի է, հավանաբար)ՙ հույսով, որ մի օր դա կարժեւորվի: Ն.Ա. - Հետո այն ժամանակ փոքր գումարով հնարավոր էր մեծ գործ անել: - «ՀայԱրտ»-իՙ որպես ժամանակակից արվեստի կենտրոնի գործունեության ամբողջ ընթացքում մոտավորապես քանի՞ նախագիծ եք իրականացրել: Ռ.Ա. - Միջին հաշվով տարեկան վեց նախագիծ էինք իրականացնում: - Այսինքն, 1998թ-ից մինչեւ 2007թ. մոտավորապես 40 նախագիծ: Ռ.Ա. - Այո: Չմոռանանք, որ ձմռանը կենտրոնը փակ էրՙ ցրտի պատճառով: - Լավ հիշում եմ, որ ձմռանը այնտեղ շատ ցուրտ էր: Ռ.Ա. - Մենք այդ ընթացքում սկսեցինք նաեւ հավաքել եւ մշտական էքսպոզիցիաների ձեւով պարբերաբար ցուցադրել ժամանակակից արվեստի դաշտի հենց այդ ժամանակահատվածում ստեղծված գործերը: Մենք ներկայացնում էինք գործերըՙ ռեալ կոնտեքստների մեջ: Դա շատ կարեւոր էր, որովհետեւ արվեստագետը կարող էր պարբերաբար իր նոր ստեղծագործությունները տեսնել որոշակի կոնտեքստների մեջ: - Ի՞նչ եք կարծում, իր գործունեության ընթացքում «ՀայԱրտ»-ը ժամանակակից արվեստի ի՞նչ կարեւոր խնդիրների դիպավ: Ռ.Ա. - Այդ շրջանում չափազանց մեծ էր նմանատիպ կենտրոնի կարեւորությունը: Անշուշտ հիշում եք, «ՀայԱրտ»-ի հիմնադրումից առաջ արդեն ժամանակակից արվեստի ինստիտուցիոնալ դաշտում բինար վիճակ առաջացավ: Մի կողմից Իգիթյանն էր, մյուս կողմիցՙ ՆՓԱԿ-ը, որը նոր ձեւավորված հիմնարկություն էր: Կային նաեւ ցուցադրության ուրիշ տարածքներ (Նկարիչների միությունը, ԱԴՐԻ-ն, Ժուռնալիստների տունը), բայց սրանք նախատեսված չէին ժամանակակից դաշտի կանոնավոր աշխատանքի համար: Գործում էին «Էքս-Վոտո», ավելի ուշ «Չարլի Խաչատուրյան» մասնավոր ցուցասրահները, բայց նրանք կարճ մնացին դաշտում: ՆՓԱԿ-ի ի հայտ գալը կարեւոր էր: Մշակութային նոր իրավիճակ էր ձեւավորվել: - Ի՞նչ հիմնարար տարբերություններ կային ՆՓԱԿ-ի եւ «ՀայԱրտ»-ի միջեւ: Ռ.Ա. - Այդ շրջանում սփյուռքը ներկայանում էր որպես մեդիատորՙ Հայաստանի եւ ողջ աշխարհի միջեւ: Սկզբնական շրջանում դա բավական արդարացված էր: Սակայն ավելի ուշ արդեն կոնֆլիկտ հասունացավ, եւ այդ պահին «ՀայԱրտ»-ի երեւան գալը շատ կարեւոր էր, քանի որ դաՙ ամբողջությամբ ներքին ռեսուրսներով կազմակերպված ու աշխատող մի հիմնարկում էր: Մեր ռազմավարությունն էրՙ փորձ անել արվեստի վիճարկումը դուրս բերել լոկալ եւ սփյուռքի փակ միջավայրերից: Մեր նախագծերը փորձեր էինՙ հաստատել ուղիղ երկխոսություն միջազգային դաշտի հետ: Կենտրոնը կարողացավ նախ եւ առաջ փոխել արվեստագետների եւ արվեստի դաշտի ընկալումըՙ արվեստային աշխարհի մասին: Անշուշտ մենք միակը չէինք, արդեն գործում էր Գյումրիի Բիենալեն, որ նույն մղումներն ուներՙ այլ, բիենալեի ձեւաչափի մեջ: Այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանը իսկապես շատ եզակի դերակատարում ուներ, որովհետեւ նույնիսկ Մոսկվայում 2000-ականների սկզբին ժամանակակից արվեստի երկու կենտրոն չկար: Այդ երկու կենտրոնները մրցակցում էին, որ որակ էր ձեւավորում: - Ի՞նչ տեղի ունեցավ 2004 թ.-ին: Ն.Ա. - 2003 թ.-ից ինչ-ինչ ստորջրյա շարժումներ սկսվեցին: Արդեն հաջորդ տարի, համաձայն քաղաքապետարանիՙ կենտրոնի գործունեության կասեցման մասին որոշման, բոլորին աշխատանքից ազատեցին: Արդեն վերջին տարվա ընթացքում ամեն ինչ խառնվել էր ու միայն մեկ ցուցահանդես հաջողվեց կազմակերպելՙ ֆրանսահայ հայտնի արվեստագետ Սարգիսի «Ներսում» ("Inside the Zone") ցուցահանդեսը: - Մի փոքր պատմեք, խնդրեմ այդ ցուցահանդեսի մասին: Ռ.Ա. - Սա Անտիբի Պիկասոյի թանգարանի հետ համատեղ կազմակերպվող ցուցահանդես էր ծագումով հայ` ժամանակի ամենահայտնի արվեստագետներից մեկի մասնակցությամբ (որ ներկայացված է Պոմպիդու կենտրոնում, Մոմայում, Գուգենհայմում...): Հետաքրքրական էր, որ այս տրամաչափի արվեստագետը մինչեւ վերջ մտել էր համատեքստի եւ իրավիճակի մեջ, որի հետ այդ պահին մենք առընչվում էինք: Եվ նույնիսկ աշխատանքը, որ ինքը որոշել էր ներկայացնել, ամբողջությամբ կապված էր հենց այդ իրավիճակի հետ: Նա նույնիսկ դասախոսություններ կարդաց փաստորեն արդեն փակված կենտրոնում: Ապագա տրանսֆորմացիաները, որ տեղի ունեցան, առնվազն տարօրինակ էին. «Հայարտ» անունը մնաց, բայց շենքը դարձավ էկզոտարիում... Այսինքն, տրանսֆորմացիանՙ ժամանակակից արվեստի կենտրոնից դեպի օձեր եւ կարիճներ ցուցադրելու գազանանոցի, կարելի է նույնիսկ դիտարկել որպես դեկոնտեքստուալիզացված արտիստական նախագծի օրինակ: - Շքեղ է: Այդօրինակ կենտրոնից հետոՙ էկզոտարիում, եւ հետո, հայտնի չի, թե ինչ: Գոնե անունը փոխեին: Ամբողջովին սյուռեալիստական պատմություն է: Ն.Ա. - Այո, փաստ է, Պիկասսոյի թանգարանի հետ համատեղ կազմակերպված Սարգիսի ցուցահանդեսից հետո տարածքի բովանդակությունը անճանաչելիորեն կերպարանափոխվեց: - Փորձենք հասկանալ, թե արդյոք ի՞նչը բերեց այդ իրավիճակին: Եթե արվեստի այդ օղակը որոշակի ֆունկցիա ուներ, ինչը բարեհաջող իրականացնում էր նույնիսկ առանց պետական ֆինանսավորման, պատճառն ի՞նչն էր, որ քաղաքապետարանի կողմից որոշում կայացվեց կասեցնել ժամանակակից արվեստի հետ կապված կենտրոնի գործունեությունը: Կարծում ես, որ դա պատահակա՞ն էր, թե՞ ժամանակի մեջ «տրամաբանական», մի ժամանակ, որ բերելու էր այսօրվան: Ռ.Ա. - Գոյություն ունի լուրջ խզում ռեալ իրավիճակը ձեւավորողների նպատակների եւ գործող հիմնարկումների միջեւ: Ու այն պահին, երբ դու ուզում ես ձեւավորել քո սեփական ինստիտուցիան, դեմ ես առնում մի ահավոր դիմադրության: «ՀայԱրտ»-ի խնդիրը այդ անվերջ դիմադրություններն էին: Մեր աշխատանքի ընթացքում վեց քաղաքապետ փոխվեց: Յուրաքանչյուրը գալիս էր իր քմահաճույքներով ու նախընտրություններով, ու մենք ստիպված էինք լինում գրեթե սկզբից սկսել: Ես կարծում եմ հիմնական պատճառն այն էր, որ այդ ժամանակ ընդհանրապես ամբողջ քաղաքականությունը փոխվեց : 2004թ-ին, երբ Քոչարյանը երկրորդ անգամ ընտրվեց, նա քաղաքապետարանում իր հայտնի միտքը արտաբերեց, թե «նստած փողի վրաՙ փող ե՞ք ուզում», ինչը ամբողջությամբ փոխեց Երեւանի կառավարման քաղաքականությունը: Փաստորեն նախագահը տվեց իր համաձայնությունը, որ քաղաքում ամեն ինչ վերածվի փողի: (Այդ տեսանկյունից, օրինակ, քաղաքի կենտրոնում 2000 քմ տարածություն զբաղեցնող, իրենց պատկերացմամբ «պարապ» տարածությունըՙ օղակաձեւ զբոսայգին, բացարձակ անընկալելի բան էր: Ու սկսվեց այգու հատվածական առեւտուրը): Մյուս հանգամանքը նեոպահպանողական գիտակցության եւ քաղաքական ուժերի վերակենդանացումն էր, երբ սկսեցին հերթով փակել բոլոր ուղիները, որտեղով կարող է որոշակի այլ կարծիք արտահայտվել: «ՀայԱրտ»-ի «վերացումը» մեծ հաշվով ցույց էր տալիս, թե Հայաստանում ինչ է գալիս փոխարինելու Սարգիսին կամ նման արվեստին կամ նման մտածողությանը: - Այնպես է ստացվում, որ փաստորեն պատերազմի ավարտից հետո ինչ-որ ժամանակ կարծես «տաք», ազատության տարիներ եղան, հետո 2003թ-ից սկսած մեզ ասվեց. «խաղացինք, բավական է»: Սկսվեց բոլորովին այլ իրավիճակի ձեւավորում: Ն.Ա. - Այո, «ՀայԱրտ»-ի ստեղծման ժամանակաշրջանում սովետի ասֆալտը ճաքեր էր տվել: Իսկ ճաքերի մեջ երբ բան ես գցում, աճում է: Մենք մտածում էինք, որ մեր գցած սերմերը շարունակաբար կաճեն: Բայց մի քանի տարի հետո տեսանք, որ իրենք այդ ճեղքերը սկսեցին ասֆալտապատել: Այսինքն, «ՀայԱրտ»-ի փակվելը ոչ թե մեզանից էր կախված, այլ, ըստ իշխող վերնախավի, դրա պահանջարկը այլեւս չկար: Ամեն ինչ մի տեսակ սովետականացվել էր: Արդեն ակնհայտ էր, որ եկավ ժամանակը, երբ այլեւս ինչքան ուզում ես ջրաղացը ցորեն լցրու, այն ալյուր չի դարձնելու: Ռ.Ա. - Նման իրավիճակներում չինովնիկների հետ համագործակցելը դառնում է անհնար: Այդ դեպքերում սիստեմը շատ համախմբված է աշխատում: Եթե պետք է պատնեշներ դնելՙ ձայն ձայնի են տալիս, փակում թթվածնի հոսքը, սկսում են խեղդել, ու հասնում են իրենց նպատակին: Սա արվում է այդ նեոպահպանողականներին զուգահեռ ձեւավորված նոր «էլիտայի» դրդմամբ, որը ցանկություն ունի լեգիտիմացնել իր կարգավիճակը: Իսկ որեւէ բան օրինականացնելու համար նշանային նյութեր են անհրաժեշտ: Ամենաերեւացող նյութերից մեկը արվեստն է: Նրանք չեն անդրադառնում խնդրին, արվեստագետին: Նրանց համար կարեւորը իրենք ենՙ անձը, որ ներկայացնում է այդ ամենը: Այսպիսով նրանք իրենց համար ձեւավորում են նոր սոցիալական խորշ, իմիջ, հասարակական դիրք: Արդյունքում, այժմ էլ «ՀայԱրտ»-ը գոյություն ունի: Դա քաղաքապետարանի մշակութային կենտրոնն է: Նույնիսկ անունը չեն փոխել: Սակայն, անշուշտ այդ կենտրոնի գործունեությունը ոչ մի կապ չունի իր նախկին պատմության հետ: Այն բոլորովին այլ գործառույթներ է իրականացնում: Ն.Ա. - Միեւնույն է, «ՀայԱրտ»-ի այդ տարիների գործունեությունը թողել է իր հետքն ու իր ծիլերը: - Ի՞նչ եք կարծում, ռեւանշի հնարավորություն կլինի՞: Ն.Ա. - Դրա համար ընդհանուր մտածողության ռեւանշ է անհրաժեշտ: Եվ դա դեռեւս չի նշմարվում: | 
