ՍՏԻ ԵՎ ԿԵՂԾԻՔԻ ՄԻՋԵՎ ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ԽՄԲԱԳՐԻՆ Վարդան ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ Հարգարժան պարոն Ավետիքյան, Որպեսզի Ձեզ զարմանալի չթվա, թե Երվանդ Տեր-Խաչատրյանի արդեն գրական հայհոյալից սերիալի վերածվող հոդվածաշարի համար ինչու եմ դիմում Ձեզ, բերեմ հետեւյալ ռուսական ասացվածքը. «Զարմանալի չէ, որ երկնքից մի մուժիկ վայր ընկավ, զարմանալին այն է, թե ինչպես էր նա երկնքում հայտնվել»: Նույն ձեւով զարմանալի չէ, որ Ե. Տեր-Խաչատրյանը նման մակարդակով ու լեզվով հոդվածաշար է գրում: Նրան ճանաչողները գիտեն, որ նա շատ ավելի «ուժեղ» հոդվածներ կարող է գրել: Զարմանալին այն է, թե դրանք ինչպես են տեղ գտել «Ազգի» էջերում: Ձեզ կցանկանայի ուղղել նախ հետեւյալ հարցը: Եթե Դուք ծանոթ եք ակադեմիկոս Ս. Սարինյանի գիտական ուսումնասիրություններին, ինչ խղճով թույլ տվեցիք, որ նրա գործունեությունը թերթի էջերում անվանվի «տնայնագործական գրականագիտություն» եւ այն էլ հոդվածի վերնագրում: 18-19-րդ դարերի գրական ուղղությունների եւ արդի գրականության ընթացքի նման հմուտ տեսաբանին ու պատմաբանին ուղղված այսպիսի բնորոշումը տպագրելով արդյոք չարժեզրկեցի՞ք Ձեր թերթի էջերը: Հիշյալ հոդվածաշարի էջերում թեեւ բավականին վուլգար ոճով, սակայն անդրադարձ է կատարվել գրականագիտական մի շարք կարեւոր հարցերի եւ հասկացությունների: Արդյո՞ք Ձեր մոտ կասկած չառաջացավ, թե հեղինակն իր հոդվածը համապատասխան ձեւի մեջ դրած ինչու չի տարել գիտական որեւէ հանդեսի խմբագրություն, այլ դրանք փորձում է քննել այնտեղ, ուր դրանց տեղը չէ: Արդյո՞ք Դուք չմտածեցիք, որ գրականության ինստիտուտնՙ անկախ իմ այնտեղ լինելուց կամ չլինելուց, այնքան արհամարհելի հասկացություն չէ, որ կարելի է թույլ տալ այն ամեն մի պարբերության մեջ հիշել էժան հռետորաբանությամբ: Դուք գոնե չպետք է թույլ տայիք, որ Ե. Տեր-Խաչատրյանն իմ համար գրեր, թե ես թփուտներում թաքնված սպասում եմ այս կամ այն առիթին: Ավելի քան քառորդ դար մենք ճանաչում ենք իրար: Մեր երկրի դժվարին ու վտանգալից օրերի մասին երկար ենք խոսել «Ազգի» խմբագրության Ձեր աշխատասենյակում: Քանիցս հուզված ձայնով մաղթել եք, որ ողջ վերադառնամ ռազմաճակատից: Այդ օրերին եւ կամ «Ազգում» վերջերս տպագրված իմ ո՞ր հոդվածում եք տեսել «թփուտային պահվածք»: Այդքանը եթե բավական չէ, կարող եք այն տարիների զինվորներից հետաքրքրվել եւ իմանալ, որ անգամ հրետանային կենտրոնացված կրակի տակ ես որեւէ թփուտում եւ անգամ ժայռաբեկորի ետեւում չեմ թաքնվել, այլ առաջ եմ շարժվել այդ պահին դրված խնդիրն իրականացնելու ուղղությամբ: Պարոն Ավետիքյան, անկախ այս ամենից, Դուք թույլ եք տվել մի վրիպում, որը պատիվ չի բերում Ձեզ, ուստի, կարծում եմ, գոնե այդ մասին հրապարակային պարզաբանում կտաք: Մեկ անգամ եւս կարդացեք այս շարքի գրվածքները եւ այնտեղ կտեսնեք ամոթալի եւ անբնական մի օրինաչափություն: Բոլոր այն տեղերում, ուր Ե. Տեր-Խաչատրյանի խոսքը անձնավորվելով վերաբերում է արցախյան ծագում ունեցողներին, նա օգտագործում է արեւելյան տարբեր բնորոշումներՙ խանականությունից մինչեւ աշիրաթ եւ աուլի մարդիկ: Ինչ վերաբերում է աշիրաթին, ասեմ, որ մենք աշիրաթ չունենք Գրականության ինստիտուտում, իսկ կյանքիս լավագույն տարիներն անցել են Արցախ մուտք գործել փորձող աշիրաթների դեմ կռվելով: Աուլն ունի իր ազգագրական-մշակութային ուրույն դրսեւորումները, որոնց բարձրակետերից է Չինգիզ Այթմատովի ստեղծագործությունը: Աուլը, սակայն, Արցախի հետ երբեք չի կապվել: Լավ կլինի, որ Ե. Տեր-Խաչատրյանին բացատրեք, թե Արցախը աուլների խանություն չէ, այլ Դադիվանքի, Ամարասի եւ Գանձասարի հայկական երկրամաս: Վերջում կցանկանայի ասել, որ անկախ նրանից, թե Ձեր թերթի էջերում այսուհետեւ եւս ինչ բնորոշումների կարժանանամ, միեւնույն է խրխինջներից շարունակելու եմ պաշտպանել ակադեմիական գիտությունը նվազագույնը գրականագիտության բնագավառում: Վ. ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ
Մինչեւ Ե. Տեր-Խաչատրյանի գիտականանման քննադատությանը անդրադառնալը կցանկանայի ասել հետեւյալը: Իր վերջին հրապարակումներում նա քանիցս ինչ-որ անորոշ եւ կեղտոտ ակնարկներ է կատարում գրականության ինստիտուտում տիրող իրավիճակի մասին: Ուստի հրապարակայնորեն դիմում եմ նրանՙ պահանջելով ավելի հստակ ասել, թե ինչ նկատի ունի: Ես ինստիտուտի գիտական գծով փոխտնօրենն եմ եղել 2009 թվականի դեկտեմբերից եւ տնօրենն եմ 2015թ. մայիսից: Այս ժամանակահատվածի համար եթե նա բերի գոնե մի փաստ, որը կարող է անվանարկել կամ ստվերել իմ գործունեությունը այդ պաշտոնի շրջանակում, ես կհրաժարվեմ տնօրեն լինելուց եւ կհեռանամ ինստիտուտից: Միաժամանակ, եթե նա ներողություն չխնդրի ինստիտուտին վերաբերվող իր խոսքերի համար կամ չհիմնավորի դրանք, նշանակում է Ե. Տեր-Խաչատրյանը կեղտոտ, ծախու եւ զազրելի մի ստախոս է: Նա զարմանալի հիվանդագին մի ատելություն ունի «դոկտոր» բառի նկատմամբ: Իր վերջին հոդվածի սկզբում անբնական մի չարությամբ ամբողջ մի պարբերություն է գրել դոկտոր բառի մասին եւ նոր անդրադարձել բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Վանո Եղիազարյանի գրածին: Պարոն Տեր-Խաչատրյան, դեռեւս ուշ չէ, ես Ձեզ վստահեցնում եմ, որ հիմա եւս կարող եք դոկտորական դիսերտացիա գրել եւ բերել ինստիտուտ: Գիտականությունը եթե բավարարիՙ կպաշտպանեք, իսկ եթե չհամապատասխանիՙ կօգնենք անհրաժեշտ մակարդակի բերելու, ինչպես որ անցյալ տարի օգնեցինք նման մի հարցում, եթե իհարկե հիշում եք: Ինչեւէ, չէի ցանկանա, որ նորից առիթ լիներ անդրադառանալու այդ աշխատանքին... Դժվար է հասկանալ, թե Ե. Տեր-Խաչատրյանը ինչու է զայրանում, որ Վանո Եղիազարյանը Վանաձորում ոչ հեշտ պայմաններում իրեն բնորոշ գիտա-գրական նվիրվածությամբ ուսումնասիրում է մեր դասական գրականության տարբեր շրջափուլերը: Ե. Տեր-Խաչատրյանը իր երկրորդ հոդվածը վերնագրել է «Ակամա պատասխան Ընտանիքին առանձնապես նվիրվածներին»: Ընդ որում, ընտանիք բառը գրել է մեծատառովՙ մի առանձնահատուկ խորհուրդ հաղորդելով: Կարելի՞ է իմանալ, թե այդ ինչ «Ընտանիք» է: Արդյո՞ք կլանը նկատի ունի, թե՞ հանցավոր օլիգարխիկ ընտանիք հասկացությունը: Կարիք չկա չեղած տեղից օտար բնորոշումներ օգտագործել: Սերգեյ Սարինյանը, ինչպես նաեւ մեր բնագավառի որեւէ այլ գիտնական, նմանաբնույթ ազդեցություններ եւ միջոցներ չունեն: Ս. Սարինյանն ունի գիտական անասելի հեղինակություն եւ վաստակ, ու իմ եւ Վ. Եղիազարյանի պատասխանը դրանով է պայմանավորված եղել: Այլ հաշվարկներով առաջնորդվողները թող մեզ իրենց արշինով չչափեն: Արտագիտականից այժմ անցնենք գիտականանմանին: Ե. Տեր-Խաչատրյանը իր այս շարքում քանիցս որպես ծանր մեղադրանք ասում է. «Ակադեմիկոսը գրում է, որ ռապսոդն ու տրուբադուրը ժողովրդական արվեստի ուղղություններ են, դուք ասում եքՙ հանդուրժող եղեք»: Բերենք այդ մի քանի տողը այնպես, ինչպես որ հատորում է. «Աշուղական պոեզիայի եւ Սայաթ-Նովայի համեմատական դրվածքով ընդհանրություններ են նշմարվում եվրոպական ժողովրդական արվեստի ուղղությունների հետՙ հունական ռապսոդներ, ֆրանսիական տրուբադուրներ, գերմանական մինեզինգերներ եւ այլն» (էջ 30): Միանգամայն դասական բնորոշում, որն իրենում խտացնում է համաշխարհային եւ հայ գրականության փորձը: Աբեղյանը գրում է «Գուսանական ժողովրդական երգեր», որը ցույց է տալիս նմանատիպ ստեղծագործությունների թե՛ ժողովրդական ակունքները եւ թե՛ անհատական ստեղծագործական բնույթը: Հատորից կատարած մեր մեջբերումը միայն տգետը կամ կեղծարարը կարող է վիճարկել: Ե. Տեր-Խաչատրյանի հաջորդ «հաղթաթուղթը», որը նա վկայակոչում է չորս անգամ, ընդհանրապես կապ չունի այս հատորի հետ: Այն վերաբերվում է Լեւոն Շանթի մասին այս հատորի տպագրվելուց քառորդ դար առաջ Ս. Սարինյանի գրած մի հոդվածին: Ասենք, որ այս հատորն ավարտվում է Րաֆֆիով, իսկ Շանթը տեղ է գտել չորրորդ հատորում: 17-18-րդ դարերի գրականությունը անցումային եւ սահմանագծային շրջանի գրականություն է, որը հավասարապես վերաբերում է թե՛ միջնադարյան եւ թե՛ նոր շրջանին, որի համար այս հարցին անդրադարձ կլինի նաեւ երկրորդ հատորի վերջինՙ ուշ միջնադարյան գրականությանը վերաբերող բաժնում: Հոդվածագիրը ստում է նաեւ Լեոյի մասին իմ գրածին անդրադառնալիս: Ես պարզորոշ նշել եմ, որ Տերյանը իր հոդվածում ժամանակի որոշակի ըմբռնումներից ելնելով մերժել է ոչ միայն Լեոյի, այլեւ Մխիթարյան միաբանության եւ Հայոց եկեղեցու դերը: Ուստի, եթե ընդունենք Լեոյի մասին Տերյանի ասածը, ապա պետք է ընդունենք նաեւ այդ հոդվածում տեղ գտած մյուս տեսակետները եւս, որով անդառնալի հարված կհասցնենք մեր հոգեւոր արժեքային համակարգի մի շարք հիմնարար հասկացություններին: Ե. Տեր-Խաչատրյանը ճիշտ չէ, երբ իրար է հակադրում Լեոյին ու Թումանյանին այս կամ այն մեջբերման հիման վրա: Իրականում մարդկային եւ՛ գաղափարական խորը եւ՛ մեծ ընդհանրություն եւ՛ բարեկամություն է եղել նրանց միջեւ: Անհանդուրժողականությանը միախառնված չիմացությամբ է նա գրում Պաղտասար Դպիրի «Ի ննջմանէդ արքայական» բանաստեղծությանը վերաբերող իմ այն դիտարկման մասին, թե այն կարող է վերաբերվել նաեւ Տիրամոր Վերափոխմանը, չիմանալով քնած լինելու եւ ննջման միջեւ եղած աստվածաբանական խորին տարբերությունը, որն իր արտահայտությունն է գտել նաեւ բանաստեղծության, այդ թվում եւ 17-18-րդ դարերի հայ բանաստեղծության մեջ: Ե. Տեր-Խաչատրյանը թերթային երկու ամբողջական սյուն է նվիրել Աբովյանին, իրար խառնելով կամ միտումնավոր կեղծելով երկու հարցՙ Աբովյանի ռուսական կողմնորոշումը եւ ցարիզմի հանդեպ վերաբերմունքը եւ պահվածքը: Աբովյանի ունեցած ռուսական անվերապահ կողմնորոշումը չի ենթադրում, որ նա եղել է ցարական խոնարհ չինովնիկ: Պիոն Հակոբյանի ուսումնասիրություններից բերած օրինակները եւս վերաբերում են Աբովյանի քաղաքական կողմնորոշմանը եւ ոչ թե հլու եւ հնազանդ լինելուն: Միքայել Նալբանդյանը գտնվել է Պետրոպավլովյան ամրոցի բանտում, եւ այս մասին առանձին մի ստեղծագործություն է գրել Եղիշե Չարենցը, բայց ոչ ոք չի ասում, թե նրանք հակառուսական կողմնորոշում են ունեցել: Ինչ վերաբերում է Պ. Հակոբյանի գրածների մասին Գրականության ինստիտուտի եւ անձամբ իմ իմանալուն կամ չիմանալուն, կարող եմ ասել հետեւյալը: Բազմավաստակ գիտնականի մի շարք հոդվածները 1990-ական թթ. ես եմ տպագրել «Էջմիածին» ամսագրում, ինչպես նաեւ իր իսկ գիտությամբ եւ խնդրանքով Մայր աթոռի տպարանում հետեւել Աբովյանին նվիրված նրա տարբեր հոդվածների մի գրքով տպագրվելուն: Այս մասին նվազագույնը տաս հոգի կարող են վկայել: Նաեւ ասեմ, որ Պիոն Հակոբյանը եղել է իմ թեկնածուական ատենախոսությունը պաշտպանության երաշխավորողը: Շանտաժով սեփական սնանկությունը սքողողը միայն կարող է գրել «սովետահայ տխրադեմ ու տխրակերպար գրականագիտություն»: Ո՞ր գրականագիտությանն են պատկանել Էդվարդ Ջրբաշյանը, Հրանտ Թամրազյանը, Սուրեն Աղաբաբյանը, Լեւոն Հախվերդյանը, Պիոն Հակոբյանը եւ էլի շատ ու շատ մեր երախտավոր գրականագետները: Այստեղ ավարտվում է հոդվածի գիտանակերպ մասը, ապա գալիս են իմ դեմ ուղղված բարբաջանքները: Դրանք մի նոր ուժով են բորբոքվում հոդվածի երկրորդ մասում, արդեն ուղղվելով Վանո Եղիազարյանին: Հոդվածի այս երկրորդ մասը բաղկացած է թերթային ամբողջ հինգ սյուներից: Դժբախտաբար այս մի հրապարակմանը չեմ կարող պատասխանել ոչ թե այն պատճառով, որ այստեղ ինձ ուղղված ընդամենը մի քանի հերյուրանք կա եւ մնացածը ուղղված է Վանո Եղիազարյանի դեմ, այլ այն պատճառով, որ այստեղ ի տարբերություն հոդվածի առաջին մասի, չկա գոնե մի գիտականակերպ հարցադրում: Խոսքս եզրափակելով, վերստին դիմում եմ «Ազգի» խմբագիր Հակոբ Ավետիքյանին, «Ազգի» հոկտեմբերի 30-ին տպագրված հայհոյալից այս բառակույտում ցույց տվեք գրականության ինստիտուտի հրատարակած հատորին վերաբերվող գոնե մի հարցադրում, եւ ես ներողություն կխնդրեմ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանից: ԽՄԲԱԳՐԻ ԿՈՂՄԻՑ.- Սիրելի պրն Դեւրիկյան: Գրականագետ չեմ, հետեւաբար զերծ կմնամ գրականագիտական բանավեճին մասնակցելու փորձությունից: Համենայնդեպս, սա բանավեճ է, կրքոտ, թերեւս երբեմն գիտական պարունակից դուրս եկող, ինչպես սովորաբար լինում է հայերիս հայավարի բանավեճերը: Բոլոր պարագաներում մերժում եմ Ձեր մեղադրանքը որոշ բառերի կամ արտահայտությունների (աշիրաթ, աուլ, խանություն)ՙ Ղարաբաղի կամ ղարաբաղացիության հետ որեւէ առնչության մասին: Իսկ եթե իսկապես նկատել եք նման բան, ես ներողություն եմ խնդրումՙ նման կասկածի տեղիք տալու համար: Բայց խոստովանեմ, մյուս կողմից, որ ակադեմիկոս Սերգեյ Սարինյանի մոտեցումները գրական եւ գրականագիտական միջավայրում (ես նրա հետ աշխատել եմ պետական մրցանակի հանձնաժողովում) իսկապես հիշեցնում են աշիրաթապետի վարմունք, անկախ որեւէ ծագումնաբանությունից: Հ. Ա. | 
