ԳՅՈՒՄՐԻԻ ԲԻԵՆԱԼԵ Զրույցը վարեցՙ ՄԱՐԻՆԵ ԿԱՐՈՅԱՆԸ Բիենալեները երկամյա պարբերականություն ունեցող արվեստի փառատոներ են, որոնք աշխարհում արվեստի ստեղծագործական զարգացման միտումներն ի մի բերող հավաքներ են: Չնայած բիենալեների բազմազանությանը, ստեղծագործական այս համաժողովներից ամենանշանավորը, թերեւս, Վենետիկի Բիենալեն է: 1998թ-ին հիմնադրված Գյումրիի Բիենալեի հիմնադրումը ազդարարեց արդի արվեստի կազմակերպչական տեխնոլոգիաների մուտքը Հայաստան, ինչը նոր ներկայացուցչական դաշտ բերեց իր հետ: Գյումրիի Բիենալեն հիմնականում երեք արվեստագետների անձնական խանդավառության արդյունք էՙ Վազգեն Պահլավունի-Թադեւոսյան (ՎԱԶՕ), Հենրիկ Խաչատրյան (Սեվ) եւ Ազատ Սարգսյան (Ազատ): Այժմ նրանք երեքն էլ ապրում են Հայաստանից դուրս, չնայած երբեք չեն կտրում Հայաստանի հետ կապող պորտալարը: Բիենալեի մասին զրույցը տեղի է ունեցել սքայփով:
- Սովորաբար արվեստագետները գերադասում են առանձին աշխատել: Ինչպե՞ս ստացվեց, որ երեք արվեստագետներ միացանՙ Գյումրիի Բիենալեի նման ծավալուն գործի շուրջը: Հենրիկ Խաչատրյան (Սեվ) - 1997թ.-ին Ազատը ինձ ծանոթացրեց սյուռ Վազոյի (Վազգեն Թադեւոսյանի) հետ: Հետո միասին կազմակերպեցինք «Արշավախումբ 101» նախագիծը: - Սա, կարծեմ, կարեւոր նախաքայլ էր դեպի Բիենալե: Մի փոքր պատմեք, խնդրեմ, այդ նախագծի մասին: Հ.Խ. - «Արշավախումբ 101»-ին մասնակցում էին Գյումրիի ու Երեւանի արվեստագետները: Հետազոտում էինք շարժունության (մոբիլության) խնդիրը: - Ինչո՞ւ «101»: Վազգեն Թադեւոսյան (ՎԱԶՕ) - Սովորաբար երբ հարցնում են, թե ինչ հեռավորության վրա են գտնվում Երեւանն ու Գյումրին, պատասխանը, որպես կանոն, լինում էՙ «100»: Դա սիմվոլիկ թիվ է, քանի որ իրականում տարածությունը մոտավորապես 130 կմ է: Նախագիծը կոչված էր ուշադրություն սեւեռելու այն իրողության վրա, որ չնայած մենք իրարից հեռու ենք ընդամենը 100 կմ, այնուամենայնիվ կարծես հարյուրավոր կիլոմետրերի վրա լինենք: «Արշավախումբ 101»-ը այդ տարածքային խնդրի, մշակութային ապակենտրոնացման հաղթահարման փորձ էր: Սիմվոլիկ դա մտածել էինք այսպես. 1-ը Գյումրիի արվեստագետներն էին, մյուս 1-ըՙ Երեւանի արվեստագետները, իսկ 0-նՙ այն զրոյական վիճակն էր, որ գոյություն ուներ մեր միջեւ: Դա մեզ համար դարձավ մի տեսակ նախաբիենալեՙ ճշտելով հետագա գործունեության մոդելը: Հ.Խ. - Այդ ընթացքում արդեն իսկ մտմտում էինք Գյումրիում մի մեծ բան ձեռնարկելու գաղափարի շուրջ: Իհարկե դա Վազգենի մտահղացումն էր: Ես էլ դե անգործ մնալ չէի սիրումՙ թերթ էի հրատարակում, ցուցահանդեսների էի մասնակցում, այդ տարի Ազգային ժողովում անհատական ցուցահանդես էի արել: Ազատն էլ լավ ակտիվ էր կազմակերպչական հարցերում, բավականին փորձառու ու ինֆորմացված: Ազատ Սարգսյան (Ազատ) - Ես երկրաշարժի ցնցումից հետո գրեթե տասը տարի չէի եղել Գյումրիում: 1997թ-ին նոր էի եկել Վենետիկի Բիենալեից: Դրանից մեկ տարի առաջ էլ կազմակերպել էինք մասնակցությունը Թիֆլիսի Բիենալեին: Արդեն բավական պատկերացում կար: Կարեւոր էր, որ անեինք մի բան, որ շարունակական լիներ, հետք թողներ, քանի որ մեկանգամյա ակցիաները ձեռքի հետ անելու բաներ են եւ Գյումրիում դրանք մինչ այդ էլ արվում էին: Վ.Թ. - Իսկապես արդեն 80-ականների վերջերին Լենինականում տեղի էին ունենում բավականին հետաքրքրական մշակութային իրադարձություններ: Բայց 1988թ-ի երկրաշարժը, սովետի քանդվելն ու ղարաբաղյան պատերազմը ի չիք դարձրին բազմաթիվ ծրագրեր: - Ուզում եմ խոսենք քաղաքի մասին: Որքանո՞վ էր արդարացված Գյումրիի ավերակների մեջ նման ծավալի ակտիվություն սկսելը: Ա.Ս. - Գյումրիում Բիենալե անելու գաղափարը ծագեց Կասսելի «Դոկումենտայի» փորձից, որ ստեղծվել էր հետպատերազմյան Գերմանիայի վերակառուցման համատեքստում: Օգտագործելով ժամանակակից արվեստի ճկունությունը, ցանկություն կար նորովի դիտարկել ժամանակի խնդիրները, դուրս գալ հոգեւոր ու ֆիզիկական ավերակներից: - «Դոկումենտան» արվեստի միջոցով հետտրավմատիկ տարածքը վերականգնելու փորձի հիանալի օրինակ է, անշուշտ: Բայց հասկանալի է նաեւ, որ նման ծավալի մշակութային իրադարձություն չի կարող իրականություն դառնալ անպատրաստ մշակութային դաշտում: Վ.Թ. - Իրականում Գյումրիում նկատելի ակտիվություն ունենալու խնդիրը դրված է եղել դեռեւս երկրաշարժից առաջ: Բիենալեն պատահական նախաձեռնություն չէր: Դրան նախորդել էր նախապատրաստական աշխատանքՙ ցուցահանդեսներ, տեղական հեռուստահաղորդումներ, հրապարակումներ: 1997թ-ին արդեն հիմնադրվել էր Գյումրու Ժամանակակից Արվեստի կենտրոնը (ԳԺԱԿ), որը փաստորեն դարձավ այն ինստիտուցիան, որի վրա հիմնվելով սկսեցինք Բիենալեի իրականացման աշխատանքները: Հեռանկարում ունեինք հստակ ձեւակերպված նպատակՙ Գյումրին վերածել ժամանակակից արվեստի տարածաշրջանային կենտրոնի: - Դա, փաստորեն, զուգահեռ նաեւ մեկ այլ կարեւոր խնդիր էր լուծումՙ ոչ-մայրաքաղաքային տարածքը ակտիվացնել, արվեստը ապակենտրոնացնել: Ա.Ս. - Այո, այդպես է: Բիենալեի հիմնադրումը երակարաժամկետ մշակութային ծրագրի սկիզբ էինք համարում: Մենք ծրագրում էինք, որ բիենալեից -բիենալե ընկած ժամանակահատվածում ԳԺԱԿ-ը կկազմակերպի ցուցահանդեսներ, հանդիպումներ, դասախոսություններ, քննարկումներ: 1997-ին մշակեցինք ԳԺԱԿ-ի ծրագիրը: Մեզ համար կարեւոր էր որոշակի կառույց, համակարգ ստեղծելը, ինչը մինչ օրս էլ Հայաստանում ամենախնդրահարույց երեւույթներից մեկն է: Մոտավորապես երեսուն տարվա ծրագիր ունեինք: Պիտի ունենայինք կենտրոն, որտեղ պիտի արվեստագետների կողմից նվիրաբերված գործերի թանգարանային հատված լիներ, ցուցասրահներ, կեցության մասնաբաժին... - Դուք երեքդ այնքան տարբեր եք: Ինչպե՞ս էիք համագործակցում: Հ.Խ. - Եթե երեքով ու այդքան տարբեր խառնվածքների տեր չլինեինք, դժվար թե այդ գործը գլուխ գար: Այդ առումով շատ հետաքրքրական էրՙ կազմակերպելն էլ, ընթացքն էլ, արդյունքի բերելն էլ: - Բոլոր առումներով ֆորս մաժոր է, կարծում եմ: Հ.Խ. - Դա իսկապես այդպես էր: Առաջին Բիենալեն անցկացվեց երկրաշարժից տասը տարի անցՙ աղետից ավերված քաղաքում: Այն նվիրված էրՙ «Հետազոտություն, ժամանակ եւ տարածք» թեմային: Այսինքն, հետազոտության առարկան հետերկրաշարժյան իրավիճակն էր ու արվեստագետի ադապտացիայի փնտրտուքներըՙ այդ իրականության մեջ: - Ինչպե՞ս էին ընդունվում ժամանակակից արվեստի ռադիկալ դրսեւորումները հասարակության կողմից: Հ.Խ. - Ոչ միանշանակ, բնական է: - Իրականում տեղայինի ու գլոբալի մոտեցումը որպես կանոն խնդրահարույց իրադրություններ է առաջացնում: Վ.Թ. - Մենք Բիենալեն դիտում էինք որպես մշակութային բազմակողմ փոխանակումներին նպաստող մի ֆորումՙ կարեւորելով լոկալ արվեստի մասնակցությունը արվեստի աշխարհում տեղի ունեցող անցուդարձին: Տարբեր տարիների Գյումրիի Բիենալեին իրենց մասնակցությունն են բերել արվեստագետներՙ աշխարհի բոլոր ծայրերից, ինչպես նաեւ սփյուռքահայեր: Մեզ համար նաեւ կարեւոր էր Հայաստանի հարեւան երկրների արվեստագետների մասնակցությունը: - Մի փոքր պատմեք, խնդրեմ, այն տարածքների մասին, որտեղ ծավալվում էին Բիենալեի «իրադարձությունները»: Իրականում դա, կարծեմ, ամբողջ քաղաքն էր, այնպես չէ՞: Վ.Թ. - Քանի որ Բիենալեն ծավալվում էր արտառոց իրավիճակներում, շատ կարեւոր էր հետերկրաշարժյա քաղաքի օգտագործումը իր բոլոր էքստրիմ տարածքներովՙ կիսակառույցներով, ավերակներով: Սա յուրահատուկ դիտակետ էր, որ դրված չէր հարմարավետ սրահների, թանկարժեք մեդիա միջոցների կամ փայլուն կատալոգների վրա: Անշուշտ օգտագործում էինք նաեւ «Ստիլ» ցուցասրահը, Գեղարվեստի ակադեմիան ՙ իր բոլոր դասասրահներով ու դահլիճով, Ձիթողցոնց տուն-թանգարանն ու Ս.Մերկուրովի տուն-թանգարանըՙ իր շրջակայքով: Հետագայում այդ ցանկին ավելացան Ասլամազյան քույրերի թանգարանը, Մանկական գեղագիտական կենտրոնը... - Իսկ այդ «աժիոտաժը» ինչպե՞ս էր ընդունվում տեղի արվեստագետների կողմից: Ա.Ս. - Բոլորը շատ ոգեւորված էին: Հատկապես ուրախ էին երիտասարդ արվեստագետները, որոնք շփվում էին արտասահմանից եկած հայտնի դեմքերի հետ: Արվեստագետները հաճախ նույնիսկ իրենց կուրատորների հետ էին գալիս: Մերոնք մասնակցում էին նրանց վարպետության դասընթացներին: - Մի փոքր խոսենք այն խնդիրների մասին, որ կային այսպիսի մասշտաբային նախաձեռնության հետ կապված: Ա.Ս. - Օօօ~, մենք խնդիրներ էինք ունենում ամե՛ն քայլափոխի: Եվ դրա հիմնական պատճառը համակարգերի ու համակարգված մտածողության բացակայությունն էր, որ շարունակվում է մինչ այսօր: «Համակարգ» ասելով ի նկատի ունեմ նաեւ պետությունն ու իր օղակներըՙ նախարարությունները, հաստատությունները: Յուրաքանչյուր բան, որ մենք պետք է դիտենք որպես համակարգ, մենք դիտում ենք որպես անձ: Օրինակ, ասում ենք «մշակույթի նախարարություն», հասկանում ենքՙ Հասմիկ Պողոսյան: Դա նման է այն բանին, որ սովետի ժամանակ ասում էին «մենք ասում ենք պարտիա, հասկանում ենքՙ Լենին»: Վաղը նախարար կլինի Պողոսը, ի նկատի կունենանքՙ Պողոս: Սա մեր ամենակարեւոր խնդիրներից մեկն է: Պիտի կարեւոր չլինի, թե, օրինակ, մշակույթի նախարարը ով է: Համակարգը պիտի աշխատի անձից անկախ: Արդեն տասնվեց տարի է, ինչ ԳԺԱԿ-ն ու Բիենալեն շարունակում են իրենց գործունեությունը: Մեր բոլոր ծրագրերը ակնկալում են համակարգային աշխատանք: Բայց ոչ մի համակարգային մտածողություն չկա: Եթե դու փորձում ես որեւէ գործունեություն ծավալել, ապա պետք է պատրաստ լինես, որ ամեն ինչ ինքդ ես անելու: Իհարկե մարդիկ կան, որոնք շատ օգնում են, եւ դա անգնահատելի է: Բայց դա կապ չունի համակարգի հետ: Ինձ համար, օրինակ, կարեւոր է, որ «ԳԺԱԿ» ասելով Ազատ կամ Վազո կամ Սեվ չհասկանան, այլ հասկանան գործունեություն ծավալող համակարգ: Վ.Թ. - Երբ մի բան սկսում ես, ու ամեն ինչ մնում է քեզ վրաՙ սկսած տաքսու ծառայության հետ պայմանավորվելուց ու դրան հետեւելուց մինչեւ կուրատորական ակտիվություն, ստացվում է, որ անվերջ ինչ-որ անիմաստ պայքարի մեջ ես, ինչը խանգարում է հիմնական գործին: - Իսկ ի՞նչպես էիք լուծում ֆինանսական խնդիրները: Հ.Խ. - Սկզբնական շրջանում քիչ ֆինանսներով էինք գործը գլուխ բերում: Բազմաթիվ բաներ դրված էին անձնական էնտուզիազմի վրա: - Բայց դե միայն էնտուզիազմով շատ հեռուն չես գնա: Որեւէ գործ շարունակելու համար հիմնարար հիմքեր են պետք, այդպես չէ՞: Վ.Թ. - Անշուշտ այդպես է: Առաջին բիենալեներին բավականին օգնեցին Գյումրիի քաղաքապետարանը, ՄԱԿ-ի Զարգացման հայաստանյան գրասենյակը եւ «Բաց հասարակության ինստիտուտը»: Համագործակցել ենք նաեւ «Մարդկային զարգացման կենտրոնի», Բրիտանական խորհրդի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի եւ Գերմանիայի, ինչպես նաեւ այլ երկրների դեսպանությունների հետ: Այսօրինակ ակտիվությունների իրականացման ընթացքում ֆինանսավորման խնդիրը մնում է ամենադժվարիններից մեկը: Ա.Ս. - Բիենալեի ընթացքում ամենադյուրինը դրսի արվեստագետների հետ աշխատելն է: Ես ի նկատի ունեմ ոչ թե իրենց կոնցեպտների որակը, այլ ֆինանսավորման ոչ խնդրահարույց լինելը: - Որովհետեւ, որպես կանոն, իրենք իրենց ֆինանսավորումը արդեն ունենում են, երեւի: Ա.Ս. - Այո, ինչը իրենց համար կա, մեզ համար չկա: Այսինքն, երբ երկիրը ունենում է համակարգ, արվեստագետը ներկայանում է ոչ միայն իր մտահղացմամբ ու նախագծով, այլ նաեւ ֆինանսական մասով: Մենք ներսի արվեստագետի համար գումարներ չենք ունեցել: Համակարգը չլինելու պատճառով նույնիսկ անձնական հարաբերություններ էին փչանում: Այսպես է. երբ մենք ենք գնում դուրսՙ որեւէ նախագծի մասնակցելու, բոլոր ծախսերը իրենք են հոգում, հետո իրենք են գալիս, ծախսերը էլի իրենք են հոգում: Այսինքն, ստացվում են ոչ հավասար հարաբերություններ: Ուզես թե չուզես, դա դառնում է խնդիր: Եթե մենք ունեցել ենք Հայաստանից որեւէ ֆինանսավորում, դա եղել է մեր ամենամեծ ուրախությունն ու հպարտության առարկան, քանի որ կարողացել ենք մեր ընկերներին նորմալ ֆինանսավորում ապահովել: Հակառակ դեպքում մենք համաձայնեցրել ենք մեր օտար մասնակիցների հետ, իրենց բյուջեից «քերել», որ մերոնց ծախսերը հոգանք: Մենք ինքներս էլ շատ ենք ներդրել մեր սեփական միջոցներից: - Անդրադառնանք Բիենալեի արտիստական կողմին, եւ թե ինչպիսի արձագանքներ է այն գտնում գյումրեցիների միջավայրում: Սեվ, դու փաստորեն մասնակցել ես առաջին Բիենալեին, որից հետո գնացել ես ԱՄՆՙ մշտական բնակության, եւ մեկ էլ մասնակցեցիր 8-րդինՙ 2012թ.-ին: Եթե համեմատելու լինեիր, ի՞նչ կասեիր: Հ.Խ. - Ստեղծագործական առումով 2012թ.-ի Բիենալեն դարձյալ շատ բազմազան էր: Մասնակիցներ կային Ռուսաստանից, Վրաստանից, Եվրոպայից, Ամերիկայից: Աշխարհից առանձնացվածՙ արվեստագետները իրենց ինստալացիաներն էին անում: Գյումրին էլ այդ առումով «հարմար» է. ինչպես ավերակ դարձավ, այնպես էլ ավերակ մնաց: Այդ ամենին ուրիշ տեսանկյունից նայելու միտում կար: Բայց մթնոլորտը հիմնականում նույնն էրՙ արտ ֆորում էր - արվեստի խնջույք: Որպես կարեւոր տարբերություն կուզենայի նշել քաղաքի բնակչության հետ կապված մի դիտարկում: Առաջին Բիենալեի ժամանակ արձագանքներ եղան, քննարկումներ, խիստ, կտրուկ կարծիքներ: 2012թ.-ին բավական ընդգծված անտարբերություն էր նկատվում: - Այս տարվա Բիենալեն ինչ-որ դիֆուզ բան էրՙ ժամանակի եւ տարածության մեջ: Ա.Ս. - Եվ դա, ես համարում եմ, շատ համապատասխան տեղի իրավիճակին: Կարելի է ինչ-որ տեղերից գումար ճարել, ինչ-որ տեղերից մարդիկ կգան, հետաքրքրություն կլինի... բայց թե ներսում ինչ է կատարվում... դա ամենակարեւոր խնդիրն է: Հ.Խ. - Դե կարծում եմ, որ տասնվեց տարին այդօրինակ նախաձեռնության համար բավականին մեծ տարիք է: Հիմա հազվադեպ բաներ են այդքան դիմանում: Հայաստանում որեւէ նախագիծ ցույց տվեք, որ բիզնես նախագիծ չէ, քաղաքական նախագիծ չէ, ու մինչեւ հիմա գոյատեւել է: - Կարծում եմ, որոշիչ հանգամանք է նաեւ այն, որ այժմ երեքդ էլ Հայաստանից դուրս եք ապրում: Վ.Թ. - Այո, անշուշտ դա կարեւոր հանգամանք է: Սեվը առաջինից հետո արդեն տեղափոխվեց ԱՄՆ, ես Ֆրանսիայում եմ եւ հինգ տարի է, որ Բիենալեի հետ իրականում կապ չունեմ: Ա.Ս. - Ես էլ Շվեդիայում եմ բնակվում: Եվ վերջին շրջանում փաստորեն մենակ եմ տանում Բիենալեի բեռը: Մենք երեքս էլ փորձում ենք օբյեկտիվ ու կորեկտ լինել, բայց հեռավորության վրա աշխատելը գրեթե անհնար է: - Այստեղ, կարծում եմ, կարեւորվում է սերնդափոխոխության հարցը: Նոր սերունդ կա՞ արդյոք, որը նոր մոտեցումներ կարող է բերել խնդրի լուծմանը: Ա.Ս. - Դա մեր ամենացավոտ խնդիրն է այսօր: Մի կողմից մարդկային ռեսուրսի խնդիր կա, մյուս կողմիցՙ պատասխանատվություն վերցնելու: - Հնարավոր է, որ մի այլ խնդիր էլ կա: Երբ հինը դեռ գործում է (իր հեղինակությունների շարքով, իր «ստվերներով» եւ այլն), երիտասարդները, հնարավոր է, չեն համարձակվում եղածին շատ միջամտել: Բայց եթե այն դադարի գործելՙ իրենք այդ հոգեբանական ճնշումից արդեն դուրս կլինեն: Վ.Թ. - Միանգամայն ճիշտ ես: Ես կարծում եմ հարկավոր է այդ տասնվեցամյա էջը շրջել ու սկսել նոր էջՙ անշուշտ հաշվի առնելով նախկին ձեռքբերումներն ու նաեւ վրիպումները: Վերջին հաշվով, այս տարիների ընթացքում աշխարհում շատ բան է փոխվել, եւ կյանքն ընթանում է այլ ռիթմերով: Երբ հինը չի աշխատում, պետք է տարածքը բացել նորի համար: Ա.Ս. - Սակայն այսօր իրենց վրա պատասխանատվություն վերցնող մարդիկ շատ քիչ են: Ու ժամանակի ընթացքի հետ ավելի են քչանում: Ուզում ես գործը փոխանցել, չի ստացվում: Արդեն մի քանի տարի է, ինչ ես ԳԺԱԿ-ի նախագահի իմ պատասխանատվությունը ուզում եմ փոխանցել երիտասարդներին: Իրենք վերցնեն, սկսեն աշխատել, մենք էլ դրսից փորձենք օգնել: Ոչինչ չի ստացվում: Երիտասարդները չեն ուզում այդ լուծը քաշել: Այժմ տպավորություն ունեմ, որ արվեստագետներն էլ կարծես չեն ուզում որ մի բան կատարվի քաղաքում: Մեծամասնության մոտ տարբեր պատճառներով անաշխատունակ վիճակ է, չկան նոր մտահղացումներ, նոր գործեր, նոր ակտիվություններ: Իրենք արդեն գործընթացի մեջ չեն: Եվ երբ ինչ-որ բան է լինում , դա հայելաձեւ ցույց է տալիս իրենց անգործունեությունը: - Գուցե ուրիշ մտահղացումներ ունեն, չեն ուզում նախորդը շարունակել: Վ.Թ. - Եթե այդպիսի իրադրություն լիներ, կասեին «մենք ձեր արածի օգտակարությունը հասկանում ենք, բայց դրա ֆորմատը լավը չի կամ ժամանակավրեպ է: Եկեք այլ կերպ մտածենք»: Դա արդեն լրիվ այլ խոսակցություն է: Այդ պարագայում կարելի է այլ ձեւաչափի մեջ համագործակցել կամ իրենց պարզապես օգնել: Ես կարծում եմ, պետք է դադար տալ, բոլոր շահագրգիռ կողմերին նստել ու որոշել, թե, կոպիտ ասած, Գյումրիին Բիենալեն պետք է, թե՞ ոչ, եթե պետք էՙ ինչ ձեւաչափով, գումարները որտեղից պիտի հայթայթվեն, ով պիտի պատասխանատվություն վերցնի: Անձամբ ես Գյումրիում ավելի շատ պատկերացնում եմ արվեստի փառատոն, որն անշուշտ պիտի ունենա ակտուալ արվեստի բաժին: Պիտի ունենա երաժշտության, ժամանակակից պարի... բաժիններ, ինչը սկզբնական շրջանում կար: - Սակայն եթե մշակութային զարգացման տեսանկյունից մոտենանք, ապա շատ կարեւոր է, որ ամեն անգամ դա «մարտահրավերի» մասնիկ պարունակի: Այդպես չէ՞: Հ.Խ. - Անշուշտ կարեւոր է, որ որոշ բաներ փոխվեն: Բայց միեւնույն ժամանակ մեծամասնության ցանկությունը պետք է լինի, որ ինչ-որ բան փոխվի: Մարդիկ փոփոխություն չեն ուզումՙ նոր բան կիրառելու, նոր բան իրականացնելու հավես չունեն: Որպեսզի դա անես, ինքդ պիտի փոխվես, ուրիշ տեսակ մտածես, ուրիշ տեսակ վերաբերվես: Իսկ դա դժվար է: - Դուք կանխատեսո՞ւմ էիք, որ այսօրինակ դժվարություններ կարող են լինել: Ա.Ս. - Մեծ հաշվով ես Բիենալեն համարում եմ իմ արվեստի մի մասը: Ես այն չեմ դիտում որպես մի այլ բան: Միշտ փորձել եմ նրա ակտիվությունների շրջանակներում ընդգրկել մարդկանց, որոնք իրենք կստեղծեն համակարգեր, կաշխատեն այդ համակարգերի հետ, որ հնարավոր լինի քայլեր անել, ինչ-որ բան շարժել: Իսկ դա միշտ էլ դժվարություններ է պարունակում: Հ.Խ. - Իսկ ես կարող եմ ասել, որ ի սկզբանե պատրանքներ չեմ ունեցել, որովհետեւ միջազգային բիենալեները հետզհետե դարձան ավելի շատ քաղաքական ուղղվածության հավաքատեղեր, քան արվեստի ֆորումներ: Վ.Թ. - Անշուշտ չպիտի մոռանանք, որ ակտուալ արվեստը այժմ ողջ աշխարհում կանգնած է լուրջ խնդիրների առջեւ: Ավանգարդի «հերոսական» շրջանը այլեւս անցյալ է: - Փաստորեն իրական ավերակներից Գյումրին դուրս չեկավ, բայց դադարեց Բիենալեի նման ակտիվությունների կարիքը զգալ: Ես ճի՞շտ եմ հասկանում, որ դուք, ի սկզբանե, այդ տարածքին առաջարկում էիք մի բան, որ իր «հագով չէր»: Վ.Թ. - Գիտես, այստեղ պարադոքս կա: Իր ֆորմատի մեջ Բիենալեն վերին աստիճանի համահունչ է տեղին եւ ժամանակին, քանի որ կոլափսների, ավերակների խնդիրը արդի արվեստի հետաքրքրությունների շրջանակում է: Սակայն մարդկային շրջանառության իմաստով դա դեռեւս անպատրաստ տարածք է: Ինչ վերաբերում է Գյումրու ներկա վիճակին, ապա սա ծավալուն խոսակցության թեմա է: Իրավիճակն այնտեղ իրավամբ մտահոգիչ է թե՛ ընդհանուր մթնոլորտի, թե՛ տնտեսական խնդիրների, թե՛ երկրաշարժից մնացած անօթեւանների ու արտագաղթի, թե՛ մշակութային իրավիճակի տեսանկյունից: Նաեւ «արվեստների, արհեստների քաղաքի» միֆի բեռից ազատվելու հարց կա: Ամեն ինչն էլ ավելի գերադասելի է, որ չլինի, քան իմիտացիա անենք: Մենք մի տեսակ խաղում ենքՙ բիենալե, պետություն, տուն-տունիկ: Հ.Խ. - Մենք հույս ունեինք, որ արվեստագետները իշխանության հետ միահամուռ պիտի աշխատեն պետության կայացման, դժվարությունները հաղթահարելու վրա: Եվ այդ սցենարով, մենք ժամանակի ընթացքում այլեւս պիտի չունենայինք այն բոլոր խնդիրները, որ մինչ օրս էլ ունենք: Բայց դա տեղի չունեցավ: Մենք մեր գործը արեցինք, եւ շարունակում ենք անել, իսկ մյուս կողմըՙ ոչ: 90-ականների սկզբից Հայաստանը «կաթիլայինի վրա նստած» պետություն է: Ու ներարկիչն էլ համապատասխան ձեռքերում է: Դա էլ միացնում են այնտեղ, որտեղ իրե՛նց է ձեռնտու: Հայաստանը հնարավորություն ուներ իսկապես անկախություն ունենալու, սակայն դրա համար նպատակային ջանքեր էին անհրաժեշտ: Մեր ղեկավարները ո՛չ ազատություն են ուզում, ո՛չ անկախություն: Հին ձեւի մեջ մարդիկ իրենց լավ են զգում, ու ժողովրդին էլ պահում են նույն կարգավիճակում: Կամավոր ստրկություն է: | 
